Тхыдэм и лъагъуэхэмкIэ
2019-03-19
- Лъэпкъ жыгыр зэфIэбгъэувэжыным нэхъ гугъу дыдэу хэлъыр абы и щIэдзапIэр къэгъуэтынырщ. Къардэнхэ къатщтэмэ, ар Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъ нэхъ ин дыдэхэм ящыщщ. Абыхэм ущрихьэлIэнущ Адыгэ, Осетие Ищхъэрэ — Алание, Къэрэшей-Шэрджэс республикэхэми хамэ къэрал зыбжанэми.
- Къардэнхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалэ, жылагъуэ 59-м дэсщ. УнэцIэр зезыхьэхэм ящыщ языныкъуэхэм жаIэу зэхыбох ахэр псори благъагъэкIэ зэбгъэдэмыхьэу, арщхьэкIэ ар пэжкъым икIи сэбэп хъунт абыхэм архив дэфтэрхэм, лъэпкъыр къызыхэкIар къэзыгъэлъагъуэ тхылъымпIэхэм зыщагъэгъуэзамэ.
- Зыщыдгъэгъупщэ хъунукъым Къардэнхэ икъукIэ цIэрыIуэ хъуа куэд къазэрыхэкIари.
- Абыхэм ящыщщ Къардэн Хьэсэн Екъуб и къуэр — япэ адыгэ композиторыр, Къэбэрдей-Балъкъэрым и гимныр зэхэзылъхьар. Апхуэдэщ дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа модельер Къардэн Пьер, Совет Армэм и полковник, Лениным и орденымрэ Бэракъ Плъыжь орденихрэ зыхуагъэфэща, Хэку зауэ орденым и япэ нагъыщэр, Вагъуэ Плъыжь орденитIрэ медалхэмрэ зрата Шемякин (Къардэн) Михаил, абы и къуэ, сурэтыщI, Къэрал саугъэт куэд зыхуагъэфэща Къардэн Михаил, генерал-майор Къардэн Къубатий, Совет Союзым и ЛIыхъужьхэу Къардэн Мурат, Къардэн Къэбард, Урысейм и ЛIыхъужь Къардэн Уэхьид сымэ, Абхъазым и ЛIыхъужь Къардэн Генэ, 1950 гъэхэм республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Къардэн Башир, Къэрэшей-Шэрджэсым и Правительствэм и УнафэщIу щытахэу Къардэнхэ Аскэррэ Аликрэ, КъБАССР-м щIыхь зиIэ и артисткэ Къардэн ХьэкIуцэ, КъБР-м щIыхь зиIэ и артистхэу Къардэн Лъостэнбийрэ Къардэн Iэбузедрэ, республикэм узыншагъэр хъумэнымкIэ и министру щыта Къардэн Ахьмэд, Олимп чемпион, КъБР-м и Правительствэм и УнафэщIым и къуэдзэ Къардэн Мурат, «Совет- ская молодежь» газетым и редактор нэхъыщхьэ Къардэн Мухьэмэд, дунейпсо чемпионхэу Къардэн Анзор, Къардэн Антемыр, Европэм и чемпионкэ Къардэн Рагнеттэ, РСФСР-м щIыхь зиIэ и тренерхэу Къардэн Анзор, Къардэн Хьэсэн, нэгъуэщI куэди.
- Щолэхъупщым
- и лIыкIуэ
- Къардэн
- УФ-м Къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ и министерствэм и архив нэхъыщхьэм (Москва) «Адыгэхэм 1559 — 1748 гъэхэм ирагъэкIуэкIа Iуэхухэр» и гъэтIылъыгъэхэм хэлъщ пщы Къардэныкъуэ Василий теухуа дэфтэрхэр. Абы и IуэхущIафэхэм теухуахэр къыщыбгъуэтынущ Къудащ Елбэздыкъуэ 1913 гъэм къыдигъэкIа «Исторические сведения о кабардинском народе» тхылъми.
- Къэбэрдеипщ, дипломат Къардэныкъуэ Василий теухуауэ абыхэм къыщыхьар мыращ:
- «Къэбгъэлъагъуэмэ, Годунов Борис тетыгъуэр къыщылъысам, адыгэ лъэпкъымрэ Урысеймрэ я зэхущытыкIэм зэрызихъуэжа щыIэтэкъым.
- Къэралым щекIуэкI зэщIэхъееныгъэр (смутное время) Къэбэрдейми щызыхащIэрт. Урыс цIыхубэм пщыуэ къалъытэнур ямыщIэу, пщы нэпцIхэм тхьэрыIуэ хуащIырт. АтIэ Москва пэIэщIэ щIыналъэхэм щыпсэухэм, псалъэм папщIэ, адыгэхэм, нэгъуэщI я Iэмалт?
- Япэу зызыгъэIуа Лжедмитрий и деж, и пщыгъуэмкIэ ехъуэхъуну, адыгэхэм ягъэкIуауэ щытащ Сэнджэлейрэ Ботайрэ. Абы къигъэлъагъуэрт адыгэхэр Урысейм игъащIэкIи бгъэдэтыну тхьэ зэраIуам зэрыхуэпэжыр. Москварэ Къэбэрдеймрэ я зэхущытыкIэхэр гугъуми, къэбэрдеипщхэр щыхьэрым еблагъэрт, къулыкъу щащIэрт.
- 1589 гъэм Москва щыIащ Къардэныкъуэ Василийрэ Къамбулэтыкъуэ Борисрэ.
- 1609 гъэм къэбэрдеипщ нэхъыщхьэ Щолэхъум Шуйский Василий деж игъэкIуащ и лIыкIуэ пщы Къардэныр.
- Москва здэкIуэм, Тулэ и Iэгъуэблагъэм нэсауэ, Къардэным къэзакъхэр къытеуэри къедыгъуащ, уеблэмэ Щолэхъум пщым хуигъэхь тыгъэхэр къыт-рахащ. Къардэныр Тушинэ яшащ. Абы икIри, Калугэ нагъэсащ.
- Лжедмитрий яукIа нэужь, Къардэныр щIыхьащ Ляпунов Прокопий деж, арщхьэкIэ и Iуэхум зыри къимыкIыу, ар Казань яхуащ. Абы 1614 гъэ пщIондэ Къардэныр щыIащ.
- Мыгувэу Щолэхъумрэ нэгъуэщI къэбэрдеипщхэмрэ тетыгъуэщIэр зылъыса урысыпщым тхьэрыIуэ хуащIа нэужь, Къардэным Москва игъэзэжри, пщы Михаил Федорович къыIущIэну щIэлъэIуащ. Апхуэдэу 1614 гъэм пщым ар Дыщэ палатэм иригъэблагъэри, тыгъэшхуэхэр и Iэрылъу Къэбэрдейм къигъэкIуэжауэ щытащ.
- 1616 гъэм Къардэн Василий иригъэкIуэкIа къэрал Iуэхутхьэбзэхэм я фIыгъэкIэ Къэбэрдейм икIыурэ Москва мызэ-мытIэу кIуащ пщыхэу Къанболэт Къундет, Енкъылыш Сэнджэлей, Щоджэныкъуэ-мырзэ Бузулук. Сэнджэлей и гъусэт уэркъ 18, Къундетрэ Щоджэныкъуэмрэ — пщIырыпщI. Ахэр кIуэцIры- кIащ Казань къалэмкIэ. Къэбэрдеипщхэр зытекIухьа Iуэхур къызэрыгурагъэIуар мыпхуэдэут: «Я адэшхуэхэр, я адэхэр, я къуэшхэмрэ адэ къуэшхэмрэ урысеипщхэм сыт щыгъуи къулыкъу хуащIащ, иджы зи чэзур езыхэрщ».
- ТетыгъуэщIэр къэунэхуа нэужь, Къэбэрдеймрэ Москварэ нэхъ щIэх-щIэхыурэ зылъихьэ щыхъужар 1613 гъэм щегъэжьауэ къыщIэкIынущ».
- Яхъума дэфтэрхэм ятепщIыхьмэ, а зэман хьэлъэм къэралым и щыхьэрымрэ Къэбэрдеймрэ я зэпыщIэныгъэр зэрызэтраухуэжам дипломат Къардэн Василий и фIыщIэ куэд хэлъщ.
- Дзэзешэ
- Къардэныкъуэ
- «Къардэныкъуэ» жиIэмэ, зэрыгурыIуэгъуэщи, «Къардэн и къуэ» къикIыу аращ. ИщхьэкIэ зигугъу щытщIа архив гъэтIылъыгъэхэм («Адыгэхэм 1559 — 1748 гъэхэм ирагъэкIуэкIа Iуэхухэр») къыхощ Черкасский Василий (Къардэныкъуэ Къазий-мырзэ) къэбэрдеипщхэм зэращыщыр. Ауэ щIэныгъэлI Къэзакъ Аслъэн къызэрихутамкIэ, Къазий-мырзэ абазэпщхэм къахэкIащ.
- Ар Одоевэ 1589 гъэм щызэхэта пэщIэдзэ полкым и япэ дзэзешэт, 1591 гъэм Тулэ щыIащ, 1592 — 1599 гъэхэми къулыкъу ищIащ. 1599 гъэм къыщыщIэдзауэ Къардэныкъуэр лIакъуэлIэшхэм ящыщщ, 1603 — 1605 гъэхэм Астраханрэ Смоленскрэ дзэзешэу щыIэщ.
- Абы щхьэгъусэ ищIат Мстиславский Фёдор ипхъу Ольгэ. Бын зэдапIауэ архивхэм хэлъкъым, хуэбгъэфащэмэ, сабий яIауэ къыщIэкIынукъым.
- НэгъуэщI Къардэныкъуэ Хьэжы-Уэсмэни (Ефэнды УэсмэнкIи еджэрт, къыщалъхуа гъэр хъума хъуакъым, дунейм ехыжащ 1796 гъэм нэхърэ мынэхъ пасэу) и гугъу щещI дэфтэрым. Ар капитант, Джылахъстэнейм щыпсэуащ. Дэфтэрхэм къы-зэрыхэщымкIэ, 1796 гъэм урысейм къулыкъу щищIащ. И унагъуэм теухуауэ зыми дыщыгъуазэкъым.
- УнэцIэ куэдым я щIэдзапIэр къыщыбгъуэтынкIэ хъунущ къэрал зэхуэмыдэхэм я архивхэм — Къэбэрдейр Урысей къэ-ралыгъуэм пыщIа щыхъуам къыщыщIэдзауэ (нэгъуэщIу жыпIэмэ, XVI лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм, япэ тхыбзэхэр къэунэхун щыщIадзам щегъэжьауэ) ухэплъэмэ. Си фIэщ мэхъу апхуэдэу Iуэхум дыбгъэдыхьэмэ, къэбэрдеипщхэми унагъуэцIэ куэдми ятеухуауэ нэхъ гъэщIэгъуэныжхэр къызэрытхуэхутэнур.
- Къапщтэмэ, Урысейм къулыкъу щызыщIа адыгэхэм я хъыбархэр зыфIэхьэлэмэтхэм икъукIэ ягу дыхьэну къызолъытэ щIэныгъэлI Къэзакъ Аслъэн 2006 гъэм къыдигъэкIа «Адыги (черкесы) на русской военной службе. Воеводы и офицеры середины 16 — начала 20 вв.» и лэжьыгъэр.
- Къардэн Хьэдис,
- тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат.