Хэкупсэ нэс Лосэн Тимур
2017-10-17
- Къэбэрдей-Балъкъэр, Адыгэ, Ингуш, Осетие Ищхъэрэ — Алание республикэхэм щIыхь зиIэ я артист, лъэпкъ пшыналъэр хъумэнымрэ ар егъэфIэкIуэнымрэ зи гуащIэ хэзылъхьэ пшынауэ, уэрэдус, макъамэтх цIэрыIуэ Лосэн Тимур ди редакцэм къедгъэблэгъащ.
- — Тимур, зы зэманкIэ узэIэбэкIыжмэ, цIыхухэм нэхъыбэу укъызэрацIыхуу щытар пшынауэ Iэзэущ. Иужьым уэрэдхэмрэ макъамэхэмрэ тхыным уазэрыхуэмыхамэр бгъэлъэгъуащ икIи а лэжьыгъэхэр цIыхубэм ягу зэрыдыхьэм и щыхьэтщ щIэупщIэшхуэ яIэу уэрэджыIакIуэ куэдым ахэр зэрапхъуэтамрэ уи пшыхьхэм цIыхушхуэ къызэрекIуалIэмрэ. Пшынауэ Iэзэм зэуэ уэрэдуси макъамэтхи къызэрищIыкIыжар сфIэгъэщIэгъуэнщ.
- — Пэжщ, зы зэманкIэ пшынауэу утыку ситащ. Ауэ, фIы псори зэгуэр еух жыхуаIэращи, а Iуэхуми зэгуэр кIэ игъуэтащ. УщыщIалэм деж зы гупсысэкIэ уиIэми, лIыпIэ ущиувэкIэ нэгъуэщIынэкIэ гъащIэм уоплъ. IуэрыIуатэр и лъабжьэу адыгэм къыддекIуэкI цIыхубэ уэрэдыжьхэм къищынэмыщIауэ, тIэкIу ди япэ итахэм я Iэдакъэ къыщIэкIа уэрэдхэмрэ пшыналъэхэмрэ си еплъыкIэр хэслъхьэу къэзгъэщIэрэщIэжынырт сызыщIэхъуэпсыр. А лэжьыгъэхэр мыхъумыщIэу схужыIэнукъым, атIэ ди нобэрей зэманым нэхъ къезэгъыу езгъэфIэкIуэну сыхуейт. Сэ пшыналъэри уэрэдри си Iэпэгъут, пшыхьхэр къызэгъэпэщыныр, егъэкIуэкIыныр къэскIуа гъуэгуанэти, ар щымыщ хэмыту ди адыгэ щыIэкIэм къигъэувэжыпхъэу къэслъытэрт. Ар зэзгъэхъулIэн папщIэ, япэщIыкIэ макъамэхэр стхащ. Абыхэм псалъэхэр яхуэзытхын гуэрым Iэмал имыIэу сыдэлэжьэн хуейт. Апхуэдэхэри диIэт, ауэ си зэфIэкI сеплъыжыныр нэхъ сфIэигъуэу а Iуэхум сеувэлIащ. Си макъамэхэм псалъэхэр щащIэслъхьэжым, зэрымыщIэкIэ ахэр зы гъэщIэгъуэн гуэру зэувэлIэжащ, макъамэр зэрыджэгум хуэдэ дыдэу псалъэхэри джэгуу. Абы и щхьэусыгъуэр пшыналъэхэр зэрыбзэрабзэм хуэдэу псалъэхэри бзэрэбзэн хуейуэ къызэрысщыхъур арагъэнт. Къэбгъэлъагъуэмэ, Бэч Азэмэт игъэзащIэ «Мэздэгу къафэм» и псалъэхэр къызэрымыкIуэу гугъущ, ауэ абыхэмрэ макъамэмрэ апхуэдизкIэ зэдэбзэрэбзащи, адыгэу дуней псом щыпсэухэм ягу дыхьащ.
- ИтIанэ, макъамэ Iэмэпсымэхэм я пшыналъэкIэ дызэджэжым теухуа зы гупсыси сиIэт нобэрей зэманми декIуу, езым и щыIэкIи иIэжу згъэхьэзырыну. Апхуэдэу щыхъум, куэд щIауэ къыздэгъуэгурыкIуэ «ХьэтIохъущыкъуей къафэр» стхыжащ. Къэсейхьэблэ щыщ цIыхубз гуэрым ар игъэзащIэу зэгуэр сыщрихьэлIэм, диктофонкIэ стхыжащ. Абы и пшынэ еуэкIэм тIэкIу сыкъытекIыу а къафэр къэзгъэщIэрэщIэжащ икIи скрипкэ, виолончель макъамэ Iэмэпсымэхэри щIэзгъэувэжащ. А щIыкIэмкIэ «ХьэтIохъущыкъуей къафэр» пшыналъэу, «Мэздэгу къафэр» уэрэду Iуащ. Уэрэдымрэ пшыналъэмрэ зэпэщхьэхуэ щыхъум, ахэр щыдгъэзэщIэну адыгэ утыкур зыхуэдэнум теухуа упщIэ къэуващ. Пшыхь къызэгъэпэщын хуей щыхъум, пшынауэ джэгур зэхэтшащ. Илъэсищ и пэкIэ къэдгъэлъэгъуа а пшыхьым цIыхухэр куэду къыщыщIэлъэIум, аргуэру къытедгъэзэжащ. Абы кърихьэлIахэм интернет Iэмалыр къагъэсэбэпурэ къызэрыпэджэжа псалъэ гуапэхэр нобэр къыздэсым си тхьэкIумэм итщ.
- — Иужьрей уи лэжьыгъэхэм я гугъу къытхуэщIыт, Тимур.
- — Пшыналъэрэ уэрэдрэ тету альбом зырыз къыдэзгъэкIащ. Пшыналъэ альбомым пшынауэ джэгу дыдэр фIэсщыжащ икIи абы хэхуар «джэгу зэхэшэ» жиIэу архивым къыхэтхыжахэм ящыщу адыгэ щыIэкIэм тету къэдгъэщIэрэщIэжахэрщ. Пшыналъэ альбомым къафэ 12 къызэщIедгъэубыдащ, адыгэ лъэпкъ 12-м я нэщэнэу. Нэхъыщхьэращи, а лэжьыгъэхэм Iэпэпшынэри, шыкIэпшынэри, пхъэцIычри, пхъэтIаркъри, фэтIарпIри, скрипкэри, кларнетри, габойри, виолончелри хэдухуэнащ. Апхуэдэу макъамэ Iэмэпсымэ зыбжанэ хэзагъэу икIи а псоми пшынэм гъуэгу иратрэ зэщIагъэдэIуэжут сызэрыхуейри, ар къызэхъулIащ. «Джэгу зэхэшэм» «Къайсэр къафэ кIыхьыр» къыкIэлъыкIуащ. Адыгэм къыддекIуэкI а къафэжьым сэр нэмыщI куэд еуащ. Абы и лъабжьэр IуэрыIуатэуи классикэуи щымыту, атIэ а тIум я зэхуаку иту утыку къисхьэну сыщIэхъуэпсырт. Ар къыщызэхъулIэм, хуумыгъэфэщэну щIэупщIэшхуэ иIэ зэрыхъуар гуапэ икIи гъэщIэгъуэн сщыхъуащ. Интернетым абы щеплъам я бжыгъэр псори зэхэплъхьэжмэ мин 700-м нызэрохьэс.
- Адыгэу дунейм тетым ди лъэпкъ къафэ лIэужьыгъуэхэм хуаIэ еплъыкIэхэр дакъикъиблым щIигъу зи кIыхьагъ видеом къыщызэщIэскъуэжащ. Интернетыр къэзгъэсэбэпри, «ХэкумкIэ мыр ноIукI» жысIэу зэбгрызгъэкIащ. А лэжьыгъэр си пшынауэ джэгуми зэ утыку къыщитхьати, кърихьэлIахэм ягу дыхьащ. Сирием сызыщрихьэлIа «Гуащэгъазэ къафэри» хэзгъэхьащ. Тыркум щыпсэухэр «къафэ къуаншэщ» абы зэреджэр. А къафэ хьэлэмэтым и цIэр щIыналъэхэм щызэтемыхуэми, я пкъыр зыщ. Гуащэ щIэпхъуэжам и ужьым и къэфэгъур йоувэри, лъэщIэмыхьэу кIэлъожэ, апхуэдэу къызэпекIуэкIыурэ псынщIэу икIи дахэ дыдэу къызэдофэхэр. АдэкIэ сыкъытеувыIащ, хэкурысхэм тхуэмыхъумами, Тыркум, Сирием, Иорданием ис ди лъэпкъэгъу пшынауэ Iэзэхэм ди нобэм къахьэса «Лъапэрисэ», «Лъапэлъэф» къафэхэм. Абидэт и пшынэ еуэкIэр нэхъ сигу дыхьэрти, абы тету а къафэ лIэужьыгъуэхэр стхыжащ. Апхуэдэу мэздэгу адыгэхэм я архивым къыхэтхыжащ «Хъуромэм», «Гуащэгъазэ къафэм» я пычыгъуэхэр, Тыркум я «Лъапэлъэфым» щыщ, Умар Абидэт и фэеплъу, зы лъапэрисэ хэзгъэхьащ. Ауэ, а псоми ящыщу нэхъ сигу зыхуэзэгъар «тхьэшхуэуджырщ». Абы макъамэ зыбжанэ къызэщIеубыдэ. Псом хуэмыдэжу тхьэшхуэудж щIащIыж тхьэлъэIур нэхъ ягу дыхьащ. Црым Руслан и псалъэхэр абы щIэдгъэуващ, езыр еджэжу, зы хъыджэбз макъ дахэ ищхьэмкIэ къыщыIуу, ежьур и лъабжьэмкIэ щыIэу икIи абдежым тхьэ щелъэIуу. Пшынэхэр догъэувыIэри, ебжэ щIыкIэу, Црым Руслан и псалъэхэр къыхыдогъэщ. Абы дыкъыхокIыж, уджым дыхохьэжри, тхьэлъэIур зэхудощIыж. Апхуэдэу «Чэбыхъан и пшыналъэри» абы хэзгъэхьащ. КъардэнгъущI Зырамыку зэхуихьэсыжу итхыжахэм ящыщщ ар. Чэбыхъан хэкум щыцIэрыIуэ зи ишэгъуэ хъыджэбз дахэт. Лъапсэрых зауэжьыр къатепсыхэу щалъхуа щIыпIэр ибгынэн хуей щыхъум, абы и пшынэр къищтэри щIыналъэм къинэхэм иужь дыдэу зэ и къафэм къахуеуэжащ икIи и пшынэр и фэеплъу къахуигъэнащ. IуэрыIуэтэжурэ Чэбыхъан и пшыналъэр ди деж къахьэсащ. А къафэм и кум деж пшынэ макъыр изошэх, езы Чэбыхъан къежьу хуэдэу.
- — Утыку къыбдит «Бзэрабзэ», «Рирадэ» гупхэр нэхъ гъунэгъуу къэдбгъэцIыхуамэ ди гуапэт.
- — «Бзэрабзэ», «Бзэрабзей», «Джэраджэ» жыхуэсIэу къызэзгъэпэща мы щIалэгъуалэ гупым я цIэр зэкIэ зыгуэрым тедубыдакъым. ЩIалихрэ зы хъыджэбзрэ мэхъу «Бзэрабзэ» гупыр. Ахэр уэрэджыIакIуэхэу Дау Iэминэ, Къуэдзокъуэ Ислъам, Мэршэн МуIэед, Щокъуий Мурат, пшынауэхэу Чылар Нэсрэн, Къуныжь Тимур, фэтIарпIым еуэ Къуныжь Мухьэмэд сымэщ. Пэжщ, пшыхьхэр къыщызэдгъэпэщхэм деж хуэныкъуэ ды-щыхъукIэ, гупым хэтхэм я бжыгъэм къыхэдгъахъуэурэ зыщедгъэубгъу щыIэщ, зы тIощIым нэблагъэу. Аращ «Бзэрабзей» хъужри.
- «Рирадэ» гупыр къызэзыгъэпэщари зыгъэлажьэри Лий Аслъэнрэ абы и щхьэгъусэ Иринэрэщ. КъыхэщыпыкIа мы хъыджэбз макъыфIэ цIыкIухэм зэщхьэгъусэхэм пшыхьхэр къыхузэрагъэпэщурэ утыку кърашэ, гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ драгъэхьэхыу. Быдэу си фIэщ мэхъу щэнхабзэм и IэфIыр пасэу зыхэзыщIэ сабийр псэуху лъагъуэ мыхъумыщIэ зэрытемыхьэжынур. Гупым и цIэр яфIэзыщари сэращ. А цIыкIухэм си пшыхьхэр, къесхьэжьэ Iуэхухэр ягъэдахэмэ сфIэфIу къыхызошэ. Апхуэдэу сэри я лэжьыгъэхэр ядэсIыгъыу дызэрогъэныбжьэгъу. Куэшей Алик зи художественнэ унафэщI «Нал цIыкIу» къэфакIуэ сабий ансамблми сфIэфIу садолажьэ. НыбжьыщIэ цIыкIухэр утыку къишэн, абыхэм гъуэгу етын хуейщ. Гъуазджэм и курыхыр зыхэзыщIэ щIэблэр фIым, дахагъэм, IэфIагъэм, цIыхугъэм, адыгагъэм, хабзэм я телъхьэу къэгъуэгурыкIуэнущ. А гупхэр сыт щыгъуи къызэрыскъуэувэр гуапэ сщохъу.
- — Тимур, лъэпкъ гупсысэр къызыхэщ, пасэрей пшынэбзэ дахэр зи лъабжьэ уи макъамэмрэ пшыналъэхэмрэ дахьэххэр мы дызыхуэкIуэ зэман гъунэгъухэм сыт хуэдэ лэжьыгъэкIэ бгъэгуфIэну уи мурад?
- — Тхьэм жиIэрэ дыпсэумэ, дыузыншэмэ, гъэ къэс зы пшыхь къызэзгъэпэщынущ. Япэу утыку къитхьа «Пшынауэ джэгум» къыкIэлъыкIуэ илъэсми щIэупщIэ иIащ, ауэ абы къытедмыгъэзэжу «Пшынауэ шоу» зыфIэтща программэщIэр къэдгъэлъэгъуащ. Ещанэ илъэсми «Пшыналъэ шэрыуэхэр» зыфIэтща концертыр ттащ. Апхуэдэу программищ тщIащ. КъищынэмыщIауэ, ди еплIанэ программэ хъуащ ди гъэсэн нэхъ къыхэжаныкIахэм ящыщ уэрэджыIакIуэ щIалэ ДыщэкI Артур мы гъатхэм хузэхэтша «Япэрей» пшыхь гукъинэжыр. Абы си псалъэрэ макъамэрэ зыщIэлъ уэрэд зыбжанэ зытет альбоми къыхудэдгъэкIащ.
- Си пшыхьым и гугъу пщIымэ, дуней псор щыгъагъэ, жыгхэр къыщытIэпI, цIыхухэм я гум гугъэ дахэхэр, лъагъуныгъэр къыщыуш гъатхэр гъэм и зэманхэм къахэсхащ. Иджыри къыздэсым иужьрей илъэсищым гъатхэу утыку дыкъихьащ, ауэ мы гъэм хэт ищIэрэ, цIыху куэд къызэрыщIэлъэIур къэтлъытэу, ИлъэсыщIэм пэгъунэгъуу пшыхь къызэдгъэпэщынкIи хъунщ. Гъатхэм утыку дыкъызэрихьэну программэми и ужь дитщ. Ди пшыхьыр цIыхухэм гъэщIэгъуэн, гукъинэж ящыхъун хуэдэу къызэрыдгъэлъэгъуэным дыхущIэкъунущ.
- Жэпуэгъуэм и 1-м, Пшыналъэм и дунейпсо махуэм ирихьэлIэу, ди етхуанэ программэр къэдгъэлъэгъуащ. Абы хыхьэу утыку къитшащ «Бзэрабзэ» щIалэгъуалэ гупыр. Концертым и программэр цIыхухэм щIэщыгъуэ, гъэщIэгъуэн ящыхъуащи, догуфIэ. 3 D-кIэ зэджэ IэмалыщIэм тету, нэхъ ину къэIуну пшыналъэхэр нэхъ и щIыбагъымкIэ къэдгъэуващ, шыкIэпшынэ, Iэпэпшынэхэр нэхъ и гупэм къидгъэуващ, уэрэджыIакIуэхэр и кум щытащ. Пшыхьым микрофони фонограмми къыщыдгъэсэбэпакъым. Ди уэрэджыIакIуэ куэд абы къыхэтшащ. Ар щекIуэкIа, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и унафэщIхэм фIыщIэ яхуэфащэщ, дызэхащIыкIыу пшыналъэ-уэрэд-концерт абы щедгъэкIуэкIыныр къызэрыддаIыгъам папщIэ.
- — Уи уэрэдхэр япэу артистхэм жаIэу щызэхэпхкIэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым ахэр «зэхуэфащэу» зэрызэрыгъуэтыжыр. Апхуэдэу щыхъум деж шэч къытепхьэркъым а уэрэдхэм я гъащIэр кIыхь зэрыхъунумрэ яIэщIэмыужагъуэу куэдрэ цIыхухэм зэрызэIэпахынумрэ. Ар дауэ къывэхъулIэрэ?
- — Макъамэмрэ псалъэмрэ птхыуэ бутIыпщыж къудейкIэ зэфIэкIыркъым. А тIур хьэзыр хъуа нэужь, си гурылъхэр къыздиIыгъыу а лэжьыгъэр студием зыхуей щыхуэзгъэзэнымкIэ дэIэпыкъуэгъу къыздэхъун къызолъыхъуэ. Абы и лъэныкъуэкIэ Лий Аслъэнрэ сэрэ дызэакъылэгъуу, ди Iуэху еплъыкIэхэр зэтехуэу дызэдолажьэ. Студие лэжьыгъэр зэфIэкIа нэужь, уэрэдыр е пшыналъэр зыгъэзэщIэнур къонаIуэ. УэрэджыIакIуэм е пшынауэм и гупсысэ гуэрхэри къыщытлъытэ къохъу. И пэм щыщIэдзауэ и кIэм нэс дызэ-акъылэгъуу дызэрызэдэлажьэр арауэ къыщIэкIынущ япэу пшыхьым цIыхухэм щызэхах лэжьыгъэр ягу щIыдыхьэм и щхьэусыгъуэри. Къэбгъэлъагъуэмэ, ДыщэкI Артур сыкъигъуэтри къызжиIащ си уэрэдхэм ящыщ игъэзэщIэну зэрыщIэхъуэпсыр. Ауэ си уэрэдхэр зыхуэфащэу къэслъытэ нэхъыжьыIуэхэри диIэщ. Апхуэдэщ зи теплъэр, зыIыгъыкIэр, макъыр «Жьыщхьэ махуэ» уэрэдым хуэкIуэу къэслъытэ Молей Алихъан. Зы лэжьыгъэшхуэ зыдэпщIыни зы уэрэд е зы пшыналъэ зыдэбгъэзэщIэни къахокI.
- — Уи лэжьыгъэхэр щызэхуэхьэса альбом къыдэбгъэкIыну уи мурад?
- — Зы пшыналъэ альбомрэ уэрэдхэр щызэхуэхьэса альбомитIрэ къыдэдгъэкIыну дгъэхьэзыращ. Къищы-
- нэмыщIауэ, ди программитхум я видеонэтынхэри къызэрыдэдгъэкIыным хуэдгъэхьэзыращ. Дыпсэумэ, дыузыншэмэ, а альбомхэр утыку къитхьэну, ди гурылъхэр къыдэхъулIэну дыщогугъ. А лэжьыгъэхэр къыдэдгъэкIамэ, адыгэ макъамэ гъуазджэм хэлъхьэныгъэ хуэтщIыфынут. Зэманыр зэрыгугъуми емылъытауэ, гугъуехьым пэщIэувауэ икIи пэлъэщыфу нобэ адыгэ Iуэхум, адыгэ щэнхабзэм, гъуазджэм хуэлажьэ цIыхухэм я гум зы къабзагъэ, зы дахагъэ гуэр къыщызыгъэушыфхэм фIыщIэ яхуэфащэщ. Лъэпощхьэпохэр къызэзынэкIыу зи IэнатIэм пэрытхэр Тхьэм иригъэфIакIуэ! Лъэпкъ ущыхъукIэ, зэгуэр гъуазджэм уи гупэр хуэбгъэзэнущ.
- — Тимур, уи къафэхэм, уэрэдхэм, макъамэхэм, ди республикэм и мызакъуэу, дуней псом щыпсэу, адыгэхэм зэлъащIысауэ, щIэупщIэшхуэ яIэщ. Ар къэплъытэу, нэгъуэщI щIыналъэхэм зыкъыщыбгъэлъэгъуэну уи мурадкъэ?
- — Псом япэу ди республикэм исхэм я пащхьэм ди лэжьыгъэхэр щыдгъэлъэгъуэныр ди къалэну къэтлъытэри, ар дгъэзэщIащ. КъыкIэлъыкIуэ гъэм Шэрджэс адыгэхэм, хьэжрэтхэм яхуэтшащ. ИтIанэ, кIахэ адыгэхэр едгъэплъащ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, шапсыгъхэм далъэIэсыфакъым, ауэ, Тхьэм жиIэмэ, псапэ Iуэхум и программэ диIэщи, къыдэхъулIэмэ, зэ нэхъ мыхъуми ар цIыхухэм яхэтхьэну ди мурадщ, къыткъуэувэн, гъусэ къытхуэхъун къыкъуэкIмэ.
- Тыркум, Иорданием, Германием щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм срагъэблагъэри, сагъэхьэщIащ. Тырку адыгэхэр нэхъ тпэгъунэгъущ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, Сирием щыпсэухэм я Iуэхухэр зэхэзэрыхьащ. Тырку адыгэхэм я деж щедгъэжьэну а программэм и ужь дитщ, ар зыхузэфIэкIыну Адыгэ хасэхэми, продюсерхэми пыщIэныгъэхэр яхудиIэщ. Гъэ къакIуэ а Iуэхум нэхъ зыхуэдгъэхьэзырынущ. Гъэмахуэр фестивалым и чэзущ. Бжьыхьэ, щIымахуэ лъэхъэнэхэм, цIыхухэр зэрылажьэр къэплъытэмэ, абы ирихьэлIэу ахэр зэхуэпшэсыну нэхъ гугъущ. Гъэмахуэм псори зэхуосыжри, фестивалхэр щекIуэкI къалэхэм щыбгъэлъагъуэ хъунущ.
- — Зэман тхухэпхыу ди упщIэхэм жэуап къызэрептам папщIэ фIыщIэ пхудощI, Тимур. ФIыгъуэ мылъытэу лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ пшыналъэ щIэщыгъуэхэр хъумэным, ахэр къэгъэщIэрэщIэжыным, егъэфIэкIуэным уи гуащIэ уемыблэжу дяпэкIи хэлъхьэныгъэфIхэр хуэпщIыну, пшынэбзэ дахэ уи лъэпкъэгъухэр щумыгъэщIэну, уи гурылъыфIхэр къохъулIэну ди гуапэщ.
- Епсэлъар ТЕКIУЖЬ Заретэщ.