Уафэбгыкъу и нэлат
2020-06-20
- (КIэлъыкIуэр.
- ПэщIэдзэр №№37 — 39, 41 — 48,
- 50 — 51, 54 — 57, 62, 65 — 68, 70 — 71-хэм итщ).
Сурэтыр Хьэгъундокъуэ Мухьэмэд ищIащ.
- — Тхьэм уиузэщI, Iэта-Ильяс, — Нэкъар уанэгум зреIэтыкI, — ар лIы и псалъэщ. Ауэ «адэкIэ» жыхуэпIа гупсысэр зыщыгъэгъупщэт! ДызэщIыгъуу закъуэм и Iыхьэ дызэдедзэкъащи, дызэдзейуэ дяпэкIи дыгупсысэнущ.
- — Ар иджыпстукъым… — Iэта-Ильяс зэуэ зэIынащ. — Уэрэ сэрэ иджыри Iуэху куэдыщэ къытпоплъэ, Мамсыр.
- — Бетэмал! А куэдыщэр мамырыгъэ Iуэхуу щытами сыт хъунт?.. — псэхъуапсэм Нэкъар ирехьэжьэри, аргуэрыжьу гурыщхъуэмкIэ йощэтэкIыж: «Дигухэр зэхузэIухащ, итIани, сыт къыщIызжимыIэр игу апхуэдизу щIэгъур? ПсэкIэ зэхызощIэ: гуауэ емынэ гуэрым еудыныщIэ мы лIыр! Пэжщ, цIыху къэс иIэжщ хьэдрыхэ мащэм здрихьэхыж щэхухэр. Мыр иджыпсту зыуIур апхуэдэ гуэру щытмэ, сщIэну къыстехуэркъым. Ди мыгъуагъэ лъагъуэхэр щызэхыхьа махуэм щегъэжьауэ, нэгъуейр иджыпсту ещхьу гунэджыншэу зэи слъэгъуатэкъым. ХьэтIохъущокъуэпщымрэ Къэзанокъуэмрэ и закъуэу къызэрепсэлъылIэрэ гупсысэх хъуащ. ЩIэмычэу иджы игъэпIейтей-уэ зыгуэр ебзыщI. СыткIэ сщIэн сэ пщы уэлиймрэ Жэбагъырэ нэгъуейм къыжраIар?»
- — Iэта-Ильяс, сыноупщIыну сигу илъ зэпытщи, сытемыгушхуэурэ изокъухыж… Уи шынэхъыщIэр кърымыдзэм хэт?
- — Хьэуэ, кърымыдзэуи жыпIэ хъунукъым ар.
- — НтIэ сытыдзэ?
- — ПщIэжрэт Iэлигъуэт-пэщэм и шэтырым зэ дыщыIухьар? ЩIыхьэпIэм деж щIопщыр игъэджэгуу щыта Бэубэч бейгуэлым гу лъыптагъэнщ а махуэм… Аращ си шынэхъыщIэр.
- — Ауэ сытми лъыста! — Нэкъар къэуIэбжьауэ шхуэIур жьэдикъуэIуэри, шыр зэщIигъэувыIыкIащ. ГъэщIэгъуэныракъэ, дауи абы щыгъуэ зыфшыIат, зы анэ фыкъызэрилъхуар хэIущIыIу фымыщIу?
- — Куэдрэ гузэвэгъуэ ихуа цIыхум и шыIэныгъэр тIуащIэ-щащIэщ, Мамсыр… Ныжэбэ къакIуэ си къуэшым сыIущIэну си мурадщ.
- — ГурыIуэгъуэщ… ЖыпIакъым — зэхэсхакъым.
- … Беслъэнейм зэрихьэу Нартым и хьэщIэщ еблэгъа гупыр гъуэгуанэм зэрызэхиукIар наIуэти, гъунэгъухэмрэ бысымымрэ кIыхьлIыхь замыщIу зэбгрыкIыжащ. ЗэныбжьэгъуитIыр я закъуэ зэрыхъуу, Iэта-Ильяс:
- — Нэкъар, сокIуэ сэ.
- — Сыздэпщтэтэмэ, сыхьэзырт…
- — Хьэуэ, Мамсыр. Нобэрей IуэхукIэ, си закъуэу сыкIуэнущ. Уи гуауэ пщIынкъым. Мыбдежщ ар, сыкъэгувэнукъым.
- — Абы щыгъуэ, гъуэгу махуэ!
- Жэщ Iувым хэкIуадэ шылъэ макъым бысымыр къыдэушыжащ:
- — Къэхъуар сыт? Уи гъусэр дэнэ щыIэ? — къыщIыхьащ Бибард.
- — Умыгузавэт, Бибард. Iэта-Ильяс и щхьэ IуэхукIэ нэгъуей жылэм кIуауэ аращ.
- — Жэщыбгым дэнэ къикIа «щхьэ Iуэху»? — мэгъумэтIымэ бысымыр. — Уи гъусэр хэтми, пцIыхуу пIэрэ уэ езым? Хэт хъуну ар? Дзыхь къилэжьрэ?
- — Ари сэ схуэдэу цIыху дэхуэха щхьэзакъуэщ.
- — Ар нэхъ щхьэзакъуэти?! Абы и къуэшыр хэтми пщIащэрэт! Iэлигъуэт-пэщэм и бейгуэлхэм я нэхъ къанлы дыдэрщ. СымыщIэ иджы сызэгупсысынури… Сакъ, кхъыIэ, хьэщIэ. А нэзэвхэр езыхэр егъэлеяуэ гущIэгъуншэ лъапсэщ…
- — Умыгузавэ, беслъэней, — бысымым и лъэпкъыцIэмкIэ зыхуегъазэ Нэкъар, — дзыхь къэзымылэжьа лIы сэ зэи гъуэгу здытесшэркъым. Дауэ уеплърэ, уэри пщэдей укъыхыхьэнтэкъэ ди нысашэ гъуэгуанэм?
- — Зэ догуэт, Нэкъар, — къыпопсалъэ бысымыр. — Нысашэр Беслъэнейм щедгъажьэу, Жанейм унэ щитшэжамэ нэхъ дэгъуэтэкъэ?! Ямылъэгъуауэ хьэгъуэлIыгъуэ зэхэтшэнт?!
- Мамсырым зэригъэзэхуащ иджыпсту псори зыгъэпIейтей кърым гукъеуэхэри и щхьэкIэ игъэва закъуэныгъэри. ИкIи имычэзууэ зимыщIын папщIэ:
- — Тхьэм уиузэщI, Бибард. Сыпхуэшачэркъым, ауэ нысашэр щедгъэжьэнур ди унэжьырщ — Жанейрщ.
- Iэта-Ильяс къэмыгувэну жиIа щхьэкIэ, къыщекIуэлIэжам, нэхулъэ къызэщIитхъакIэт. Нэкъар абы и нэгум зэриплъэу къыгурыIуащ: Iуэхур нэгъуейм къехъулIат. Езы Iэта-Ильяс хьэщIэщым къыщина Мамсырым зихуэпакIэу Iуплъэри, къуаншафэ зищIу гушыIащ:
- — ПIэ кIуэцI уимыгъуэлъхьауэ ара иджыри?
- — ИкIи сигъуалъхьэри, жейкIи зызгъэнщIри, икIи сытэджыжри, си пащIэ-жьакIи сыкIэлъыплъыжащ. ХъыбарыфIкIэ сынотэнщ, ухуеймэ: Бибард, и ныбжьэгъуитI щIыгъуу, Жанейм ныддокIуэ.
- — Сыту фIыт ари! Сэращи — сыпщIэншэрыкIуэкъым.
- — Уи нэгум кърех ар, нэгъуей. НэхъыфIкIэ Алыхьыр иджы къыфхуэуп-сэ!
- — Псоми къытхуэупсэ Алыхьыр. ФIы зигу илъ дэтхэнэми Алыхьым къыдиIыгъ а фIыр.
- … «КIуэм и гъуэгур хощI» жыхуаIэрати, Мамсырым и гупыр КIэмыргуейми блэкIщ, Абазэхэри къызэранэкIщ, Шапсыгъымрэ Бжьэдыгъумрэ къыпакIухьри, Жанейм ихьэжахэт.
- Нэкъаррэ Сурэтрэ апхуэдиз илъэс-кIэ зыпэплъа я хьэгъуэлIыгъуэм и етIуанэ махуэу шухэм хъыбар щхьэкIуэр къахьэсащ: «Мин бжыгъэ щэ ныкъуэм фIыуэ щIигъу кърымыдзэр Къэбэрдейм къыхуокIуэ. Муртаз-пэщэр зи шупашэ дзэр (миниплI зи бжыгъэр) Каффэ къыдэкIауэ къокIуэ, кърымхэм къахыхьэжыну».
- Хы Iузэвым къызэпрыкIа кърым дзэшхуэр адыгэ шэрджэсхэм я щIыналъэм къихьакIэт.
- XXIV
- Болэтей жэмыхьэтыр зэхуэсырт шэджагъуэ нэмэз уахътыр мэжджытым щащIыну. Батыр ефэндым Даур зыхуигъазэри щэхуу жриIащ:
- — Шэджагъуэ нэмэзыр зэфIэкIмэ, си деж ныщIыхьэ. Сыпхуейщ.
- Нэмэзыр зыщIа цIыхухэр мэжджыт пщIантIэм щыдэкIыжым, Даур щIыхьащ ефэндым деж. Пэш ныкъуэкIыфIым и жьантIэмкIэ дэст Батыр, нэмэз щыгъэ фIыцIэ пIащэр хуэмурэ зыIэщIигъэжу. Бжэблыпкъ бгъузэм щIалэр бгъэдыхьэри, адэкIэ щIыхьэн къримыгъэзэгъыу жиIащ:
- — СынодаIуэ, ефэнды.
- — КъыщIыхьэт, Даур. УмыукIытэ, тIасэ, къыщIыхьэ!
- ЩIалэр пэш жьауэ цIыкIум щIыхьэри, бжэкъуагъым щызэтеувыIащ.
- — Къыдыхьапэ. ТIыс, Даур.
- — Нэхъыжьыр щысу сыбгъэдэтIысхьэркъым.
- — УзыгъэтIыс уиубыжыркъым. ТIыс жысIаи…
- — Губгъэн къысхуумыщI, ефэнды, цIыху къыспоплъэ.
- — Iэстофрилэхь! Дэтхэнэ Iуэху блэкIрауэ пIэрэ фэ щIалэгъуалэр пIащIэтхъытхъыу, фызыкIэлъыжэр?! ДыщыщIалэм щыгъуэ ди щхьэр здыщIэтIуныр дымыщIэу зэманыр дапщэщи къыдэлыжт… — жеIэ ефэндыми, арыххэу къыщIегъуж: — Уи адэр плъагъуну ухуей?
- Даур ефэндым къыжриIар зэхимыхаифэ зытригъауэри:
- — Хэт жыпIа слъагъунур?
- — Уи адэр плъагъуну ухуейтэкъэ? — пычыгъуэ зырызу зэпишурэ къытрегъэзэж ефэндым.
- — Ефэнды, сэ Алыхьым и унэм сыкъыщIэкIуар нэмэз уахътыр сщIыну арщ, зыгуэрым сыIущIэн мурадкIэкъым.
- — Алыхьым деж нэмысын псалъэщ а иджыпсту къызжепIар, щIалэ.
- — Зэт!.. — жиIэурэ кIуэцIыбжэмкIэ зэуэзэпсэу Абрэдж Мырзэбэч къыщIоувыкIри: — Си щIалэ, Алыхьым и лэжьакIуэм къыбжиIам сыт ущIелъэпауэр? Сэ сыадэщ. Мыбдежым сыщыпхуэзэну сэращ къыхэзыхар.
- Батыр ефэндым зыкъеIэтри:
- — Зэадэзэкъуэр фызэпсалъэ. Сэ сыщIокI.
- Абрэджым ар имыдэу и Iэр еIэт:
- — Уэ пщыдбзыщIын дэ ткъуэлъкъым, ефэнды.
- Даури Батыр Iуоплъэри, пхъашэу:
- — ЗэтеувыIэт, ефэнды. Мы лIым щэхуи нахуи дэсщIэну сыхуейкъым.
- — ЩIалэ! — и макъыр пщIэум хуэкIуэжу хокIиикI иджы Абрэджыр. — Бэлэтокъуэхэ ялъ ткIуэпс зэрыпхэтыр зыщыгъэгъупщэт… БжесIэр щIэ!
- Даур къигъэлыбат и адэм жиIам. ЩIалэр нэхъуу Мырзэбэч Iуплъэри: — ЖыпIэр сэ зэи сщIэнукъым! Нобэ щегъэжьауэ Абрэдж жыхуаIэ унэцIэр сэркIэ дунейм ехыжащ. Ефэндыр абыкIэ си щыхьэтщ.
- Мэжджытыбжэр къыIуеудри, Къудас гуащэр бауэбапщэу къыщIолъадэ:
- — Алыхьым и унэм иджы щефщIэкIыр сыт мы си къуэм?!
- Мырзэбэч къызэкIуэкIыпати, зищIэжыртэкъым:
- — Бэлэтокъуэхэ япхъу! Уи кIэкъуащIэм нэсыркъым а уи акъылыр. Си нэгу щIэкI иджыпсту! Армырамэ…
- Даур лъэбакъуэ ичри, анэм и гупэ къиуващ:
- — Иджыри зэ узогъэщIэж, Абрэдж: усцIыхуркъым — сыкъэпцIыхуркъым! НакIуэ, ди анэ.
- Къудас гуащэр бжэм нэсри, дыджу къызэпсэлъэкIыурэ:
- — УлIэмэ нэхъыфIщ, къэплъхуа уи къуэм апхуэдэ къыщIыуипэсын къэппсэу нэхърэ!
- Мырзэбэч зэрыригъэлеяр къыгурыIуэжауэ, нэхъ макъ щабэкIэ:
- — Иужь дыдэу щрырет, Даур, а ди жыIэр, ауэ лIы и псалъэ зэжедгъэIэ иджыпсту…
- Къудас зэрызихъунщIэм мыхьэнэ иримыту, Даур гупсысэурэ зэщIэу- выIыкIащ. Гуащэри икIуэттэкъым, щIалэр зыхуигъэжыIэщIэну ныкъуа-къуэрт. Щымыхъуххэм Даур и Iэр иIэтри: — Зэт, ди анэ, лIы и псалъэкIэ къыскIэлъыджа лIым сэ себэкъуэнукъым. СиIэщ сэри сызыщIэупщIэн… Унэм дыхьэжи къыспэплъэ. Зызгъэгувэнкъым.
- Даур губгъэн хэлъу къыIуплъэри, Къудас губжьауэ щIэкIыжащ.
- — СынодаIуэ иджы, — къопсалъэ щIалэр.
- — КъызжеIэт, Даур, щхьэ зыкъысщыбдзейрэ? Сыадэщ сэ…
- — «Уадэуи?!» Ади ани сиIэрэ пэт, сыибэ хъурейуэ къалмыкъхэм лъапэкIэ сыщызэрахуэм, дэнэ фыщыIа? Хэт сыкъэзылъыхъуар? Илъэс зыбжанэ-кIэ сызэрыта пщылIыпIэр Къэбэрдей къикIа шухэм щысщхьэщахым дэнэ фыщыIа? Хэт сыздэкIуэм щIэупщIар?! Си анэри? Уэри? Фыхуиту пIэрэ иджы физыхэзыр бын фарз спыфхыжыну?
- Мырзэбэч плъыжь хъууэрэ и фэр пыкIыжу, къуэм къыжриIэм щIэдэ-Iурт. Дакъикъэ ныкъуэм лIым и нэгу щIэлъэтыжат гъащIэ псо! Уэркъ унагъуэм къыхэкIа Абрэджыр зэрыщIалэ цIыкIурэ Бэлэтокъуэм ехъуапсэрт. Нэхъ балигъ къыщыхъум, Мырзэбэч Бэлэтокъуэм ефыгъуэу хуежьащ. Абрэджым фIыуэ зыдищIэжырт теплъэкIи, лIыгъэкIи, лIы куцIкупсэкIи езыр Болэт зэрефIэкIыр. Ауэ щыхъукIи пщыгъэр зейри зеинури а зэфыгъуэр арти, Мырзэбэч бампIэм ихьырт.
- Адыгэ лIакъуэхэм пщIэ хуащIырт Абрэджхэ я лъэпкъым. МыдэкIэ Мырзэбэч езыр щIалэ дахэт, уардэт. Бэлэтокъуэм и шыпхъу Къудас гуащэр Абрэджхэ нысэ зэрахуэхъуар зыми игъэщIэгъуатэкъым. Зэхуэфащэт а зэблагъэхэр. АрщхьэкIэ езы Къудас апхуэдэу къилъытэ къыщIэкIынтэкъыми, Абрэджхэ я лъапсэ щыщеувэха махуэм къыщыщIэдзауэ, и щхьэгъусэр жьэкIэ иIуэтырт… Бэлэтокъуэхэ я пхъур щIэчэ имыIэу тхьэусыхэрт: «Гуащэу сыкъалъхури, гуащэ ныкъуэ сыхъужауэ! Си бынхэри пщыанэш щхьэкIэ, пщы нэмыхъусу…»
- Абрэдж Мырзэбэч Къудас и жьэшхуэр хузэщIэпIакъым, езы бзылъхугъэми мэскъал дичыхакъым. Даур дунейм къытехьа нэужь анэ-нысащIэ палъэу нэхъ щабэ хъуным и пIэкIэ, зэзым и дыджыр къызыкъуихыпащ Бэлэтокъуэхэ я пхъум.
- Къудас зэрыдэпсэуа илъэс зыбжанэм къриубыдэу, Мырзэбэч и щхьэ и псэр хуабжьу зэхэутхъуат. Бэлэтокъуэхэ япхъуми жагъын ищтати, лIыр нэхъри иIуантIэрт. Абрэджым къыгурыIуащ апхуэдэурэ адэкIэ фIэкIмэ, фыз кIэкъуащIэм зэрыкъуадзэжынур. И нысащIэ жьейри абы къыхуилъхуа и къуэри къигъанэри, натIэм къритха лIы Iыхьэр игъэунэхуну, Мырзэбэч Кърымым икIыжащ. Хъаным къулыкъу хуищIэмэ — Абрэджыр езыри гу зылъамытэхэм ящыщтэкъым — хуэфащэ увыпIэ къритынщи, зы цIэрэ зы щхьэрэ иIэу адыгэхэм къащхьэщигъэувэнщ! Мырзэбэч и Iуэху Къры-мым щыIейтэкъым. Зыхыхьа къалэнхэм хэкIэрэхъуапэри, къуэ зэриIэми зы зэманкIэ теплъэкъукIыжат. Абрэджыр къыдалъхуахэм зэи къахыхьэр-тэкъым. Къудаси и къуэр зэрадыгъуам теухуауэ Мырзэбэч хъыбар лъигъэIэсыххатэкъым. Псори зэрымыщIэкIэ къекIэрэхъуэкIыу, къэбэрдейхэм Даур хуит къащIыжа нэужь, щIалэм и анэр игъэкъуэншащ: «Сызэрадыгъуар си адэм щхьэ иумыгъэщIарэ?» — жиIэу. Къудаси, хэкIыпIэр тынш дыдэу къигъуэтри, «Даур езыгъэдыгъуар и адэ Мырзэбэчу» къуэм и фIэщ ищIыфащ. Абдежи къыщызэтемыувыIэу, Къудас Абрэджым хьэр тригъэжьащ, и къуэр Кърымым залымыгъэкIэ щиIыгъауэ кIэрилъхьэри. Даур-щэ? Сыт иджы щIалэм и гугъэн хуейр?!…
- — Даур, тхьэлъанэ сощI а къэхъуам сызэрыщамыгъэгъуэзамкIэ! Ар сэ щызэхэсхам, уэ куэд щIауэ щхьэхуит укъащIыжакIэт. Уи анэм псори къигъэпцIат. Псори лъагъуэ нэпцIкIэ иутIыпщат. Хэтыт апхуэдэу укъэзылъыхъуэнур?
- — ЗэфIэкIащ ар, — гуауэу мэщатэ Даур, — а сабиигъуэр зэи къысхуеплъэкIыжынукъым. Си анэрти, и гужьгъэжь пагэм гъэзапIэншэу хиулъэрэхъащ. Уэрти, щхьэзыфIэфIыгъэм удишэхащ. Сэращи, «уей-уей» жезыгъэIэ унэцIэхэм сыкъалъхуарэ пэт, фэ тIум фи зэрышх къаугъэ кIэухыншэм сыщIэдэIумэ, щэхуу сыкъигъыкIыурэ балигъыпIэм и закъуэныгъэ лъагъуэкIэ жыжьэ гуэрым сихьыжащ. Сыту фысщIын иджы? СыткIи фыкъысхуэныкъуэж? Къэбэрдейм щызиIэщ лъапси, нэхъыжь Iущи, ныбжьэгъу пэжи. Умыкъутэ а си дунеищIэр, Абрэдж. Сэри сыпсэун хуейщ. Уздэхъуэпсар уи лъагъуэщ уэри. КIуэ иджы, псэу… ДиIэкъым уэрэ сэрэ нэгъуэщI псалъэ.
- Даур жьы щIэту зигъазэри, къемыплъэкIыу щIэкIащ.
- (КъыкIэлъыкIуэнущ).