Долъагъу я зэфIэкIхэр зыхуэдэр
2018-03-30
- Сталиным и тетыгъуэм лей зыкIэлъызэрахьэр «цIыхубэм и бийуэ» къалъыта цIыху щхьэхуэхэм я закъуэтэкъым. Абыхэм яхэхуэрт лъэпкъ псохэри. Тхыдэджхэм зэрыжаIэмкIэ, СССР-м и зэманым я лъахэм ирагъэкIащ псори зэхэту лъэпкъ 61-рэ. Хуабжьу ди жагъуэ зэрыхъущи, абыхэм яхэтащ игъащIэ лъандэрэ къуэшым хуэдэу къыддэгъуэгурыкIуэ балъкъэрхэри.
- 1944 гъэм гъатхэпэм и 8-м балъкъэр мин 37-рэ Налшык гъущI гъуэгу вокзалым Iэщ зэрызэрашэ вагонхэм щрагъэтIысхьэри, гъуэгуанэ жыжьэ трагъэуват. ЛIыжь-фызыжьхэм, сабийхэм я мызакъуэу, ирашэжьащ республи-кэм и пащхьэм щаIэ фIыщIэхэмкIэ хуабжьу цIэрыIуэ хъуа политикэ, гъуазджэ лэжьакIуэхэр. Щхьэусыгъуэу къагъуэтащ балъкъэрхэр зэрыпхъуакIуэхэм ядэIэпыкъуа, иджыри щэхуу абыхэм япыщIа хуэдэу. АрщхьэкIэ иужькIэ наIуэ хъуащ балъкъэрхэр я лъахэм щIрагъэкIам нэхъ пэжу щыхьэт техъуэ нэгъуэщI щхьэусыгъуи: хуит къэхъу щIыналъэхэр Куржым хагъэхьэну я мурадт. Сыт хуэдэу щытами, Iуащхьэмахуэ лъапэ абы иратауэ икIи а щIыналъэм совхозищ къыщызэрагъэпэщауэ щытащ. Ар ди нэхъыжьхэм фIыуэ ящIэж.
- ЗалымыгъэкIэ ирашэжьа лъэпкъыр Къыргъыз, Къэзахъ ССР-хэм, Сыбырым яшащ. Гъуэгум здытетми а щIыпIэхэм нэса иужьи балъкъэрхэр зыхэта бэлыхьым щIэи гъуни иIэкъым. А гъащIэ хьэлъэм илъэс 13 и кIыхьагът. АрщхьэкIэ кIэ зимыIэ щыIэкъым. 1956, 1957 гъэхэм ди къэралым къыщыдэкIа унафэхэм япкъ иткIэ адрей лъэпкъхэм я гъусэу балъкъэрхэр хуит ящIащ я лъахэм къагъэзэжыну. Къэбэрдей АССР-р Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-ру зэрахъуэкIащ. КъэбгъэкIуэж къудейкIэ Iуэхур зэфIэкIыртэкъым. Апхуэдэ зэман кIыхьым зи лъапсэхэр кхъахэ хъуа балъкъэрхэр гъащIэм сыт и лъэныкъуэкIи хэгъэзэгъэжын хуейт. АбыкIэ щIэгъэкъуэнышхуэ яхуэхъуащ ди республикэм щыпсэухэр: адыгэхэр, урысхэр, нэгъуэщI лъэпкъхэм ящыщхэр. Балъкъэрхэм, а зэманым тепщIыхьмэ, зэпэщу щыт унэхэр хуаухуащ. Абыхэм гъавэ щIапIэхэр щыхухахащ КъБАССР-м и нэгъуэщI районхэм. Балъкъэрхэр республикэм къэкIуэжащ ди щIыпIэм щыпсэу цIыхум и хуитыныгъэхэм яхуэдэ дыдэ яIэу.
- СССР-р лъэлъэжа иужь властхэр адэкIи кIуэтащ: лъэпкъхэр я лъахэхэм зэрырагъэкIар къэрал псом щызэрахьа залымыгъэу къалъытащ, лей зытехьа дэтхэнэми сом мин 35-рэ иратащ. КъБР-м и Президентым и УказкIэ 1994 гъэр Балъкъэр лъэпкъым и къэщIэрэщIэжыныгъэм и махуэу ягъэуващ. Къэбгъэлъэгъуэну ирикъунщ я лъахэм къызэрагъэзэжрэ ди къуэшхэм къыпхуэмыцIыхужыну зэрызаужьар. Абыхэм яхэтщ Урысейм и мызакъуэу, дуней псом щыцIэрыIуэ цIыхухэр. Уеблэмэ, апхуэдэ ехъулIэныгъэхэмкIэ зыщымытхъужыфын нэхъ лъэпкъышхуэхэми яхэтщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, хэт Ленин саугъэтым и лаурету тIу зиIэр? Балъкъэрхэм яIэщ — усакIуэ телъыджэ Кулиев Къайсынрэ хьэршыр къэгъэIурыщIэным елэжьа еджагъэшхуэ Энеев Тимуррэ. Балъкъэрхэм къахэкIащ дунейм и бгы нэхъ лъагэ дыдэ Эверест дэкIахэр, гъэмахуэ олимпиадэхэм дыжьын, жэз медалхэр къыщызыхьахэр. Ар и щыхьэтщ лъэпкъыр зэрыузыншэм, зиузэщI зэпыту зэрекIуэкIым. ЦIыху мин къэс щIэныгъэ нэхъыщхьэ яIэу яхэтым и бжыгъэмкIэ балъкъэрхэм дуней псом пашэныгъэ увыпIэхэр щаIыгъщ.
- Пэжщ, Совет Союзыр лъэлъэжа нэужь, ди къэралыр зыхэхуа гугъуехьхэм Iууащ балъкъэрхэри. Ауэ ди лъэпкъхэм я зэкъуэтыныгъэм, ахэр зэрызэдэIэпыкъум я фIыгъэкIэ къызэфIэщIакъым.
- Ди республикэм и щIыпIэ псоми щагъэлъапIэ гуфIэгъуэм ныбжьышхуэ имыIэми, хабзэ гъуэзэджэхэр къыдежьащ. Ахэр псом хуэмыдэу щаIэтыр КъБР-м и щыхьэр Налшыкщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, удз гъэгъахэр бгъэдалъхьэ Кулиев Къайсын и фэеплъым, шыкIэ зекIуэ йожьэ, автомобилхэмкIэ къожэ. Хабзэу зэрыуващи, гуфIэгъуэм хэтщ Кавказ Ищхъэрэ федеральнэ округым и щIыналъэ псоми къикIахэр.
- Тхыгъэ кIэщIым дэ къыщытхуэIуэтэнкъым ди къуэш балъкъэрхэм яхузэфIэкIа псори. Ахэр ди гъусэу мэпсэу икIи долъагъу я зэфIэкIхэр зыхуэдэр. Нэхъыщхьэращи, абыхэм шэч къытрахьэркъым я къэкIуэнур фIыуэ зэрыщытынум.
- Шал Мухьэмэд.