«Си хъыджэбзыр нэзыкІуэщ, къан хьэлыуэхэр хузоубэ»
2020-03-11
- Бзылъхугъэ фащэмрэ пыIэмрэ ехьэлIауэ къэхутэныгъэ хъарзынэхэр щыIэщ, адыгэ фащэм и сурэт щIэнгъуазэ зыбжани дунейм къытехьащ, IэщIагъэр къэбгъэщIэрэщIэжынумэ, къызэрымыкIуэу щхьэпэ хъууэ. Ауэ, адыгэжьми ижыIауэ, из хъуным залэ хуэныкъуэщи, щыщIэныгъэу хуэтлъагъункъыми, адыгэбзэкIэ зэрымытхар и дагъуэщ, жытIэнщ. Псоми къазэрыгурыIуэн бзэкIэ ятхри, а бзэм пхуимылъхьэ е пхуимыгъэтIасэ адыгэбзэ фIэщыгъэ куэд дыдэ IэщIыб хъуащ. Абы кърикIуэр аращи, ахэр мащIэ-мащIэурэ яIэщIохужри, адыгэбзэми хокIуэдыкIыж.
- КъызэкIэлъеттхых фIэщыгъэхэр бзылъхугъэ пыIэм епхащ. Нэхъ пыухыкIауэ жыпIэмэ, бзылъхугъэ пыIэ щІыкIэм ехьэлIащ. Адыгэ бзылъхугъэ пыIэр зэращІымрэ тхыпхъэр зэрыхалъхьэ щIыкIэмрэ теухуауэ фIэщыгъэцIэ къекIуэкIыр (е къекIуэкIыу щытар) жылэ-жылэкIэ щызэщхьэщыкI къыхэкIми, зыкъомкIэ зэтохуэ. Мы тхыгъэм дэ пщэрылъ зыщытщІыжыркъым псалъэм и щІыб къыдэлъ щІэныгъэр шэщІауэ утыку къитхьэну.
- ДызыхущІэкъур, абыхэм я мыхьэнэр техуэрабгъуу къэтІуатэу, яхуэфащэ увыпІэр лъэпкъ щІэныгъэм щегъэгъуэтыжынырщ. Шэч хэлъкъым, нэхъыбэжи зэрыщыІэм, акъыл зэхэдзэкІэ ахэр зэдгъэуІужмэ, щхьэпэ зыпылъ лэжьыгъэшхуи къэІэта зэрыхъунум. Мы фIэщыгъэцIэхэм я нэхъыбэр къызыпытхар ди нэхъыжьхэращ, дакІуэ-бзакІуэу зи гъащІэр къэзыхьа нанэхэращ.
- Аращи…
- Гущэм хэлъ сабийр здыщІиупскІэм, дзапэ уэрэду анэшхуэм щэху цІыкІуурэ жеІэ:
- «Жей, си дыгъэ шыр,
- Жей, си дуней нэху,
- Си хъыджэбзыр
- нэзыкІуэщ,
- Къан хьэлыуэхэр
- хузоубэ,
- Дыщэ пыІэхэр
- натІащІэщ,
- Езы цІыкІур
- щІэращІэщ», — жери…
- Къан хьэлыуэкІэ хъуапсэу нанэм зи гугъу ищІыр щІиупскІэ хъыджэбз цІыкІур къэхъумэ, ІэщІагъэ иІэу, ищІэм пщІэ къыхуащІу цІыху къищІыкІынырщ. ЦІыкІу щІыкІэ зыщІигъэдэІу, зыхуигъэхъуапсэ ІэщІагъэм арыххэуи щІэныгъэшхуэ къуэлъщ. Хъыджэбз цІыкІухэм мастэрэ Іуданэрэ зэфІалъхьэу зыщрагъэса меданым щегъэжьауэ цІыхубзым хуэгъэзауэ сыт хуэдэ ІэщІагъэми зыр нэхъапэщи, зыр нэхъ иужькІэщ, жыхуэпІэн къыхэмыкІыу дэтхэнэми курыхыу хуаущийрт, хуагъасэрт. Зи ныбжьыр илъэсибгъу-пщІым ит хъыджэбз цІыкІухэм пыІэ щІыкІэр ирагъэлъагъуу, Іэм и мызакъуэу псэри храгъалъхьэу ІэщІагъэ иратырт. ПыІэ щІыным хуэІэижь хъу хъыджэбз цІыкІухэм НЭЗЫКІУЭКІЭ еджэрт, ягъэгушхуэу, яІэту зы цІэ дахэ иратырт. ИщІыну къудеймэ, ИЗЫГУЖЬ КЪРЕМЫНЭ жаІэрти, пыІэ щІын Іуэхум ехьэлІауэ зыхуэныкъуэ псомкІи къызэрагъэпэщу щытащ.
- ПыIэр щащIкIэ, ПЫIЭ КЪУПХЪЭ жаIэрти, пыIэм и пкъыр ткIийуэ зыIыгъыну пкъыгъуэ быдэ гуэрым фIалъхьэрт. Къупхъэм щэкIыр (е ЩАГЪЭ БГЪУТIЭР) фIамылъхьэ щIыкІэ ДЭЖ жаIэрти, фIыуэ къуа щынафэ гъэтIысар фIалъхьэрт е кърашэкIырт. Мэлыфэр къабыл ящIыртэкъым, зэрызэIыкIыр и щхьэусыгъуэу. Дэжым и гущIыIум щэкIыр кърашэкIырти, фэм и фIыпIэмрэ щэкIым и лэмрэ зэтемыщэтыжын хуэдэу зэтрагъэтIысхьэрт. Ар IуданэкIэ зэ щхьэкIэ зэрагъэубыдырт, абы зэреджэри IУЛIЭНТ. Бешкъэзакъхьэблэхэм ГЪЭIУЛIЭ, Къалэдэсхэм IУЛIЭНЭ жаIэ. ЗэраIулI фэмрэ щэкIымрэ зэтегъэзэгъэгъуей хъуамэ (ар къызыхэкIыр щэкIыр пIащIэрэ тежу щытмэт), IУЛIЭНЭ ТIУАЩIЭКIЭ ирикIуэрт.
- ПыIэм и лъагагъкIэ къехым ПЫIЭ ДЖАБЭКIЭ йоджэ, пыIащхьэм щхьэкІэ ПЫIЭ ЩЫГУ жаІэ. ПыIэ щыгум и лъабжьэкIэ щыIэм, пыIэ кIуэцIымкIэ гъэзам, ПЫIЭ КIАЩIЭЩ зэреджэр. ПыIэ джабэмрэ пыIащхьэмрэ мастэ-IуданэкIэ щызэрагъэкIум деж ПЫIЭ ДЭНЫКIУЭМ ИРИКIУАЩ, жаIэ. «ДэныкIуэ» псалъэм мыхьэнитI иIэщ. Япэ мыхьэнэмкIэ щыгу нэзымрэ джабэмрэ я зэпыхьэпIэм апхуэдэу йоджэ. ЕтIуанэ мыхьэнэмкIэ щыгу нэзымрэ джабэмрэ щызэраIулIкIэ, Iуданэр зэрыхагъэзагъэ Iуданэ хэлъхьэкIэм щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ. ДэныкIуэм деж Iуданэр щабэу халъхьэ. Зэгъ хъуамэ, КIУРЫЖЭР ХАЛЪХЬЭ (е КIУЭРЫЖЭР ХАЛЪХЬЭ). Щыгумрэ джабэмрэ дэныкIуэкIэ зэрагъэзэгъа нэужь, IуданэкIэ щызэраIулIым дежщ КIУРЫЖЭР ХАЛЪХЬЭ щыжаIэр, Iуданэр зэпэмыжыжьэу, мастэ иугъуэ къэс зэгуэсу щыхалъхьэм деж КIУРЫЖЭУ ИРОКIУЭЖ жаIэ. КIурыжэр апхуэдизкIэ Iэзэу халъхьэрти, зэзэмызэ ПЫIЭ УАГЪЭМ щыхагъэзэрыхь къэхъурт. Уагъэр Iуданэу зэхэша кIапсэ псыгъуэщ. КIурыжэ имыIэу пыIэ джабэм телъ щэкIыр джафэу щыгум хуэкIуэмэ, ГУАЩЭУНЭ ТЕЛЪХЬЭ жаIэ. Ауэ мыр зэзэмызэ дыдэщ щащIу щытар.
- ПыIэм ПЫIЭ КХЪУАКIЭ хуащIынумэ, кхъуакIэр щхьэхуэу пызыщIыхьхэри щыIэт, кIурыжэм хэлъу зыщIхэри щыIэт. КIурыжэм щыхэлъым деж IУЛАНЭУ ХЭЩIЫХЬАЩ жаIэ. КхъуакIэр къоблэблэх, жаIэу зэхэпхынущ, ауэ ар захуэкъым, адыгэбзэжькIэ КХЪУАКIЭУ КЪЕХЬЭХАР псэлъафэращ тэрэзыр. КхъуакIэу кърахьэхыр бзылъхугъэр къызыхэкIа лъэпкъым теухуауэ и теплъэкIи, и щIыкIэкIи, и бжыгъэкIи зэхуэдэтэкъым. КхъуакIэм и бжыгъэкIэ зэпэбж-зэпэмыбжу щытам теухуауэ къыщIэупщIа щыIэщи, абы и жэуапым сыщыгъуазэкъым, жаIэIауэ зэхэсхакъым.
- Щыгу нэзымрэ джабэмрэ дэныкIуэкIэ ирикIуэу, джабэми къыдекIуэкI щэкIыу къупхъэм хуэфIу ешэкIами дэныкIуэкIэ ирикIуа нэужь, пыIэр и КIАЩIЭКIЭ КЪАIЭТЫР, нэгъуэщIу жыпIэмэ, пыIэ кIуэцIыр къыдрагъэзей. И IуплъапIэмкIэ пыIэм зэрырикIуа дэныкIуэр къыхахыжри, уеплъмэ, дахэу къэлъэгъуэн папщIэ, и кIащIэмкIэ IуданэкIэ ирокIуэ, абы зэреджэри КIЫУБЫДЩ е ЧЫУБЫДЩ. Чы псыгъуабзэ цIыкIу пыIэ кIащIэ джабэм дадзри, ар IуданэкIэ пыIэ кIащIэм ирагъэубыдурэ ирокIуэр. Абы дыгъэр нэхъ ткIий ещI. «КIыубыд» псалъэм хэт кIы Iыхьэр чы-м къытекIауэ къыщIэкIынущ, ауэ, къэпсэлъыкIэм ипкъ иткIэ, «кIыубыдым» хуэкIуауэ. Хьэзыр щыхъукIэ, пыIэр зыщIым пыIэ кIуэцIым и IэштIымитIыр ирелъхьэри, еудыныщIэ, аращ ХЬЭКЪЭУЭЖ жыхуаIэри. ПыIэр щаудыныщIэм деж «Хэт зи хьэкъэуэжыр, хэт зи къангъэшхэгъуэр?» жаIэ, гушыIэурэ. ПЫIЭУДЫНЫЩIЭМ щынэскIэ, псы иракIутырт, щхьэуз къыхэмыкIын щхьэкIэ, жаIэрти. Псы иракIутми кIэлъыхъуахъуэрт, и узи и бзаджи дэкIуэдыну, жаIэурэ. ПЫIЭМ ЕХЪУЭХЪУРКЪЫМ, ХЪУЭХЪУИ ТЕХУЭРКЪЫМ, жаIэ.
- ИужькIэ ПЫIЭ ЛЪАПСЭР ЯГЪЭТIЫС. ПыIэ лъапсэ хъури пыIэм и кIащIэмрэ и джабэмрэ я зэтелъыпIэращ. Ахэр щызэтрагъэтIысхьэращ пыIэ лъапсэр ягъэтIысу щыжаIэри. Лъапсэм деж мастэ-Iуданэ псыгъуабзэкIэ ирокIуэ, абы зэреджэр ПЩЫГЪАГЪЩ. Бешкъэзакъхьэблэхэм НАТIЭУНЭ жаIэ, Щоджэнхьэблэ къикIыжахэми ар зэрацIыхур ЩОДЖЭНХЭ Я ПЩАБГЪЭУЩ, Къалэдэсхэм ГУЭТIИСЭ жаIэ. ХьэтIохъущыкъуейхэр гуэтIисэкIэ зэджэр пыIэ лъапсэм зэрырикIуа пщыгъагъым иратыж кIэIунэращ. Ар апхуэдизкIэ быдэт икIи хэщIыхьати, хэтIысхьэпарэ къыхэмыщу апхуэдэт.
- ПыIэ кхъуакIэхэм ПЫIЭ ЗЭРЫГЪАЖЭХЭР хуащIырт. КхъуакIэр щхьэж зэрыхуейуэ пыIэ щыгум къыдехыу кърахьэха нэужь, пыIэр зейр хъыджэбздэсмэ, дыжьын е дыщэ Iуданэхэм къыхэщIыкIа ТЕЩIЫХЬ хуищIыжырт, хуэхъурейныкъуэу. Щыгумрэ джабэмрэ зэраIулIа нэужьым, щыгумкIэ кIуэуэ зэрыгъажэ цIыкIухэр хуащIырт. Адыгэ бзылъхугъэ пыIэхэм куэду хэлъщ ар. Ар щыгум и хъуреягъкIэ къыдекIуэкIыу тращIыхьырт. Хьэзыр хъуа нэужь ЗЭРЫГЪАЖЭ ТЕПХЪЭХЭР ХУАЩIАЩ, жаIэрт. Зэрыгъажэхэр Iэмалыншэу дыщэ е дыжьын Iуданэхэм къыхащIыкIырт.
- ПыIэ щыгум трагъэтIысхьэнуIамэ, ПЫIЭУТ хуащIыр, щагъэ бгъузитIыр зэблэдзарэ ПЫIЭ ЩЫГУ КIУХЬЫМ еуалIэу. Зэрыгъажэхэр зыхуащIа пыIэм и щыгу нэзым аращ зэреджэр адыгэбзэкIэ. Щагъэхэм я зэблэдзыпIэм, е, нэгъуэщIу жыпIэмэ, пыIэутым, ТIЫСЫН тращIыхь, мо къыхэIэтыкIауэ пIэрэ жыпIэну зы лъагапIэ мащIэ, — абы БЗУУЩХЬЭРИ, КЪАН МАЗЭРИ, ГУАЩЭХЬЭЛЫУЭРИ, нэгъуэщIхэри тебгъэзагъэ мэхъу. ПыIэр зыщIыр мыбы къэсамэ, КЪАН ХЬЭЛЫУЭ ХУАУБЭ. Нэхъапэхэм дэ купщIэ укъэбза хагъэтIысхьэу щытащ, кхъуакIэу кърахьэхам и пэбжу. ИужькIэ, Хэку зауэшхуэм ипэ къихуэ илъэсхэм пщIондэ, санащхьэ гъэгъуахэр трагъэтIысхьэу хуежьащ. Нобэ хьэлыуэ щаубэкIэ, хагъэтIысхьэр чыщмыщщ.
- ИУЖЬРЕЙ ДЫН жаIэрти, и зэфIыхьэгъуэм деж хъыджэбзым пыIэр и адэ шыпхъум е адэшхуэ шыпхъум иригъэлъагъурти, абыи зы мастэнэ дэнэ дежми кърыригъэхырт. Дыным щхьэкIэ IЕИЖЬИ, НЭТЕМЫГЪАХУЭ ДЫНИ жызыIэ щыIэщ. МащIэ дыдэу ПХЭНЖЫРЫКIУЭУ ДЭКIЫРТ пыIэ щыгу нэзым и зы щIыпIэ гуэрым деж. Нэхъыбэу яцIыхури иужьрей псалъитIрагъэнущ.
- Зы пыIэ цIыкIум къещIэкIа мыпхуэдиз фIэщыгъэмрэ жыIэгъуэмрэ псэу-ну яхуэфащэщ. Абы шэч хэлъкъым. IэщIагъэр къыщыщIэрэщIэжкIэ, адыгэ бзылъхугъэ пыIэм зэрепсалъэу щыта бзэри щIэкIуэдын щыIэкъым. Адыгэ анэм къыдэщIыр IэпэIэсагъэм и закъуэкъым, адыгэбзэри къыдалъху.
- ТАБЫЩ Мурат.
- Зеикъуэ къуажэ