Тырныауз комбинатыр илъэс 80 ирокъу
2020-08-27
- 1940 гъэм лэжьэн щIидзауэ щытащ Тырныауз дэт комбинатым. Мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэхугъуэт зауэр къэхъеиным и пэ апхуэдэ IуэхущIапIэ республикэм къызэрыщызэIуахар.
-
Шахтёрхэр щIы щIагъым къыщIокIыж, сменэр яухауэ. 1941 гъэ
-
Комбинатым и унафэщI Блай Борис. 1982 гъэ
-
Къэбэрдей-Балъкъэрыр ирогушхуэ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужьхэу Архэст Хьэбас, Домнич Михаил, Муллаев Шарафутдин сымэ. Ахэр шахтёр цIэрыIуэхэт.
- А лъэхъэнэм къэралым и шынагъуэншагъэр игъэбыдэнырт мурад нэхъыщхьэу щыIэри, вольфрамрэ молибденрэ къыщыщIа-гъэкI комбинат республикэм и мызакъуэу, къэралым итыныр ехъулIэныгъэшхуэт. Зэман дэкIри, а мывэхэкI лъапIэхэр къыщIэзыгъэкI комбинатыр СССР-м ит IуэхущIапIэ нэхъ инхэм хабжащ, абы и фIыгъэкIэ езы республикэм и цIэри къэралым иригъэкIуэкI лэжьыгъэхэм фIыкIэ къыщыхэщащ.
- Зи гугъу тщIы комбинатыр Iыхьэ зыбжанэу зэхэтт, дэтхэнэ зыми къалэн пыухыкIа игъэзащIэу. Зы гупым мывэхэр щIым къыщIахырт, абыхэм щхьэпэ хъуну Iыхьэхэр къыхагъэкъэбзыкIыу. Адрейхэм IуэхущIапIэр зыхуэныкъуэхэр кърашалIэрт. Нэхъ лэжьыгъэ гугъухэр зэфIэзыххэр щIы щIагъым мывэ къыщыщIэзыххэрт. ЩIы щIагъым жытIэ щхьэкIэ, лэжьыгъэр ще-кIуэкIыр къурш кIуэцIырт, щIым лъагэу теIэтыкIарэ хахуагъэрэ тегушхуэныгъэрэ зыхэмылъыр лэжьыгъэм пэмылъэщыну.
-
Псом нэхърэ нэхъ гугъу ехьар
япэу лэжьыгъэм пэрыхьахэрщ. Зыхуэныкъуэ Iэмэпсымэхэри Iуэхум ехьэлIапхъэхэри иджыри нэсу зэрамыгъэпэщауэ апхуэдэт а зэманыр, езы лэжьыгъэри къэувыIэ мыхъуну. Къагъэсэбэпыпхъэхэр зыхуей щыхуагъазэ дыдэм, Хэку зауэшхуэр къэхъеящ. Iэмэпсымэ-хэр бийм Iэрымыхьэн папщIэ, ахэр щIыпIэ жыжьэ, Кавказ ЩIыбым ирашын хуей хъуат. А къалэныр ягъэзащIэрт Дзэ Плъыжьым и сэлэтхэмрэ зауэм Iумыт цIыхубэмрэ. А зэман гугъурщ зэрыкъэралу щекIуэкI лэжьыгъэ зэхьэзэхуэхэм щытекIуауэ щыта «Молибден» мы-вэ къыщIэхыпIэр къыщацIыхуар. Зы мазэм и кIуэцIкIэ метр 366-м пхыкIыфу лажьэрт Муллаев Шарафутдин и унафэм щIэт бригадэр. - Абы къыкIэлъыкIуащ 60 гъэхэмрэ Iуэхум къыхалъхьа лэжьыгъэ бгъэдыхьэкIэщIэхэмрэ. Iэмэпсымэхэм зэрызаужьам и фIыгъэкIэ, иджы мывэ къыщIэзыххэм Iэмал яIэ хъуат абы щхьэкIэ къурш кIуэцIым имыхьэу, щIы щIыIум щылэжьэну. Апхуэдэ проектыщIэхэм я пашэ хъуауэ щытащ «Высотный» зыфIаща карьерыр. И цIэ къиIуапхъэщ «ЛIыгъэм и гъуэгуанэ» зыфIаща, мывэ къыщIэхыпIэхэм хуэунэтIауэ яухуа машинэ зекIуапIэхэ-ми. Япэ лъагъуэхэр пхызышахэм я унафэщIу щытащ Хабаров Николай.
- Лэжьыгъэр нэхъри ефIакIуэу, хамэ къэралхэми езы Урысейми щызекIуэ IэмэпсымэщIэхэр, машинэщIэхэр, къэхутэныгъэ зэрырагъэкIуэкI IэмалыщIэхэр гъуэгу къыте-хьа нэужь, тонни 120 — 154-м нэс къэзыIэтыф хьэлъэзешэхэр къаIэрыхьэри, комбинатым щрагъэкIуэкI лэжьыгъэхэми зиубгъуащ.
- 70 — 80 гъэхэм Тырныауз комбинатыр къэралым къыщацIыхуакIэт. Абы къыщыщIах хъугъуэфIыгъуэхэм уасэшхуэ зэраIэр наIуэ хъуат, езы IуэхущIапIэр ефIэкIуэныгъэу къызыкъуихахэмкIэ зэхьэзэхуэ куэдым къыщыхагъэщырт. А зэманрауэ пхужыIэнущ комбинатым и лэжьыгъэр и лъагапIэм щынэсар.
- Бгым мывэ къыщIэхын Iуэхур зэи тыншу щыткъым сыт хуэдэ зэмани. ИтIани, зи бжыгъэр мини 7-м нэс лэжьакIуэ гупым я къалэныр нэсу ягъэзащIэрт. IэщIагъэлIхэм къызэрабжамкIэ, Тырныауз комбинатыр зэрылажьэрэ пцIийуэ (руда) тонн мелуани 182-рэ, вольфрамхэкIыу тонн мин 426-рэ, молибденхэкIыу тонн мин 81-рэ къыщIахащ. Мывэ къыщIэхыпIэу километр 621-рэ якIуащ. Къуршым къыщIахыу IуэхущIапIэм ирашэлIа мывэхэкIхэм я бжыгъэр кубометр мелуани 189-м нос. Къурш кIуэцIым мывэ къыщIэхыпIэу километр 6784-м нэс щаугъуэнащ, щIы щIыIум — километр 5264-м нэс.
- НэгъуэщI псалъэ дыщIумыгъуми, бжыгъэхэм къыбжаIэ Тырныауз комбинатым цIыхум и Iэ къикIа лэжьыгъэ хьэлъэу ирахьэлIар зыхуэдизыр.
- Дэтхэнэ IуэхущIапIэми псэуэ Iу-тыр абы щылажьэ IэщIагъэлIхэрщ. Тырныауз комбинатым сыт щыгъуи и бжаблэм итынущ абы и унафэщIу лэжьахэу Кулик Георгий, Кобахидзе Валериан, Кривчиков Пётр, Филимонов Олег, Пустовалов Алексей, Блай Борис сымэ я цIэхэр. Абыхэми зи къебжэкIыр пхуэмыухыну нэгъуэщI куэдми я щIэныгъэмрэ я Iэзагъымрэ хагъэхъуэху, езыхэм зрагъэщIар комбинатым и лэжьэкIэм ирахьэлIэурэ IэщIагъэлI къызэрымыкIуэ къахэкIащ.
- Комбинатым и ехъулIэныгъэхэри абы и лэжьакIуэ псэемыблэжхэм я зэфIэкIри тхылъ лъапIэхэмкIэ, орденхэмкIэ, медалхэмкIэ къыхагъэщащ. Щапхъэ къудейуэ урикъунщ илъэс пщыкIутхум и кIуэцI-кIэ IэщIагъэлI 325-м къэралым и дамыгъэ лъапIэхэр хуагъэфэ- щауэ зэрыщытар. Абыхэм ящыщ дэтхэнэ зыми хэлъ жэуаплыны- гъэм и фIыгъэу пхужыIэнущ зи илъэс 80-р зыгъэлъапIэ комбинатыр апхуэдэ ехъулIэныгъэхэм зэрылъэIэсыфар.
- ЧЭРИМ Марианнэ.