ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ

АДЫГЭ ПСАЛЪЭ
«
»

Бешкъэзакъхьэблэр зэрычийлъэрыкІуэ, унэпакІуэ къэси зэрыгуащэтІурэ

2020-06-20

  • ХьэтІохъущыкъуей  Ипщэм  и  псалъалъэ
  • И цІэр езым ещхьу екІуу икІи гъэщІэгъуэну Бешкъэзакъхьэблэ дэсащ зы цІыхубз — ДумэрданэтІас. Езыр Борэхэ япхъут, Мэршэнкъулхэ я нысэт. Зэра­ІуэтэжымкІэ, и щІыкІэр ямылей пагагъ хэмылъу удэзыхьэхт, Іущт, и псалъэр бэм къалъыхъуэрт, къуа­жэдэс нэхъыжьхэми чэнджэщэгъу щащІи куэд­рэ къыхэкІырт.

  • Гум губгъуэм ис къуа­жэхэр абы къимыІэпхъу­кІынкІэ Іэмал имыІэу псэ­зэпылъхьэпІэ щихуэм, ­къуажэм цІыхухъу ямы­Іэжыр ДумэрданэтІас тегъэ­щІапІэ ищІщ, къащІэхъуэ щІэблэр хъумэн зэрыхуейм тригъэчыныхьри, и дыщ ­къуажэр, БорейкІэ зэджэр, нэхъапэкІэ Фэндыкъуэ кІуэжауэ дэсти, къуэблыгущ, къыкъуэнащ, дэри псэупІэ тхуэхъунущ, жиІэри Бешкъэзакъхьэблэр абы кІуэуэ тІысыну нэхъыжьхэр къы­хуезыджауэ щытар аращ. Жылэр апхуэдэу ихъума ­хъуащ ДумэрданэтІас.

  • ДумэрданэтІас ныбжьыш­хуэ къигъэщІащ, къыщІэ­хъуа цІыхубзхэми а нанэм    и хабзэр я бзыпхъэщ хужа­Іэу апхуэдэт. И напщІэ телът и къуэм къыщІэхъуа зы къуэ закъуэмрэ пхъу ­пщы­кІу­тІым­рэ. Нэхъ гъэ­щІэ­гъуэ­ныжращи, а щІалэ закъуэми къуитхурэ пхъу пщы­кІутІрэ къыхуэхъуат. Апхуэдиз цІыхубзыр зэхэту плъа­гъуным гухэхъуэ къы­уитым и мызакъуэу, акъыл­рэ щІэныгъэкІэ уакъуэ- увэж хъуну апхуэдэ защІэ хъуат.
  • ХьэтІохъущокъуэхэ я гуа­щэм зэхихащ Думэрда­нэ­тІас и къуэрылъу цІы­хубз­хэм я хъыбарыр. Ехъуэп­сащ абыхэм я Іущагъым, я губзыгъагъым, ХьэтІохъущыкъуейм къыдалъагъумэ ­хъуапсэ хъуащ гуащэр. ­Къуа­жэ зэхуэхусыр щекІуэкІ лъэхъэнэти, Беш­къэ­за­­къ­хьэб­лэри зыхэтІысхьэж хъуну къуажэм хэплъэрт. ЛІы­кІуэ ящІри, Наурызхэ ягъэ­кІуащ, жаІэ, къуажэ­гъуу дыщтэж, жаІэри. Наурыз и къуэр «Бжьэхъуэкъуейм фе­кІужи, зэгъусэу фы­къы­хыхьэж», жиІэри щІагъуэу­ къеплъакъым, жаІэ. ХьэтІохъущокъуэхэ щыкІуэм,
  • «Си пщэкІэ зей лъэгущ,
  • ЛампІэжьыкъуэр къешкІуркІурмэ,
  • Аргъеикъуэр къошкІурэх, тІуащІэ зэвщ, жумыІэмэ,
  • Бешкъэзакъхьэблэу абдеж къэтІысыж», — жиІащ, жа­Іэ, ХьэтІохъущокъуэ и ­къуэм, гуащэнанэм и чэнджэщкІэ.
  • Бешкъэзакъхьэблэхэри куэдрэ гупсысакъым:
  • «ТІури пщыми,
  • ХьэтІохъущокъуэхэ пщы­щ­хьэщ,
  • ЩхьэегъэзыпІэ нэхърэ
  • ЗыгъэзапІэр нэхъыфІщ», — жаІэри Бешкъэзакъ­хьэблэр ХьэтІохъущы­къуейм къэ­кІуэ­жащ.
  • ХьэтІохъущокъуэхэ я гуа­щэнанэр зэхъуэпса цІыхубзхэр къуажэм щыщ щыхъу­жым, цІыхубзхэр зы къэ­мынэу и уэрсэр, нэгъуэщІу жыпІэмэ, чэнджэщакІуэ ­хъуащ. Гуащэнанэр ирагъэхъуэхъу хабзэт сабий къы­зыхуэхъуахэми, ар и уэрсэрхэм зэблэкІыу якІэлъы­джэрт, «хъуэхъубзэу зэкІэ­лъызгъакІуэхэм едзыгъуэ щІэщыгъуэкІэ фыкъыхэувэ», жиІэурэ. «Зы Мэршэнкъул къыфхэтмэ, зы уэрсэри фиІэщ», жаІэ хабзэщ.
  • ЦIыхубз дахэу, теплъэкIэ зэкIужу, щэныфIэу, Iэ­пэ­Iэсэу, унагъуэ Iуэхум хуэ­щIауэ апхуэдэт Мэршэн­-къул зэшыпхъухэр. Куэд ­къащIэупщIэрт, нэхъыбэжи къалъыхъурт. Зыр зым иужьым иту яшэурэ, зыр игъэ­дыщасэмэ, зым ар уасэу къыщIихыжурэ Хьэцу и шыпхъухэри ипхъухэри зэбгрыкIа хъуащ. «Сыт ухуэдэ, Хьэцу?» жаIэрэ къыщIэуп­щIамэ, «ДыфIкъым, дыIейкъым, ды-Мэршэнкъулщ» жиIэу щытащ жаIэ. А псалъэри нобэр къыздэсам зэрахьэ, ауэ и тхыдэ пэжым щыгъуазэр мащIэ дыдэщ.
  • АдыгэцІэ щІэупщІэр мащІэкъым. «Адыгэ псалъэ» газетым и щІэджыкІакІуэ­хэм гъэщІэгъуэн къащы­хъуну къыщІэкІынщ а цІы­хубзхэм я цІэхэри. «Пхъужь нэхъыжьхэр» Бэгъэгусэ, Асыху, ДанэтIас, Данэфо, НэхуритIэ, Хурмылэ, ЛэтIэ, Лабыху, Къанхурицэ, КъансиIэфI, ФIэрафIэ, КIулыху сымэт. «Пхъужь нэхъы­щІэхэри» мыхэрат: Къан­гуащэ, Къансэрей, Муслъимэ, Лъостэхъан, Хъандусар, Сэрымэ, Мейгуащэ, Гуа­щэIэфI, Iэбэхунэ, Нэ­ху­шыр, Хуасэ, ТIасэцIыкIу сымэт. Мы цІыхубзхэм я адыгэбзэращ ХьэтІохъущыкъуейхэмрэ Щоджэнхьэб­лэхэмрэ зэхамыха ирихьэ­лІэмэ, «Бешкъэзакъ­хьэблэ бжьэпэ укъытекІауэ къыщІэкІынщ», щІыжаІар.
  • БэрэхуатIэ — езыр хужыбзэрэ тIатIэу зи ныбжьыр хэкIуатэу хуежьа бзылъхугъэ. «БлагъэзэгъэцIыхум къы­щIаша цIыхубзхэр ап­хуэдизкIэ бэрэхуатIэти, защетшэкIым я IэплIэм ды­къищакъым», жаІэу гушыIэ зыхэлъ цIыхубз псалъэмакъым дыщрихьэлIащ.
  • БэрыкIуэхыр къы­хуэ­кIуэн — мызэ-мытIэу щагъэ­тIы­лъам щамыгъуэтыжу кIуэд хьэпшыпым щхьэкIэ аращ жаIэр. Псом хуэ­мы­дэу, Iэпхъуалъэ, мастэ, мас­тэ­къуаншэ хуэдэхэм хуэгъэзауэ къапсэлъ.
  • Гуащэ пхъуантэ — зэры­джэгу гуащэм и щыгъын хуэ­дэхэр, ирахьэлIэ цIы­кIу­фэкIухэр щахъумэ дестэ.
  • ГуащэнэпIэс — щхьэгъу­сэм и анэнэпIэсыр нысэм зэ­рыхуэхъу.
  • ГуащэтIурэ — зэрыджэгу гуащэ лІэужьыгъуэщ; зейм чымпэ псыгъуэ кIыхь зыбжанэ къыхахри, тIууэ зэтралъхьэ, и хъуреипIэм деж фIапхыкIри, ар щхьэ мэхъу, псыгъуэ кIыхьу къызэ­ры­щIи­дзым щхьэкIэщ щхьэ­тIурэ щIыжаIэр, мыдрей къэ­нар пкъыщи, зэрахуэ­Iэрыхуэм хуэдэу Iэмрэ лъакъуэмрэ къыхагъэкIыжри, гуащэтIурэкIэ зэджэжри аращ. ГуащэтIурэри хъыдан гуащэм хуэдэу яхуапэ. Бешкъэзакъхьэблэхэрат гуа­щэ­тІурэ щІынкІэ Іэзэр. «Бешкъэзакъхьэблэм я гушыІэ уэрэду» къэнам ар щыжеІэ: «Бешкъэзакъхьэблэр зэрычийлъэрыкІуэ, унэпакІуэ къэси зэрыгуащэтІурэ», жи­Іэу. Илъэс дэсыж кърамыту унэ ирашэ хъыджэбз щIалэм кІэлъырагъэхьыж щыгъыным гуащэтІурэ тралъ­хьэу щытащ, «фэттар щІалащэщи, фыхуэсакъ», жи­Іэу ар къикІыу.
  • Гущхьэмэрычу зыгъэзэн — къэхъуари къэщIари умы­щIэу гузавэм уиубыдрэ, зы­хуэпхьыныр умыщIэу абы уигъэндэращхъуэу щытмэ, «мы си гущIэм гущхьэмэ­рычу зегъазэ», жаIэ.
  • Джырыдж — нэм щIэп­щIып­щIыкIыу къыIуидзэ плъы­фэ. Нэхъыбэм хужь, дыжьын, дыщэ плъыфэхэм хуэгъэзауэщ къызэ­рап­сэ­лъыр. Щоджэнхьэблэхэм жы­джэру зэрахьэ псалъэщ.
  • Дыщэ сырымэ — дыщэ ­къабзэ, щымыщ хэмылъу, жыхуиIэщ.
  • Елъэстэуэн — зэмыпэсын, зыгуэрым елъэпэуэн, жы­хуиIэщ. Бзэм нэхъыбэрэ узэ­рыщрихьэлIэр шхыным епхауэщ, «ерыскъым уемы­лъэстауэ», жаIэ.
  • Есэбэуэн — тепIэн­щIэ­лъы­ным е щыгъыным башкIэ е IэкIэ сабэр храгъэхумэ, есэбауэу аращ жаIэр.
  • ЗэIэпыт — зэкIэлъыкIуэ, зым и ужь зыр ит.
  • Зэзэн — щIыр мэзазэ, жаIэ. Зы гъэм гъавэр къыт­рахрэ къыкIэлъыкIуэ илъэ­сым зрагъэгъэпсэхумэ, ап­хуэдэу жаIэ.
  • ЗэпыщI — мэзыр е бгыр уэх е къуэ хуэдэу тIууэ зэпэ­щIэ­­зыхым зэпыщIкIэ йо­джэ. ЗэпыщIышхуи щыIэщ, зэ­пыщI цIыкIуи щыIэщ. Зэ­пы­щIышхуэм псы ирожэ. Къуэр нэхъ бгъуэщ, псэущхьэ тIысыпIэу щытынкIэ хъунущ. ЗэпыщI цIыкIум батыргъэныр, удзлъэхъыцыр, ­къуацэр уэру щокI, пхыкIыгъуейщ, псыIэу щытщ.
  • ЗэхэцIыцIэн — цIыкIу-цIы­кIуу зэтекъутэн, къэнар зэтегъэсхьэн. «Къуажэр сыт хуэдизрэ зэхамыцIыцIами, щIэрыщIэу я псэуалъэр зэрагъэпэщыжырт», къыхощ.
  • Куэтын гъуэлъыпIэ — чыр зэдадзурэ ящI гъуэлъы­-пIэм  аращ  зэреджэр.
  • КIэд — кIэ зимыIэ гурыщхъуэ упщIэкIэ уи щхьэр уэ­зыгъэужэгъу цIыхум щхьэ­кIэ «цIыху кIэдщ», жаIэ.
  • КIэдыкIауэ І — нэхъы­жьым и псалъэр и кIэ нримыгъэгъэсу зэпымычу зэ­пы­зыу­дым, зи псалъэ къы­дэзыIум щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ.
  • КІэдыкІауэ ІІ — сыт хуэдэ псалъэми гурыщхъуэрэ мыа­рэзыныгъэрэ тезыщIэ, щигъуэми щимыгъуэми сыт хуэдэ Іуэхури упщIэкIэ къэ­зыухь. Нэхъыбэм аращ мы псалъэр зэращІэр.
  • КIэдэвэж — щIыр ява нэужь, гъавэм и кум псы­гъуэ цIыкIуу щIы Iыхьэ мывауэ къонэ, абы кIэ­дэ­вэжщ зэреджэр.
  • Курызэ — Iэпэ джэдыкIэ фIэкIа мыхъуу лы зыдэлъ псыхьэлывэ цІыкІум аращ зэреджэр. Курызэ щащIкIэ, «тхьэври лыри зыгуэр ­хъунт, курызэм IэфI щIэзылъхьэр шыбжиитхъуращ», жаIэурэ тхъу гъэвэжамрэ шыбжий плъыжьымрэ зэхагъа­жьэрт, дэ купщIэ хьэжа щыхалъхьи къэхъурт. Щоджэнхьэблэм я шхыныгъуэщ. «Щоджэнхэ я хьэщІэнышпежьэщ» жы­хуа­Іэр курызэращ.
  • Къэухьын — псалъэкIэ, упщIэкIэ щIэгъэнэн, щIэуфэн, жыхуиIэщ.
  • ПIастэгъашэ — ерыскъы­фIэ, зи Iэнэ зэикI шхын щIэщыгъуэншэ мыхъу.
  • Пхъужьлъагъу — и дыщ пщIантIэ куэдрэ къе­мы­кIуэлIэжыф, хамэ къуажэ жыжьэ яшауэ ис лъэпкъым ипхъухэр ялъагъуну унэ­къуэщ нысэхэр пхъужьым деж лъагъунлъагъу кIуэуэ щытащ, аращ «пхъужьлъагъу» жыхуаIэри. Бешкъэ­закъхьэблэм «пхъужьгъэ­гуфIэ» жаІэ.
  • Пшапэнэгъу — дыгъэ тIы­сыгъуэмрэ жэщ хуэкIуэ­гъуэмрэ я кум илъ пIалъэ.
  • ПщIэмыхь Iуэху — пщIэ зыпымылъ, фIыщIэ къы­зыпэмыкIуэн Iуэху. «Жыс­Iэм къедаIуи ухущIе­гъуэ­жынкъым, пщIэмыхь ­Iуэ­хущ, ухэмылъадэ», жаIэ.
  • Пщыдэхь умыщIынумэ, къызыкъуэх — зыгуэрым ямы­лейуэ ихъумэ хьэпшып е Iэмэпсымэ гуэрым щхьэ­кIэ, хэбгъэзыхьмэ, ар зейм зыхуигъэтIыгъуэр езы дыдэми имыщІэжу къуэлъмэ, гушыIэу жраIэ хабзэщ.
  • ПыIулэ — ищIэн имыгъуэту зэфIэлэлу дэт цIыхум щхьэ­кIэ гушыIэу жаIэ псалъэщ.
  • Пэлыгъуэ — узыфэ лIэу­жьыгъуэщ; сырымэ къып­щIихьэ зэпыту екIуэкIмэ, «пэлыгъуэр йолыбжьэ», жаIэ.
  • ТIатIэхъу — лIы ныбэф тIатIэшхуэм щхьэкIэ ауан щIэ­лъу жаIэ псалъэ.
  • Тегурэн — зи къуэрылъху-пхъурылъхухэр зэпщIэкIа, и кIэ къуащIэри яIыгъыу, и ­гущIыIуми ису ялъагъу цIыхум щхьэкIэ «и сабий быныр тегураи» жаIэ.
  • Техъушышэн — зыгуэрым техъущIыхьын, зэпымычу жьэкIэ шхын, зэпымыууэ зыгуэрым ешхыдэн, жы­хуиIэщ. «Тохъушышэри, тохъушышэ, жьэмыгъэп­сэхущ, сабийр сфIэпсэкIуэдщ», жаІэ.
  • Тхыныху — тхым къехыу бгъурылъ лыпцIэ.
  • Тхьэгъушауэ — КъалэкIы­хьым ехыу ди къуажэ цIы­хухъу зыбжанэ дэсащ, тхьэ­гъушауэкIэ еджэу. Ахэр пщIэкIэ урыс члисэхэм фIэлъ тхьэгъушхэм еуэрт, урыс жылэр я тхьэлъэIу, я зэIущIэ хуэдэхэм кърашалIэу.
  • УнэпакІуэ — унэ къэс, жы­хуиІэщ.
  • УткIырыбжьэ — ерыскъым хэлъ ткIыбжьыр Iум ихьарэ имыкIыжыххэмэ, Iур мэуткIырыбжьэ, жаIэ.
  • ФадэмыкIуэ — фадэр зэмызэгъ, зыIузымылъхьэ.
  • Фал тхылъ — Iэзэ тхылъ; джэш зыдзри, дыуэ зытх-ри, къэхъуну-къэщIэнум ­теу­хуауэ щыплъэкIэ, здитхыхьыр фалщ. «Фал тхылъ уиджыкIакIи пхузэхэхынкъым абы зэхиджыхьа ­къомыр», жаIэ.
  • Хъурэщхьэрыуэ — Iэ­хъуэм ялъыщIэмыхьэу иужь къи­нэу зэбгрыхъукI Iэщым щхьэкIэ хъурэщхьэрыуэщ, жаIэ.
  • Хъытемых — зи нэчыхьыр ятхыу лIыр бгъэдэмыхьэ щІыкІэ зыщхьэщыукIуриикІам (зауэм, узым е нэ­гъуэщI щхьэусыгъуэм къы­хэкIыу) хъытемых цIыхубзкIэ йоджэ.
  • Хьэбыхъу — хьэнтхъупс. Къалэдэсхэм къахьыжа пса­лъэщ.
  • Хьэ­жыбзу І — зи щхьэр плъыжь бзу лъэпкъ, уры­сыбзэкІэ «вьюрок» жыхуа­Іэращ.
  • Хьэжыбзу ІІ — щхъуэ­кIэп­лъыкIагъэ зыхэлъагъуэ дэтхэнэ зы бзу лъэпкъми ап­хуэдэу йоджэ.
  • Хьэжь-быжь — унагъуэм щIагъуэу щызэрамыхьэ, ­къуэдзэщхэм, хьэкуэщхэм щызэрагъэтIылъэкI хьэп­шыпыжь.
  • Хьэжьэрыхъу — зи шхы­дэри зи кIий-гуори зэпы­мыууэ, сытым щхьэкIи зы­зышхыхьыж, хэт сыт къип­сэлъми, зэIурыдзэсыкIыу жэуап зытыжым щхьэкIэ жаIэ.
  • ХьэкIурашэ — ныбжьыщIэ куэд зэхуэзыша, псэгъу зэхуэзыщIа цIыхубз.
  • ХьэкхъупIапIэ — уз лIэу­жьыгъуэщ, псыбыб ищIу щIыфэр къизыгъэлъэлъ узыфэ.
  • Хьэнтхъу-вынтхъу — мы­хьэ­нэ зимыIэ, щыкъуей, цIыкIуфэкIу.
  • ХьэщIыIущIей — къэгъази егъэзэкIи имыIэу цIыху щIы­кIей.
  • ХэцIыцIыкIын — тІорысэ дыдэ хъуа шэнт, пхъэтIэкIу хуэдэхэм ирагъэщI зэщIэскъыскъэ макъ.
  • ЦIацIырэ — хьэцIэпIацIэ лъэпкъщ, урысыбзэкIэ «свет­ляк» жыхуаIэращ. Ады­гэбзэм цIацIырэ лIэу­жьыгъуэ зыбжанэ я фIэщыгъэм ущрохьэлIэ: цIау, цIыцIэ, лу, цІом.
  • Шаш — зи кугъуэм хужьгъэр трищIа, ауэ джэ­ды­кIафэр зытемыхъуа джэ­дыкIэ. «ДжэдыкIэ пцIапцIи мыхъуауэ къутэжа джэды­кIэ шаш», жаIэ.
  • Шэджэлъаджэ — щитIэгъэни ишхыни зимыIэ, зы­хуей зымыгъуэт тхьэмыщкIэ. «ИлъэсиблкIэ зэIэпыту екIуэкIа гъейм цIыхум ишхыни щитIэгъэни имы­Iэжу шэджэлъаджэ ищIати, и Iэр шияуэ лъаIуэу къуа­жэм къыдыхьэм къы­ды­хьэкIэ уеджэнутэкъым, къы­дэужьгъэр жыпIэнут, куэдыщэ хъурти», жаІэ.
  • ЩIалэегъаджэ — егъэджакIуэ. Бжьэхъуэкъуейхэм я псалъэщ.
  • Щыхьэр шыбжий — бурш, жыхуаІэращ.
  • IэгуиуэкIэ къыхэуда хуэдизщ — жыжьэ нэмысын, куэдрэ къуэмылъын, жы­хуиIэщ. «Умымейр зэпхьэ­лIэкIэ ууей хъун, IэгуиуэкIэ къыхэудам хуэдизщ, напIэдэхьеигъуэм пIэщIэкIыжынущ», жаІэ.
  • Iэпэрыгъажэ щIын — зыгуэр бжын, зыгуэр къэ­лъы­тэн.
  • IэутIэ — цIыхум и псалъэр къыбгуригъэIуэну хэту и Iэхэр дищIу къыщопсалъэ­кIэ, а Iэ зэригъакIуэм зэреджэр аращ.
  • Iудэ-мыдэ — хуей-хуэ­мейуэ, фIэфІ-фIэмыфIу зыгуэр зыщIэм щхьэкIэ апхуэдэу жаIэ.
  • ТАБЫЩ Мурат.
  • Зеикъуэ къуажэ