ЛъэпкъитIми яхуэпэж бзылъхугъэ
2018-11-20
- УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм щIыхь зиIэ и журналист, УФ-м и ТхакIуэхэм, Журналистхэм я зэгухьэныгъэхэм хэт ДыщэкI Тамарэ цIыху насыпыфIэу зелъытэж. 2018 гъэр а бзылъхугъэм и дежкIэ фIэрафIэ дыдэщ, сыту жыпIэмэ абы егъэлъапIэ зэуэ махуэшхуитI: фIыуэ илъагъу «Ногай давысы» лъэпкъ газетым зэрыщылажьэрэ илъэс 50 зэрыхъумрэ и ныбжьыр илъэс 80 зэрырикъумрэ. ГъащIэ гъуэгуанэ купщIафIэ къэзыкIуа Тамарэ ноби жыджэрщ, хэлъэт иIэщ, Iуэху дахэ куэдым я жэрдэмщIакIуэщ.
- Тыншу щытакъым ДыщэкIым и гъащIэр. Иджыри цIыкIуу, абы щхьэщыкIащ и адэр. Нартан жылэм дэсащ Тамарэ къызыхэкIа унагъуэр. Жылэхэр колхозу щызэгухьэ лъэхъэнэм абы и адэ Барэсбий Къэрэшей-Шэрджэсыр псэупIэ ищIащ, НКВД-м зэрихьэ залымыгъэхэм защихъумэу. Абыхэм ихьакIэт Барэсбий и адэ ПIатIэрэ и къуэш нэхъыщIэ Нэзиррэ. Хамэ щIыналъэм зи псэр зыхьа щIалэщIэр Бытдаев Ажу зи нэхъыжь къэрэшей унагъуэм зрашэлIащ, и шхынкIи, и псэупIэкIи зыкъыщIагъэкъуащ. Микоян-Шахар (арат абы щыгъуэ Карачаевск къалэм зэреджэр) апхуэдэу псэун щыщIэзыдза Барэсбий абы къыщигъуэтащ и насыпри. Бытдаевхэ кърагъэлъагъури, абы щхьэгъусэу къишащ пшынауэ хъыджэбз дахэ Мысырхъан. ХуэщIауэ псэу а нэгъуей унагъуэм ар къраудэкIыу хуежьэри, къэралым щекIуэкI политикэ залымыгъэм зыщихъумэу, Ставрополь крайм щыIэ Къэрэмырзей жылэм къикIри, Къэрэшей-Шэрджэсым къэIэпхъуауэ арат.
- ДыщэкI зэщхьэгъусэхэм насыпрэ лъагъуныгъэрэ зи лъабжьэ унагъуэ дахэ яухуащ. Барэсбий IэнатIэ хуэхъуат шахтэр, Мысырхъан пхъэщхьэмыщхьэ-хадэхэкIгъэкI IуэхущIапIэм щылажьэрт. А тIум я дежкIэ гуфIэгъуэшхуэт я шыпэлъху сабийр. Тамарэ зыфIаща хъыджэбз цIыкIур къэхъурт, адэ-анэм я лъагъуныгъэрэ хуабагъэрэ щымыщIэу.
- Зэщхьэгъусэхэм гъащIэм хуаIэ мурадхэмрэ хъуэпсапIэхэмрэ къызэтрикъутащ 1941 гъэм къэхъея Хэку зауэшхуэм. Абы щыгъуэ Тамарэ цIыкIум и ныбжьыр илъэси 3 ирикъуа къудейт, ныбэ илът мазэ бжыгъэ дэкIмэ абы къыхуалъхуну и дэлъху закъуэ Мурат. Нэмыцэхэр Кавказым къэса нэужь, Мысырхъан сабиитIыр щIыгъуу Къэрэмырзей жылэм кIуэжащ икIи и Iыхьлыхэм ябгъэдэтIысхьэжащ.
- Гугъуу щытащ Барэсбий къикIуа зауэ гъуэгуанэр. Адыгэ щIалэр яхэтащ япэу бийм япэщIэувахэм икIи и псэ щымысхьу зэрыпхъуакIуэхэм езэуащ. Зэзауэ гуащIэхэм ящыщ зым здыхэтым, Барэсбий сэлэт гуп и гъусэу гъэр хъуащ. Зауэм и кIэм гъэрыпIэм къикIыжа щхьэкIэ, апхуэдэ щытыкIэ зэрихуар иджыри илъэсиблкIэ ипшынащ ДыщэкIым. Ар Красноярск крайм щыIэ шахтхэм ящыщ зым щылэжьащ 1952 гъэ пщIондэ. А илъэсым хуит къэхъужа нэужь, Барэсбий и щIыналъэм къигъэзэжащ икIи Къэрэмырзей дэс и унагъуэм екIуэлIэжащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ адыгэ щIалэм псэупIэ хуэхъуащ а жылэр. Къуажэдэсхэм пщIэ къыхуащIырт Барэсбий, ялъагъурт ар зэрыцIыху пэжыр, жумартыр, гуащIафIэр. «Къэбэрдей» — арат гъунэгъухэр абы къызэреджэр.
- ДыщэкIхэ я унагъуэр ирикъужауэ зэдэпсэурт, зэгурыIуэрэ зэдэIуэжрэ яку дэлъу. Жылэм дэт курыт школыр фIыуэ къиуха нэужь, унагъуэм я бын пажэ Тамарэ щIэтIысхьащ Черкесск дэт педучилищэм икIи ар ехъулIэныгъэкIэ къиухащ. Тамарэ лэжьэн щыщIидзар Шэшэн-Ингушым хыхьэ Шелковской районым щыщ Къэршыгъэ нэгъуей къуажэм дэт пэщIэдзэ школ цIыкIуращ. Игури и псэри лэжьыгъэм етауэ IэнатIэм пэрыхьа егъэджакIуэ ныбжьыщIэм зэман кIэщIым къриубыдэу хулъэкIащ щIыпIэ унафэщIхэм, еджакIуэхэм, абыхэм я адэ-анэхэм я пщIэр и Iуэху зехьэкIэ екIумкIэ, бгъэдэлъ гумызагъагъэмкIэ къихьын. Куэдым я гугъакъым бзылъхугъэ цIыкIум нэгъуей жылэ жыжьэм илъэс бжыгъэкIэ зыщиIэжьэну, сыту жыпIэмэ зы гъэ еджэгъуэр ерагъыу нахьэсу арат абы лэжьакIуэ къагъакIуэхэм. ДыщэкIым сабийхэм пэщIэдзэ щIэныгъэ яритыфа къудейкъым, атIэ абыхэм папщIэ интернат къызэIуригъэхри, еджэным адэкIи пригъэщэфащ.
- Тамарэ егъэджакIуэ къудейтэкъым, атIэ жылэм дэлъ социальнэ-щэнхабзэ гъащIэр езыгъэфIакIуэ, абы щIэ хэзылъхьэ цIыхут. Ар зыщылажьэ жылэр зэрыпхыдзам къыдэкIуэу, къумым итти, жьышхуэ къызэрепщэу, пшахъуэ гъуэжьым псэуалъи IуэхущIапIи исеижырт. ЩIым хэукIа пкъохэм тету яухуа школыр илъэсым къриубыдэу зыбжанэрэ щIигъанэрт жьышхуэм кърихьэкI пшахъуэ Iувым. Апхуэдэхэм деж школыр тракторым пшахъуэ «гъэрым» къыIэщIигъэкIыжырт, нэгъуэщI щIыпIэ илъэфырти, абдеж щагъэувырт. Абыи зыгуэр ирищIэну мурад ищIащ егъэджакIуэм. «Жьы къепщэхукIэ, школыр бгъэIэпхъуэ нэхърэ, а жьым «дэIэпхъуэ» пшахъуэр и пIэм ибгъэувыIыхьмэ нэхъыфIкъэ?» — егупсысырт Тамарэ. Абы теухуа и еплъыкIэхэр абы мызэ-мытIэу къыщигъэлъэгъуащ властхэм яхуэгъэза тхыгъэхэм. ЩIыпIэ унафэщIхэм я деж Iуэхур щыщымыкIуатэм, Iуэхур зыIутыр нэсу къыщыгъэлъэгъуа тхыгъэ абы игъэхьащ СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм.
- Жылагъуэ Iуэхухэм папщIэ гууз-лыуз зиIэ, жэуаплыныгъэр зыхищIэу зи къалэнхэм бгъэдэт бзылъхугъэм ищIахэр псыхэкIуадэ хъуакъым. Пшахъуэхэр ягъэбыдащ, жьым зыкъыщимыIэтын хуэдэу жылэм ихъуреягъкIэ жыгхэр щагъэтIысащ, къуажэ уэрамхэм асфальт тралъхьащ. А псом иужькIэ щIыпIэм школыщIэ щаухуащ. Тамарэ и гъэсэнхэм нобэ къахэкIащ дохутыр цIэрыIуэхэр, егъэджакIуэ Iэзэхэр, мэкъумэш IэщIагъэлI щыпкъэхэр. Абыхэм ящыгъупщэркъым щIэныгъэ нэхум и гъуэгум тезыгъэува я егъэджакIуэ гумызагъэр. Тамарэ зрагъэблэгъа зэIущIэ гуапэ иджыблагъэ къыщызэрагъэпэщат Къэршыгъэ жылэм. Куэдым ящIэжырт а егъэджакIуэ бзылъхугъэ гумызагъэм жылэм щхьэкIэ зэфIихауэ щыта IуэхугъуэфIхэр.
- Егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ лэжьыгъэм къыдэкIуэу, бзылъхугъэ цIыкIур дихьэхырт тхэным, и къалэмыпэм къыпыкIхэр Черкесск къыщыдэкI «Ленин йолы» (иджы «Ногай давысы») газетым щIэх-щIэхыурэ къытехуэрт. Зэман дэкIри, творческэ зэфIэкI зыбгъэдэлъу гу зылъата бзылъхугъэр 1966 гъэм лэжьакIуэ ирагъэблэгъащ а газетым. Корректору лэжьэн щIэзыдза Тамарэ нэсащ щэнхабзэмкIэ къудамэм и унафэщI, газетым жэуап зыхь и секретарь къулыкъухэм.
- Журналистикэм щыхыхьагъащIэ зэманым ДыщэкIым щапхъэ хуэхъуащ а IэнатIэм цIэрыIуэ щыхъуахэу Джанибеков Энвер, Абдулжалилов Фазиль, Капаев Суюн, Карасов Баубэч, Кумратовэ Келдыхъан сымэ. Ахэр и гъуэгугъэлъагъуэу Тамарэ хулъэкIащ езым и хъэтI екIум хуэкIуэ тхыгъэ купщIафIэхэр къигъэщIын, абыхэмкIэ цIыху гуащIафIэхэр жылагъуэм яригъэцIыхун, щIыналъэм щекIуэкI IуэхугъуэфIхэм ятеухуа хъыбархэр цIыхухэм яхуиIуэтэн. ДыщэкIыр щIэх-щIэхыурэ яхуэзэрт, ятетхыхьырт цIыху цIэрыIуэхэм. Абы гукъинэ щыхъуахэм ящыщщ СССР-м и къухьлъатэзехуэ-космонавт Джанибеков Владимиррэ абы и щхьэгъусэ, усакIуэ Джанибековэ Лилиерэ ядищIа интервьюр, къэфакIуэ цIэрыIуэ Эсамбаев Махьмуд дригъэкIуэкIа псалъэмакъыр. Очерк жанрыр фIыуэ къызэхъулIэ журналист IэкIуэлъакIуэм и Iэдакъэ къыщIэкIырт цIыхухэм я гъащIэм, я гум щыщIэ Iуэхугъуэхэм, я мурадхэмрэ хъуэпсапIэхэмрэ къызыхэщ тхыгъэ купщIафIэхэр. Тамарэ тхыгъэ куэд триухуащ Хэку зауэшхуэмрэ абы и ветеранхэмрэ. А тхыгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъ щхьэхуэ тхакIуэм къыдигъэкIащ ТекIуэныгъэ Иныр илъэс 75-рэ щрикъум ирихьэлIэу.
- Захуагъэмрэ пэжыгъэмрэ дапщэщи я телъхьэ цIыху жыджэрыр сыт щыгъуи я къыщхьэщыжакIуэт лей зытехьэхэм. ЦIыху хэтыкIэ дахэ, псэлъэкIэ екIу, бзэ къабзэ зыIурылъ ДыщэкIым, зэрихьэлыращи, зыпэрыхьэ дэтхэнэ Iуэхури и кIэм негъэс, арэзыныгъэ, гупсэхугъуэ къыуиту.
- Журналист лэжьыгъэм къыдэкIуэу Тамарэ итхырт усэхэри рассказхэри. Апхуэдэ зэчий къудамэбэм щыхьэт тохъуэ абы и къалэмыпэм къыпыкIа усэ, прозэ тхыгъэхэр зэрыт тхылъих илъэс зэхуэмыдэхэм дунейм къызэрытехьар.
- ХъыбарегъащIэ IэнатIэм щрихьэкIа илъэс купщIафIэхэм, зэфIиха лэжьыгъэфIхэм папщIэ ДыщэкI Тамарэ мызэ-мытIэу ягъэпэжащ щIыхь, фIыщIэ тхылъхэмкIэ. Абыхэм нэмыщI къыхуагъэфэщащ «Печатым и отличник», «Илъэсым и бзылъхугъэ» цIэ лъапIэхэр, дамыгъэхэри щIыгъуу, «Къэрэшей-Шэрджэс Республикэр илъэс 25-рэ ирокъу» медалыр, КъШР-м и Iэтащхьэм и саугъэтыр.
- Лъэпкъ газетым зэрыщылажьэрэ илъэс 50 зэрыхъумрэ и ныбжьыр илъэс 80 зэрырикъумкIэ ди гуапэу дохъуэхъу ДыщэкI Тамарэ. Ди редакцэм щылажьэ дэтхэнэми, къэзыцIыху куэдым я дежкIи ДыщэкIыр щапхъэщ и IэщIагъэкIи, и дуней тетыкIэкIи, и гупсысэкIи. ЛъэпкъитIым япхъу, къэбэрдейхэми нэгъуейхэми яхуэпэж бзылъхугъэм и пщIэми и нэмысми хэхъуэ зэпыту, узыншэу куэдрэ псэуну ди гуапэщ.
- АТУОВЭ Алтынай,
- «Ногайдавысы» газетым и редактор нэхъыщхьэ, Къэрэшей-ШэрджэсРеспубликэмщIыхьзиIэ и журналист.