Къардэн лъэпкъым и къежьапIэр
2020-03-19
- Дунейм зы лъэпкъи теткъым, езым и къэхъукIэ имыIэжу. А Iуэхухэм щатепсэлъыхькIэ, языныкъуэхэм зыщымыгъуазэр хуэгъэфэщакIэ щыжаIи къохъу.
- Апхуэдэу пэжыр зи лъабжьэу щымыт хъыбар куэд къытхужаIэ сыкъызыхэкIа Къардэн лъэпкъми. ЖаIэм и мызакъуэу, тхылъхэм иратхэ, газетхэм къытохуэ, радиокIи къапсэлъ: Къардэнхэ алыдж лъэпкъыу е «Къардэн» псалъэм къикIыр урысым «дьякон» жыхуиIэр арауэ. Ауэ ахэр жыжьэуи екIуалIэркъым Къардэнхэ дунейм къызэрытехьам теухуауэ адыгэ IуэрыIуатэм хэт хъыбархэми езы Къардэнхэ къаIуэтэжхэми. Къардэнхэ алыджхэм къахэкIауэ жаIэми, абы теухуа дэфтэр гуэри щыIэкъым, атIэми «къардэн» псалъэм иIауэ щыта мыхьэнэр иджы «жыр» жыхуэтIэ псалъэм и мыхьэнэрщ. Къэбэрдей адыгэхэм диIа «Дрей-дрей» уэрэдыжьым «…Къардэныжьыр фочыкум къикIа шэуэ щхьэмыгъазэщ, зимыгъазэу мэзым щIокI» псалъэхэр хэтщ, ди лъэпкъым и цIэм иIэ мыхьэнэм щыхьэт хуэпщI хъуну.
- Лъэпкъ IуэрыIуатэми тхыдэми къызэрыхэщыжщи, ижь-ижьыж зэманым Кавказым щыIащ хъан Бэян и унафэм щIэта къэралыгъуэ. Абыхэм яхэтащ адыгэпщ Ауш и щIэблэхэри. А Ауш иужькIэ псэупIэу иIар иджырей Аушыджэрым и щыгурщ. Лъэпкъым хэта лIы цIэрыIуэхэм я цIэхэр я щIэблэщIэм фIащыжу я хабзэти, — Ауш и къуэ хахуэхэм языхэзым Къардэнт и цIэр. А лIым и деж къыщежьащ Къардэн лъэпкъым зэрахьэ унэцIэр.
- Мис а КъардэнкIэ зэджэ лIыр къаруушхуэ зыхэлъ, зэхэзекIуэшхуи зиIэ цIыху цIэрыIуэу щытащ. IуэрыIуатэм ди деж къызэрихьэсамкIэ, ар хэкум икIащ икIи шу гуп и гъусэу яхыхьащ тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм щыпсэу адыгэхэм. Къардэныр яхэтащ я пщы пэрытхэм ящыщ зыуэ, лъэпкъ Iуэху илэжьу, пщIэ къыхуащIу. Абы и къуэхэм ящыщщ къаруушхуэ зиIэ пщы цIэрыIуэу щыта Ридадэ, урыс пщышхуэ дзэзешэ Мстислав хьилагъэкIэ къиукIар. Мис а Ридадэ и зэманым Къардэнхэ ящыщ зэшитIым я зыр Алыджым, адрейр Италием кIуащ.
- Тхыдэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, 1501 — 1576 гъэхэм Италием щыпсэуащ дунейпсо цIэрыIуагъ зиIа еджагъэшхуэ Къардэн Джэриламэ. Ар математикт, дохутырт, философт, инженерт, тхакIуэт. Аращ машинэхэм хэлъ «карданный вал»-кIэ зэджэр къэзыгупсысари.
- Къардэн лъэпкъым къыхэкIауэ цIэрыIуэ хъуа цIыхухэри нэгъуэщI щIыпIэхэми щопсэу. Лъэпкъыр къызыхэкIауэ нэхъ гъунэгъу тхуэхъуахэр щыпсэуащ Кавказым и Кум. Абыхэм ящыщт зэкъуэшхэу Къардэнрэ Бэянрэ. Нэхъыжьыр (Къардэныр) Инжыдж псым, нэхъыщIэр (Бэяныр) Балъкъ псым я Iуфэхэм Iусащ. Тэтэр-монголхэр къыщыкIуэм, Бэяныр къурш зэхуакум дыхьащ. А щIыпIэм щIэблэшхуи щигъуэтащ, ауэ и лъэпкъыцIэ Къардэныр хуэхъумакъым. Инжыдж деж щыса Къардэным и лъэпкъыцIэр ихъумэфащ. Абы и щIэблэхэм къатепщIыкIыжахэм ящыщу зы анэм къилъхуа зэкъуэ-шищ 16-нэ лIэщIыгъуэм я псэупIэм ирагъэкIащ, щIыпIэм я пщым зэрихьэ хабзэншагъэхэр яхуэмышэчу ар зэраубэрэжьам щхьэкIэ. КъищынэмыщIауэ, суд унафэкIэ къытрахащ Къардэнхэ игъащIэми зэрахьэу щыта лIакъуэлIэш уэркъыцIэри. Абы тражыIыхьа псэлъафэщ «Къардэн уэркъ щыIэкъыми, Щоджэн лIакъуэлIэши щыIэкъым» псалъэжьыр. Къардэнымрэ Щоджэнымрэ цIыхубэм я телъхьэу, ар зэкъуэзыгъэувэ къару лъэщу зэрыщытари къегъэлъагъуэ абы. А псэлъафэр къезыгъэжьари жызыIэри а лъэпкъитIыр зыгъэпудыну зыфIэфIхэрт…
- Инжыдж псым и Iуфэм къикIа Къардэн зэшищым Псыхуабэ (Бещто) и Iэшэлъашэхэр хэщIапIэ ящIауэ щытащ. Зэман кIыхькIэ абдеж щыпсэуауэ, нэхъыжьыр а щIыпIэм къинэри, Бахъсэн псым и Iуфэм (иджырей Дыгулыбгъуейм) къэIэпхъуащ икIи Тамбий и къуэ лIакъуэлIэшым и къуажэм хэтIысхьащ. Щыпсэуащ а тIур щIэблэщIэхэр щагъуэтауэ, гъащIэм и къэхъукъащIэхэм хэту, адыгэ хабзэр ягъэпэжу. А Кардэнхэращ нарт Сосрыкъуэ зи къану щытар. Ар яIуэтэж къудейкъым, атIэ гъащIэм къыщыхъуа Iуэху пэжу ялъытэ. Абы и щыхьэту лъэпкъым ноби яхъумэ Сосрыкъуэ уIэгъэ щыхъуам щыгъуэ къигъэсэбэпа напэIэлъэщIыр, нарт лIыхъужьымрэ Къардэнхэрэ зэхуаIэ зэпыщIэныгъэм и фэеплъу. Иджы ар щыIэщ Къардэн ТIутIэ и деж. Хэку зауэшхуэр щекIуэкIым, ар ихъумащ ТIутIэ и адэ Iэдэм. Абы и къекIуэкIыкIам теухуауэ тхыгъэ къытрадзауэ щытащ Хэку зауэшхуэм и зэманым Налшык къыщыдэкIыу щыта «Альманах» журналым.
- Къардэн зэкъуэшищым я нэхъыщIэр и къуэш курытым и гъусэу Тамбий и къуэм и къуажэм куэдрэ дэса щхьэкIэ, абы къыщынэпакъым. Ар адэкIэ Iэпхъуащ иджырей Старэ Шэрэджыр здэщыс щIыпIэм. ЩIэблэшхуэ игъуэтащ абдеж Къардэн и къуэ ещанэм. Абы и щIэблэхэр Дохушыкъуейм хэкIыурэ яхэтIысхьащ Шэрэдж, Налшык, Шэджэм псыхэм я Iэшэлъашэм щыса къуажэхэм.
- Жамбот пщышхуэми абы и къуитIми (Къетыкъуэрэ Бэчмырзэрэ) я зэманым Къардэн лъэпкъым я щIэблэ щыпсэуакъым Щхьэлыкъуи, Къундетеи, иджырей Шэджэм къали, Шэджэм ЕтIуанэ къуажэми. Абыхэм Къардэнхэ щахэтIысхьар Къетыкъуэ Аслъэнбэч (къэбэрдей уэлиипщу щыщыта зэманырщ) щтапIэ кърым хъаным и деж кIуа иужькIэщ (1725 — 1730 гъэхэрщ).
- IуэрыIуатэм ди деж къызэрихьэсамкIэ, ди къуэш осетин Къардэнхэри къызыхэкIар Къетыкъуейм егъэщIылIауэ Налшык, Щхьэлыкъуэ псыхэм я Iуфэм Iуса къуажэхэрщ.
- Къардэн зэшищыр къызэрыкIа щIыпIэм (Инжыдж) ноби адыгэхэр Къардэн ныджэкIэ, къэрэшейхэр Къардэн ЕзэнкIэ йоджэ. Нэхъ иужькIэ Къэбэрдейм къэкIуахэм ящыщщ Къардэн Абдулчэрим и къуитIыр (Дыщыкъуэрэ Къылшыкъуэрэ). Абыхэм я щIэблэхэращ Псыхъурей, Куба къуажэхэм иджы дэс Къардэнхэр къызытехъукIар.
- Къулъкъужын, Сэрмакъ къуажэхэм дэс Къардэнхэр, Аушыджэр къуажэм щыпсэу Къардэнхэм я ныкъуэри ящыщщ нэхъ иужьыIуэкIэ къэкIуахэм. Ахэр къызэтехъукIахэр япэщIыкIэ щыпсэуащ Кум (Кума) псым и Iуфэм, ауэ Урыс-кавказ зауэм иужькIэ зэрыса щIыпIэхэм кърахуащ.
- IуэрыIуатэм къызэрыхэщыжымкIи, дэфтэр тхыдэм зэрыхэлъымкIи, дунейм къытехьа тхыдэ тхылъхэм зэритымкIи, Къэбэрдейм щыIа цIыхубэ зэщIэхъееныгъэхэм ящыщу тIур Къардэн Дамэлей и унафэм щIэту екIуэкIащ 1754 гъэм. Къардэн Мамсыр и къуэ Дамэлей зи пашэ япэ цIыхубэ зэщIэхъееныгъэр къыщежьари щекIуэкIари Бахъсэн аузырщ. Ар щIрагъэкIуэкIар пщыхэм лэжьэкIуэбэм кIэлъызэрахьэ хабзэншагъэр яхуэмышэчу арат…
- ЕтIуанэ Дамэлейм (Батырбий и къуэм) и дзэр Балъкъ псым адрыщIкIэ къыщежьащ, япэ Дамэлейм иужькIэ илъэсищэ нэблагъэ дэкIауэ. Шэрэдж ауз дэс Къащкъэтау щыгум нэса а зэщIэхъееныгъэр къыщыхъуар урыс генерал Ермоловыр Къэбэрдейм щыщыIа 1838 гъэрщ. Абы хэтахэр зэбгрыкIыжащ, зыкъыщIаIэта Iуэхугъуэхэр тэрэз хуащIыну Къэбэрдейм и пщыхэм унафэ ящIа нэужь. Дзэпщ Дамэлей кIуэжакъым къыздикIа щIыпIэм, атIэ яхэтIысхьащ Къэхъун къуажэм щыпсэухэм. Абы и щIэблэхэрщ Къэхъун къуажэм щыпсэуа Къардэнхэ Албий, Мухьэмэд, Толэ сымэ къызытепщIыкIар.
- Ди лъэпкъым щыщхэм Дамэлей и зэщIэхъееныгъэм иужькIи куэдрэ тезыр ятащ, урыс пащтыхьым 1861 гъэм къыдэкIа унафэу мэкъумэшыщIэхэр хуит зыщIыжымкIэ мыарэзыуэ. Тезыру сом тIощI-тIощI къытралъхьауэ щытащ Тыжьей щыщу Къардэн Умар, Тамбий къуажэм щыщу Къардэн Ислъам, Толъэстэней щыщу Къардэн Хьэжыбачыр, Аргудан щыщу Къардэн Зэчрей, Малкэ щыщу Къардэн Хьэбалэ, Бэтэх щыщу Къардэн Хьэжпагуэ сымэ, нэгъуэщIхэми.
- Къардэнхэр нэхъыбэу дэсщ Аргудан, Старэ Шэрэдж, Щхьэлыкъуэ, Аруан, Къызбрун Ещанэ, Сэрмакъ, Зэрэгъыж, Аушыджэр къуажэхэм. Къардэн зэшхэм я бынхэу Дударыкъу, Мэт, Аслъэн сымэ епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и кум иджырей Аушыджэрым дэсащ, Къэбэрдейм и къадыуэ щыта ЩэрэлIокъуэ Хьэжы-Умар и къуажэм дэсу. А къуажэм щылIащ Къардэнхэ я нэхъыжьхэм ящыщу Жынус и адэ Мэт. Абы иужькIэ дунейм ехыжащ Къардэн Дударыкъу и къуэр. Абы зы щIалэ цIыкIу къыщIэнат, УэрышкIэ еджэу. Ар къэзылъхуа и анэр иужькIэ лIы щыдэкIуэжащ Къызбрун Езанэм.
- ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и кум, ШэрджэсымкIэ къикIри иджырей Терекскэ (Болэтей) къуажэм дэтIысхьащ ди къуэшхэм ящыщ Къардэн Бэчмырзэ, абы и къуэ Асхьэд и къуэхэу Сэхьидрэ Хьэмидрэ. Сэхьид граждан зауэми Хэку зауэшхуэми хэтащ, иужькIи дзэм къулыкъу щищIащ. Зауэм щызэрихьа лIыгъэхэм я дамыгъэуи къыхуагъэфэщащ Хэку зауэ орденым и езанэ нагъыщэр, Бэракъ Плъыжь ордену тIу, нэгъуэщIхэри. Иджыблагъэ Сэхьид и пхъурылъху щIалэм къратыжащ и адэшхуэм 1944 гъэм къыхуагъэфэщауэ щыта, Суворовым и цIэр зезыхьэ орденыр. Бийм щхьэмыгъазэу пэщIэта зэкъуэшитIри зауэм хэкIуэдащ.
- 115-нэ шуудзэр Къардэн Сэхьид Асхьэд и къуэм къызэригъэпэщыну пщэрылъ къыщащIауэ щытащ, арщхьэкIэ Iуэхур и кIэм нэмысу ар полкым и командиру зауэм Iухьащ икIи лIыхъужьыгъэ куэд зэрихьэу зэуащ. Тэрч къалэм и зы уэрамым нобэ зэрехьэ полковник Къардэн Сэхьид Асхьэд и къуэм и цIэр.
- Алътуд къуажэм дэс Къардэнхэр зэрыкIар Къызбрун ЕтIуанэрщ, Урыс-кавказ зауэм иужькIэ щыIа ИстамбылакIуэм и зэманырщ. Абыхэм я щIэблэхэр я къуэшщ Къызбрун Езанэ, ЕтIуанэ къуажэхэм дэс Къардэнхэм.
- Къэбэрдейм иужь дыдэу къыхэтIысхьэжа къуажэщ Дзэлыкъуэ районым щыIэ Дзэлыкъуэкъуажэр. Япэ Дамэлейм и дзэр зэхакъутэу езыри яукIа иужькIэ, лъэпкъ 28-рэ Къэбэрдейм икIащ, езыхэм егъэщIылIа цIыхухэри я гъусэу. Абыхэм яхэтащ Къардэнхи. Ахэр щтапIэ кIуащ иужькIэ адыгэхэм яIэщIэлъауэ щыта Iузэв и Iэшэлъашэм. ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм урыс пащтыхьым и унафэкIэ ахэр а щIыпIэм кърахури Тэн и Iуфэм, иужькIэ, 1863 гъэм, Псыхуабэ (Пятигорск) и Iэшэлъашэм щагъэтIысащ. А щIыпIэми гугъуехь Iэджи щагъэвауэ, пащтыхь Николай ЕтIуанэм и унафэкIэ Дзэлыкъуэкъуажэм щыпсэуну щIы къыщратащ, «хэхэс» псалъэр къыжраIэ зэпыту гугъуи щрагъэхьащ.
- Дапхуэдэурэ я гъащIэр къекIуэкIами, Къардэн лъэпкъым хьэзаб псори къызэринэкIри, нэхъ лъэпкъ ин ды-дэу адыгэ щIыналъэм къинащ икIи зиужьащ. Дэ диIэщ дызэрыпэгэнрэ дызэрыгушхуэнрэ. АдэкIи Тхьэм зыдигъэузэщI!
- КЪАРДЭН Хьэдис,
- тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат,
- «Къардэн» зэгухьэныгъэм и
- Советым хэт.