2019-07-16
- КъикIуэт зымыщIэ лIыхъужь
- ЯмыIэт щхьэх, ямыщIэт еш
- И бынхэм адыгэ щIыналъэм.
- Ягъэхъурт Iэщ, ягъэкIырт мэш, —
- Яхьт гъащIэр, я Iэр Iуэхум хэлъу.
- ПсэхупIэ бийхэм кърамытт,
- Арат къыщIащтэр куэдрэ Iэщэр.
- Шагъдийхэм шэсмэ — псори нартт,
- Ажалт зыIущIэр, я псэм къещэр…
- Щхьэ къэIэтыпIэ ямыгъуэт
- Къудейуэ арагъэнт, армыхъумэ
- Мы дуней псом Iуэху къащыхъуа
- А Iуащхьэмахуэу зи щхьэр тхъуам
- Щхьэ зылI дэмыкIрэт,
- зэ нэхъ мыхъуми?!
- …Я пашэу Купфер къызэхуос
- ЦIыху куэд хуэIэкIуэлъакIуэу
- къуршхэм.
- ЛъагапIэм дэкIын гуп зэхашэ.
- Абы, иIыгъыу Iэхъуэ башыр,
- Яхохьэ ди зы къуажэдэс.
- Мыл гъуэгум гугъуу лъэр щыщIокI.
- Хьэуар мэхъу мащIэ, зыпIэтыхукIэ.
- Къигъазэу хамыбжэм хуэмыхум,
- ИукIми идэу, къуакIэм дэхуэу,
- АдыгэлI лъэщыр къуршым докI.
- ЛъагапIэм хэти ирикуфми,
- ЛъагапIэм хэти пэмылъэщ.
- Бгы задэм щIакIуэм телъу Купфер
- Къырахьэхыжыр… КIэрощэщ
- Апхуэдэ защIэурэ щIыгъуахэр.
- Жьапщэшхуэ гъуэгум
- къыщыхъуащи,
- Бащлъыкъ хужь щIалэр еутхыпщI.
- ИтIани хахуэр макIуэр, мэпщ,
- Къарууэ иIэр зэщIикъуауэ…
- Жыжьащэ имыхьахэр зи лъэ,
- Уэх гуэрым гупу щызэхэтщ.
- Iэрпхъуэру зэIэпах нэрыплъэр,
- Телъыджэ къащыхъуауэ зэплъхэр
- И щыгум Iуащхьэмахуэ тетщ.
- ИгъащIэм гъащIэм зэреплъар
- Апхуэдэу хъунщ адыгэ нэсыр:
- И напэм, лIыгъэм Iуэхур нэсым,
- КъикIуэт иIэнкъым пыту и псэр, —
- ИщIэнщ ищIар Хьэшыр Чылар!
- Бицу Анатолэ,
- Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ усакIуэ.
- Брамтэдэс Хьэшыр Чылар
- Бгы дэкIынкIэ IэкIуэлъакIуэ, игъащIэм цIыхум и лъэр зытемыува лъагапIэхэм нэсыф альпинист хахуэхэм сыт щыгъуи пщIэрэ щIыхьрэ хуащI. Апхуэдэ цIыху лъапIэхэм ящыщу щытащ Хьэшыр Чылар. 1829 гъэм ар Европэм щынэхъ лъагэ бгым — Iуащхьэмахуэ — псом япэ дэкIыгъащ.
- А лIы щыпкъэм и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ теухуауэ дэ тщIэр мащIэщ. Ауэ щыхъукIи, ди лъахэр къэрал псом и альпиниз-мэм и жьантIэу жыпIэ хъунущ. НэгъуэщI щIыпIэ къикIхэурэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щэ бжыгъэкIэ гъэ къэс зыгъэпсэхуакIуэхэр къокIуэ. Абыхэм я дежкIэ гъэщIэгъуэнщ Iуащхьэмахуэ псом япэ дэкIа адыгэлIым теухуа дэтхэнэ зы Iуэхугъуэри…
- Лъахэхутэ литературэм щызокIуэ лъабжьэ лъэпкъ зимыIэ хъыбар. Абы зэрыжиIэмкIэ, Хьэшыр Чылар Кушмэзыкъуей жылэм (Бахъсэн къалэ) щыщу щытащ. Апхуэдэу къыщIалъытэм и щхьэусыгъуэри зыщ — Чылар и къуэхэм, 1870 гъэм а къуажэм щыпсэуахэм, я письморщ. Ауэ абы щыгъуэ Кушмэзыкъуей дэсар езы Чыларкъым, атIэ и къуэхэу Джырандыкъуэрэ Увжыкъуэрэщ. Зэманыр-щэ? Iуащхьэмахуэ и щыгу къащтэу илъэс 40-м щIигъу дэкIа нэужьт а жыхуаIэ зэкъуэшхэр абы щыдэсар. ЗэхъуэкIыныгъэ гуэр щыIэнумэ, ирикъункъэ ар зэману? Дауи, ирикъунт.
- Документхэр щыхьэт зытехъуэ, ауэ ди лъахэхутэ- хэм ящыщу зыми гулъытэ лъэпкъ зыхуимыщIа нэгъуэщI Iуэхугъуэшхуи щыIэщ. 1865 гъэм пащтыхь правительствэм жылагъуэхэр гъэIэпхъуэным теухуа реформэ Кавказ Ищхъэрэм щригъэкIуэкIащ. Абы щыгъуэ зэкIэщIэпхъауэ адэ- мыдэкIэ щыIэ жылэ цIыкIухэр зэгуагъэхьэжащ. Адыгэхэм абы «жылэкъутэ» фIащауэ щытащ. Ауэ а Iуэхум мыхьэнэшхуэ иIат щIыпIэм экономикэм зыщиужьынымкIэ, лъэпкъхэм яку дэлъ зэпыщIэныгъэр нэхъ быдэ хъунымкIэ. Къэбэрдейм абы щыгъуэ иса жылагъуи 116-м я пIэкIэ реформэ нэужьым щыIэжар 39-рэт.
- Зи гугъу тщIы лъэхъэнэм адрей жылагъуэхэм зыкъомкIэ къащхьэщыкIырт япэ унагъуэхэр 1826 гъэм зыдэтIысхьауэ щыта Брамтэр (апхуэдэут а зэманым Вольнэ Аулым зэреджэр). Къэбэрдейм къуажэ щыIэтэкъым пщы-уэркъхэр зыдэмыс, мы зым фIэкIа. Брамтэм щызэхуэсат, езы лъахэм нэмыщI, Адыгейм, Шэрджэсым, Балъкъэрым иIэпхъукIахэри. «Пщыншэ хьэблэм» псынщIэу зиужьырт, щIэх дыдэуи унагъуэхэм я бжыгъэр 200-м нэсащ.
- Пащтыхь правительствэм абы гу лъимытэу къэнакъым. ИкIи а щхьэзыфIэфI къуажэм кIэ етын хуейуэ къелъытэ. Абы и дежкIэ фейдэтэкъым хэт хуейми и пщыр къигъанэу Брамтэ къызэрыIэпхъуэр. Абы я «хьэл мыхъумыщIэм» адрейхэм щапхъэ трамыхын папщIэ, Къэбэрдейм и къуажэхэм ар хагуэшэжыну иужь йохьэ.
- ЗыхъунщIэ хэмылъу, мы жылэм дэкIыу нэгъуэщI къуажэ Iэпхъуахэм нэхъ нэлейкIэ еплъырт, уеблэмэ щIы кIапэ тIэкIукIэ хуэупсэрт, языныкъуэ налог лIэужьыгъуэхэр ирагъэтыртэкъым. Брамтэр зэбгрыхуным зи фейдэ хэлъхэм ягъэIуу щIадзэ къуажэдэсхэм я бынхэр къытрахыну унафэ щыIэ хуэдэу, джаурхэр щыпсэу Налшык быдапIэм и гъунэгъуу ущысыну мыдурысу.
- Мис а лъэхъэнэм куэд дэIэпхъукIыжауэ щытащ Брамтэм. Абыхэм я спискэм итщ Чылар Джырандыкъуэрэ Хьэшыр Тепсэрыкъуэрэ. Ахэр къуажэм щыдэкIыжар нэхъ иужьыIуэкIэт — 1863 гъэрат.
- Прапорщик Кушмэзокъуэм мыхъур зытелъ тхыгъэкIэ псалъэ ет ахэр и къуажэм къыдигъэтIысхьэжу, езым и Iизыныншэу жылэм дэкIыу зыщIыпIи имыгъэкIуэну.
- 1863 гъэм Чылар и къуэ Джырандыкъуэ Вольнэ Аул щыпсэуа? И закъуэт абы? Тхылъ щыIэщ Чылар и къуэ Увжыкъуэ унэидзыхьэ гуэрым хэкIуэдауэ, Джырандыкъуэ и закъуэ жьы дыдэ хъуа и анэм къыбгъэдэнауэ.
- А щIыкIэм тету гурыIуэгъуэ мэхъу Кушмэзыкъуей щыпсэун ипэкIэ Чылар и бынхэр Вольнэ Аул зэрыдэсар.
- Иджы езы унэцIэм теухуауэ. Дызытепсэлъыхьа Iуэхугъуэхэр къыщыгъэлъэгъуа документхэм мы унэцIэр зэм Чылару, зэми Хьэшыру къыщызэкIэлъыхьащ. Дэтхэнэра а тIум пэжыр? Чылар Джырандыкъуэрэ Хьэшыр Увжыкъуэрэ зы анэ къилъхуа зэкъуэшуи зэкъуэшитIым я бынуи щытынкIэ хъунущ. ИтIани, а зэманым щыIа документхэм куэдрэ ущрохьэлIэж Чылар цIэм. Зытхым елъытауэ, бгырысхэм я унэцIэр къащтэрт. Ахэр зэм адэм, зэми адэшхуэм я цIэхэм къытекIырт. Псалъэм папщIэ, Жан-хъуэт Кушыку и къуэр Кушыку Жамболэтщ, ХьэтIохъущокъуэ Мысост и къуэр Мысост Рослъэмбэч хъуащ.
- Вольнэ Аул теухуауэ щыIэ документ гуэрым, илъэси 157-рэ и пэкIэ ятхауэ щытам, Чылар Джырандыкъуэ и гъусэу ущрохьэлIэ Хьэсанэ Даути. Сыт ар къызыхэкIар? Ар къэтщIэнымкIэ дэIэпыкъуэгъу къытхуэхъуащ Вольнэ Аул щыпсэуа, илъэс 85-рэ хъууэ иджыблагъэ дунейм ехыжа Хьэсанэ ТIалиб. Абы и анэшхуэр — а документитIым къыхэщу жыхуэтIэ Даут и анэр — Чылар и шыпхъу Хужьт. Апхуэдэу щыщыткIэ, Чыларрэ Хьэсанэ Даутрэ зэблагъэ дыдэт, арат куэдрэ зэгъусэу щIатхри.
- Мис а псоми къагъэлъагъуэ Хьэшыр Чылар лъэпкъ- кIэ, къупщхьэкIэ брамтэдэсхэм зэрепхар. АтIэ щхьэусыгъуэ щыIэж абы и ужькIэ Чылар Кушмэзыкъуей щыщауэ жыпIэну?
- Ехъутэныдж Хьэсэн, тхыдэтх.