ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ

АДЫГЭ ПСАЛЪЭ
« «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд
»

ДзыхьмыщIхэ я къафэ

2013-08-15

  • «Лъэпкъым и набдзэ» жыхуаIэхэм ящыщщ «Кабардинка» къэфакIуэ гупыр. Абы цIыху куэд щызэблэ­кIащ, Iэджи и къафэм щIа­пIы­кIащ, къэралым и пщIэр иIэтащ. Апхуэдэ зэфIэкI гупым иIэнымкIэ я гуащIэ мы­ма­щIэу халъхьащ ди нэ­хъы­жьыфI­хэм, зи гур гъуазджэм етауэ къэгъуэгурыкIуахэм. Абыхэм ящыщщ ДзыхьмыщI­хэ Къэралбийрэ Зарэрэ. Зэ­щхьэ­­гъусэхэм мызэ-мытIэу къыхуагъэфэщащ СССР-м, УФ-м щэнхабзэмкIэ я минис­тер­ствэхэм я ЩIыхь тхылъхэр. Ансамблыр зэрыщыIэ илъэс 80-м къриубыдэу, абы хэта цIыхуитIырщ Лэжьы­гъэм и Бэракъ Плъыжь орденыр зратар, а тIум (япэу зыхуагъэфэщар Шэру Сонящ) языхэзщ Къэралбий — 1976 гъэрщ апхуэдэ пщIэ абы къыщыхуащIар. Зарэрэ Къэралбийрэ хэтащ Октябрь революцэр илъэс 60 щри­къум Москва щрагъэкIуэкIа зэхыхьэхэм.
  • «Кабардинка»-р — ар ди гъа­щIэращ. Ди хабзэ, нэмыс, цIыху­гъэ — псори къызыхэтхар аращ», — жаIэ зэщхьэгъусэхэм.
  •  
  • ЩIэдзапIэ
  •  

  • Къэралбий. 1969 гъэ

    — Сыту жыжьэ дыIэбэжын хуей! — къыщIедзэ Къэралбий. — 1961 гъэм «Искож» про­­­мышленнэ IуэхущIапIэм токарь-учетчикыу мазитIкIэ сыщылэжьауэ, къуажэмкIэ (Хьэтуейщ сызыщыщыр) згъэ­­зэ­жащ. Къуажэ советым и тхьэмадэм фIыуэ сыкъи­цIы­хурт, къафэм сызэры­цIыкIу­­рэ сызэрыхэтым, сызэрыдихьэхым щыгъуазэти, Щэн­хаб­зэмкIэ унэм и уна­фэщI си­щIащ. КъэфакIуэ гуп цIыкIу абы щыгъуэм къызэзгъэпэщри, увыпIэ хъарзынэхэр республикэ зэпеуэхэм къыщытхьу дылэжьащ, уеблэмэ аккордеон щIэрыпс къыщыт­хьэхуаи къэхъуауэ… 1963 гъэм къалэмкIэ сыкъэкIуэну сигу ислъхьат, зы щIэ­ныгъэ гуэри зэзгъэгъуэтыну си мурад быдэти, Саратов сежьащ. АрщхьэкIэ экзаменхэм сыпэлъэщакъым, етIуанэу иужь сихьэри — аргуэру си балл­хэр иримыкъуу сыкъы­пы­­хуащ. Юрист IэщIа­гъэрт апхуэдизу сызы­щIэ­бэныр.

  • Къэралбий и Iуэхухэр щIы­зэ­­темыувэм зыфIи хэлът, зы­ху­щIемыгъуэжын IэщIа­гъэр къыпэплъэрт абы. Лъэпкъ творчествэхэмкIэ рес­пуб­ли­кэ унэм Iуэ­ры­IуатэмкIэ и къудамэм и уна­фэщIу щыта ­Нэ­ф­лъа­шэ Мыхьмуд и цIыху­гъэ­ти, ечэнджэщыну абы и деж кIуат. «Уэ уи лэжьыгъэр здэ­щыIэр Къэбэрдей уэрамым тет 17-нэ унэрщ. КIуэ абы», — къыжре­Iэ­ри къыщIегъэкIыж. «СокIуэ. Ещанэ къатым сы­докIуейри, пшынэ макъ къызэхызох, псыр къапыжу щIа­литI-щыи къызолъагъу. Къы­зэрыщIэ­кIамкIэ, «Кабардинка» гупым зыщигъасэр арат. ФщIэ къы­щIэ­кIынщ, а зэманым абы зэреджэу щытар Къафэмрэ уэрэдымкIэ ансамбылт. Нэхъ ипэIуэкIэ сэ сыхэтауэ щытащ ЩэнхабзэмкIэ Профсоюзхэм я унэм Ульбашевэ Эммэ щи­гъасэу щыта гупым. Абы къыхэкI­кIи, сызыхыхьа щIалэгъуалэм си нэ­Iуа­си яхэту къыщIэкIат. ЦIыху телъыджэ Соттаев Къанщауэ къызбгъэдыхьэри, си Iуэхур зытетыр щыжес­Iэм, ансамблым и художественнэ уна­фэщI Ульбашев Мутай сыбгъэдишащ. Нэхъ кIэщIу жы­пIэ­мэ, гупым сы­къащтэн щхьэ­­­кIэ, си къэ­фэ­кIэр зра­гъэ­лъэгъун хуей­тэ­къэ?! Сагъэуващ сы­къэ­фэну. Къыс­­пагъэувар хэтыт? ЦIы­хубз цIэрыIуэ, къэфа­кIуэшхуэ Шэру Сонят. Ар къыщыслъа­гъум, си лъа­къуэ­хэр щIэ­кIэ­зы­зыхь хъуат. Иужьым Соня къызэпса­лъэщ, сытригъэгушхуэри, сы­къэфащ, гупми сыхагъэхьащ», — жеIэ Къэралбий.

  • Зарэ. 1974 гъэ

    Зарэ (КIуантIэхэ япхъущ, Тэрч къалэ щыщщ) япэ дыдэу «Кабардинка» къэфакIуэ гупыр щилъэгъуам илъэс             13 фIэкIа хъуатэкъым. Хъы­джэбз цIыкIур ансамблым хэтхэм я къэфэкIэ-зыIы­гъы­кIэм занщIэу итхьэкъуат, ауэ и пщIыхьэпIи къыхэхуатэ­-           к­ъым зэгуэр езыри абыхэм къахэхутэну. «Нэхъ сыщы­цIы­кIухэм пионерхэм я унэм се­кIуалIэу щытащ, иужькIэ культпросвет училищэм сыщеджащ. 1962 гъэм еджэныр къэдухыным илъэс ны­къуэ хуэдэ иIэжу, а зэманым республикэм щэнхабзэмкIэ и министру щыта Ефэнды Джы­лахъстэн къэфакIуэ ныб­жьыщIэ зытIущ дыкъыхишри, «Кабардинка»-м я гъусэу зыкъэдгъэлъэгъуэну Сыбырым дыкIуауэ щытащ. Гупым дыкъыхэнэжри илъэс 22-кIэ дыкъыщыфащ», — жеIэ Зарэ.

  • «Арагъэнщ, дауи, зэщхьэ­гъусэхэр фыщызэры­цIы­хуар?», —  щыжыпIэкIэ, тIури гуапэу къыпогуфIыкI. Зэры­гу­рыIуэгъуэщи, къафэм ахэр зыпищIащ. Япэ дыдэу Къэралбийрэ Зарэрэ къыщы­зэдэфащ «Къуажэм и къафэ»-м, «Ислъэмей»-р ­илъэс 17-кIэ утыку къра­хьащ, псоми щIэдзапIэ хуэ­хъуауэ къэплъытэ хъунур я «Хьэгъуэ­лIы­гъуэ къафэ»-рщ. Щауэмрэ нысащIэмрэ я къафэр, Ульбашев Мутай игъэувауэ щытар, абыхэм екIуу Що­джэн­цIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ къэ­рал драмэ театрым ща­гъэлъэгъуат. Абы еплъыну кърихьэлIахэм яхэтат Мэлбахъуэ Тимборэ, Шэ­джы­хьэ­щIэ Мухьэмэд, республикэм и нэгъуэщI лIыщ­хьэ­хэ- ри.
  •  
  • Зарэ и гукъэкIыж
  •  
  • — Сэ Африкэм тIэу сыщы­Iащ. ФIы дыдэу сигу къинэжахэм ящыщщ ар. Згъэ­щIэ­гъуат абыкIэ щыIэхэм я псэу­кIэри щIыпIэм и телъыджа­гъ­ри. А щIыналъэм япэу щыт­ты­ну концертым щIимыдзэ щIы­кIэ, хъыбар къыдагъэ­щIат зыкъэдгъэлъагъуэрэ цIыхухэр Iэгу тхуемыуэмэ, дыкъэмыуIэбжьыну, абыкIэ апхуэдэ зэрыщыхабзэр. Ды­къа­фэри дыувыжауэ дыщытт, псори щымт, ауэ итIанэ и кIэ дыдэхэмкIэ къыщы­щIи­дзэу Iэгу, лъэгу теуэ макъыр къэ­Iуащ, кIуэ пэтми нэхъ лъэщ къэхъуу. Дигухэр къызэрыгъуэтыжауэ адэкIэ ды­къэфауэ щытащ. Мароккорат япэ дыдэу дыздэщыIари, сфIэгъэщIэгъуэнахэм ящыщщ абыхэм я цIыхубзхэр псори щIэхъумауэ уэрамхэм зэрыдэтыр… Иджыри сытыт тфIэ­­хьэлэмэтар? Я щхъуан­тIа­­гъэхэр, удз гъэгъахэр. ЕтIуанэу Африкэм щытедгъэ­зам, КIэш Федор, Гъэсашэ На­­талье, сэ Госконцертым щIы­гъуу дагъэкIуауэ арат.
  • Мыхъун Iэджи къыщыт­щыщI къэхъуащ хамэ къэралхэм дыщыкIуэхэм. Руандэ (Африкэм) щыIэ ди по­соль­ст­вэр къыдэджат кино дра­гъэ­плъыну. Жыжьэтэкъым дыздэкIуэн хуейри, лъэсу ­гъуэгу дытеуващ. Сумкэ дахэ цIыкIу абы къыщысщэхуауэ сIыгъти, илъэс 13 зи ныб­жьын щIалэ гуэр къы­къуэжщ, ар сIэщIиудри ежьэ­жауэ щытащ. Си насыпти, си дэфтэрхэр дэлъатэкъым. Посольствэм дыщынэсам къыт­щыщIам и гугъу щахуэтщIым, «Кабардинка»-м фи мылъкур ирикъункъым абы и лъы­хъуа­­кIуэ къызэдгъэпэщмэ», — къыд­жаIат.
  • Сщымыгъупщэжхэм ящыщщ дыгъэгъазэм и 30 махуэу, Аф­рикэм дыздэ­щы­Iэм, ды­къэ­мыфэжыфу ды­гъэм­ дызэрисауэ щытари. Къап­щ­тэмэ, экваторыр дэ щэ зэ­пы­дупщIащ.
  • Нигерием концерт щыттыну дыщыкIуэм, зыри хыумы­лъа­гъукIыу уэшхышхуэ къешхат, дызэрыс автобусыр къэу­выIэри ар зэтеувыIэжы­хуи дыпэплъауэ щытащ. Нэхъ хьэлэмэтыжрат: етIуанэ пщэд­­­джыжьым дыгъэ зытридзэ джабэ нэкIум IэпэдэупIэ имыIэу шындырхъохэр еп­­-щIа­уэ тест, уэшхышхуэм зы­къра­гъэлауэ.
  • ДыщэкI ФатIимэ ди пшынауэу, сэ щIалэ пщыкIутIым сахэту, «Къамэзауэ къафэ» дгъэ­защIэу мазитIкIэ дыкъы­щы­фат Германием. Уэрэд­жы­IакIуэ цIэрыIуэ Лайферовэ Ма­р­целлэ Къэбэрдейм къыт­хуеблэгъауэ щытащ. Ари ныб­жьэгъу тхуэхъуауэ илъэс IэджэкIэ дызэнэIуасэу къе­кIуэкIащ. Сыту куэд щIа абы лъандэрэ.
  •  
  • Сыкъызэралъхурэ
  • сыкъэмыфауэ сщIэжыркъым
  •  
  • — 1965 гъэм Москва и Кремль уардэунэм ансамблым зыкъыщигъэлъэгъуауэ, УФ-м щэнхабзэмкIэ и министру а зэманым щыта Фурцевэ Екатеринэ къыхигъэщат гупым и хорыр тIэкIу нэхъ зэрымахэр, ауэ къэфа­кIуэ­хэм я лъэщагъым шэч къызэ­рытримыхьэр. Ефэнды Джылахъстэн абы жиIам тету, хорыр радиом хигъэ­хьэжат. Къэфа­кIуэ гупым нэхъыфI­хэр къыхашщ, нэгъуэщIхэри къра­ша­лIэ­ри, алъандэм гъуэ­гуа­нэфI къызэпичащ, «академическэ» цIэ лъапIэри и гуащIэм къы­хуа­гъэфэщащ, — пещэ Къэралбий.
  • Республикэм икIыу ар япэ дыдэу къэфакIуэ здэкIуар Сыбырырщ, Златоуст къалэрщ. 1967 гъэм комсомолым и ЦК-м и щIалэгъуалэ Iуэху­­щIа­пIэ­хэмкIэ комитетым «Кабардинка»-м и цIыхуищ, Къуэдз Iэубэчыр, Асей Светланэ, ДзыхьмыщI Къэралбий, Суданым ягъэкIуауэ щытащ.
  • 1968 гъэм Африкэ Ищхъэ­рэм и къэралиплI — Марокко, Алжир, Тунис, Ливие — зы­щIагъэхьащ гупым. Къызэ­ра­лъытэмкIэ, хамэ къэрал кIуэ­нымрэ ансамблым и пщIэмрэ зыщиIэт хъуар а зэманым тохуэ. Къэралбий и гукъэкIыжхэм хэтщ 1972 гъэм къэфакIуэ гупыр Австралием щыIэ Тасмание хы­тIыгум зэрыщыIар, абы зэ­ры­щагъэхьэщIар. «Iэхъуэ къафэ» диIэти, ар 8, «Къафэ»-р 6 щыдгъэлъэгъуэжат абы къыдэлъэIуурэ, — къыддогуашэ Къэралбий. — Къызыщывгъэхъут, концерт нэужьым апхуэдизрэ иджыри утыку ущаIыгъыжыну. ДаутIып­щыну хуейтэкъым цIыхухэм, я тепкIэ макъыр уафэгъуа­гъуэм хуэдэу утыкумкIэ къа­кIуэрт… Дыздеблагъэ щIы­пIэ­хэм къыщызэупщI щыIэт «сыт хуэдиз хъуауэ укъафэрэ», жаIэу. Согупсысри, сы­къы­­зэралъхурэ сыкъэмыфауэ сщIэжыркъым».
  • «Кабардинка»-р, Къэралбийрэ Зарэрэ хэту, Латин Америкэм и къэрал 11-м щы­­Iащ. КъыкIэлъыкIуэу Ев­ро­пэмкIэ: Германие, Польшэ, Че­хославакие; мыдэкIэ — Иордание, Сирие, нэгъуэщI къэралхэми ансамблым зыкъыщигъэлъэгъуащ.
  • Къэралбий игу къегъэкIыж Доминикан Республикэм (Латин Америкэм) къэфакIуэ ­гупыр зэрыщыIар. «Совет Со­­юзым и цIыху а щIыналъэм зэи имыхьауэ, дэ япэу ды­кIуауэ щытащ. Абы дызышар Тайзлер Тамарэти, абы, хьэ­ры­чэтыщIэ зэкъуэшитIым ды­къыщыIахыжри, дыщылэжьауэ щытащ. Ди етIуанэ концертым зыкърагъэхьэ­-­л­Iат а республикэм и президент Хоакин Балагер, нэ­гъуэщI лIыщхьэ гуп. ИкъукIэ щытхъушхуэ къыт­хуи­щIауэ щытащ Iэтащхьэм. «Илъэс бжыгъэ хъарзынэ къэз­гъэ­щIащи, мы­пхуэдэ къэ­факIуэ гупым зэи срихьэ­лIакъым. Зэ­рыжаIэмкIэ, Совет Сою­зышхуэм зы къэралыгъуэ цIыкIуу ису аращ мыбы къэ­кIуа цIыхухэ­ри, апхуэдэ ­гъуазджэ лъагэ яIэу къыщIэ­кIауэ ар сыту хьэлэмэт!», — жи­Iат Хоакин.
  • Къэралбий къызэриIуэ­тэ­жымкIэ, «Кабардинка»-р Австралием щыкIуам Урысейм и лIыкIуэу абы щыIэм жи­Iэ­гъат: «ИлъэсиплIым къриу­бы­дэу къэралитIым яку зэ­пыщIэныгъэ дэтлъхьам нэ­хъыбэ къэфакIуэ гупыр зэ­рыщыIа тхьэмахуитIым, яху­зэфIэкIауэ къысщохъу».
  • — Суданым дыщыIэу, — жеIэ Къэ­ралбий, — концерт нэу­жьым зыдгъэпсэхурт. Посольствэм щыщ цIыху гуэр къыт­хуо­кIуэри къыджеIэ адыгэ щIа­лэ Хъутатхэ Джэмал и деж дызэрыригъэблагъэр. Ды­здаша пщIантIэ мыиным и ­куэб­жэпэм я кIэрахъуэр гъэп­кIауэ щIалитI щытт. Ар сыт хьэлэмэтт, адыгэ щIалэ деж апхуэдэ щыплъагъуну! Деблэгъа нэужь, цIыхубз фIы­цIэм сабий игъэбэяууэ щыту, абы нэгъуэщI зы цIы­хубзи бгъэдэту даIуощIэ. «Сэлам алейкум», — жиIэри къытпежьащ езы Джэмали. Iэджэ гъэ­щIэгъуэн дыщIигъэдэIуат а лIым. КъызэрыщIэкIамкIэ, ар Иорданием и лIыкIуэу Суданым щыIэу арат. ИкъукIэ цIы­хушхуэт абы и къуэш нэ­хъыжьри — генералт. Иужь­кIи дыхуэзэжащ Джэмал. Абы щыгъуэми екIурэ ещхьу дигъэхьэщIат. Къэбгъэлъа­гъуэмэ, а зэманым Иорданием и лIыкIуэу къэрал псоми щыIэм я процент 50-р адыгэу жаIэрт.
  • Сирием ныбжьэгъу щы­зи­Iэщ зэман куэд лъандэрэ ды­зэрыщIэу, уеблэмэ къуэш дызэрыгъэхъуауэ. Ар а къэралым дыщыкIуам щыгъуэ, абы щыIэ Адыгэ Хасэм къыбгъэ­дэкIыу тщIыгъуауэ арат. Езэш имыIэу къытхэтт ар сыт щы­гъуи. Идрис Мухьэмэд-Яшар — арат зэреджэр. Абы Си­рием щигъэлажьэрт къэ­факIуэ ансамбль, Африкэм, КъуэкIыпIэ Гъунэгъум, нэ­гъуэщI щIыпIэхэми зыкъыща­гъэлъагъуэу. ЗэманкIэ зи гугъу сщIыр 1969 гъэм ­хуозэ. Къуэш схуэхъуа Му­хьэ­мэд-Яшар Къэбэрдейми къа­кIуэри мазэкIэ щыIауэ щытащ, и къэфэкIэм хигъа­хъуэу. ­Иджыпсту ар Сирием ще­кIуэкI зауэм къыхэнащ. Дэфтэрхэри иIэт икIи къэ­кIуэ­жыфынут, ауэ и шыпхъу за­къуэмрэ анэмрэ къигъанэ хъунутэкъым.
  • Зи гугъу тщIы цIыхухэри щIы­­пIэхэри къызэрытцIыхуар зи фIыщIэр «Кабардинка» ансамблращи, ар ди дежкIэ лъа­пIэщ».
  •  

    1976 гъэ

  • Зарэрэ Къэралбийрэ. 2013 гъэ

  • ДзыхьмыщIхэ я щIэблэр. 2007 гъэ

  • Унагъуэ насып
  •  
  • Аракъэ гъащIэм щынэ­хъыщхьэр?! А насыпыр Дзыхь­мыщIхэ я унагъуэм ­илъын папщIэ, зытетыр адыгэ­ хабзэрщ. «ЗэрытлъэкI­кIэ, абы дебакъуэкъым, нэ­хъы­жьым пщIэ худиIэу, нэ­хъыщIэр зэрыдгъэгушхуэным, зэрыдущииным дытету аращ», — дыщIегъу Къэралбий.
  • Адэ-анэр гъуазджэм и курыкупсэм хэтауэ, и фIыпIэр нэсу зыхащIэу щыщыткIэ, къы­щIэхъуэ щIэблэри дихьэх хабзэщ абы. Къэралбийрэ За­рэрэ япхъу нэхъыжьым бух­галтер IэщIагъэр къыхихами, я щIалэр — Аслъэн,  «Кавказ пшэплъхэр» ансамблым и балетмейстерщ, нэ­хъыщIэ Данэ «Балкария» къэ­факIуэ гупым и пшынауэщ. Къыхэгъэщыпхъэщ, Данэ щеджэм щыгъуэ лъэпкъ макъамэ IэмэпсымэхэмкIэ Санкт-Петербург щекIуэкIауэ щыта зэпеуэм (цIыху 1053-рэ хэтат) и лауреат зэрыхъуар. КъинэмыщIауэ, я нысэри ­илъэс куэд хъуауэ «Кабардинка» ансамблым хэтщ, нэхъыжьыфIхэм я ­къуэ­­- рылъху-пхъурылъхухэми къафэ гъуазджэр я хамэ­къым. «Ди щIэблэрщ дызы­гъэгушхуэри плъапIэу ди­Iэри», — жаIэ зэщхьэгъусэхэм.
  •  
  • Зытхыжар
  • БАГЪЭТЫР Луизэщ.