ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ

АДЫГЭ ПСАЛЪЭ
« Зыгъэпсэхугъуэ махуэм
Шэрджэсхэр зэрыгушхуэ Гъуэщокъуэ Хъусин »

Упрофессорми уIэщыхъуэми цIыху узыщIыжыр уи цIыхугъэращ

2013-07-13

  •    Мы гъэмахуэм къыздихьа хъыбарыфIхэм ящыщщ Кавказ Ищхъэрэм ГъуазджэхэмкIэ и институтым литературэ IэщIагъэхэм щыхурагъэджэну факультетыщIэ къызэрыщызэIуахыр. Абы и фIыгъэкIэ тхакIуэ, усакIуэ хъуну гукъыдэж зиIэ щIалэгъуалэм Мэзкуу нэс мыкIуэу Налшык щеджэну Iэмал яIэщ. КъудамэщIэм и унафэщI ЩауэцIыкIу Людмилэ «Шыхулъагъуэ» литературэ зэгухьэныгъэм хэт ныбжьыщIэхэм яхуэ­за нэужь, ди хьэщIэщым къедгъэблэгъащ.
  •  
  • Мэзкуу еджакIуэ кIуэхэм
  • къа­гъэзэжыркъым 

  • ЩауэцIыкIу Людмилэ

    — Сыт и щхьэусыгъуэр институтым факультетыщIэ къызэрыщызэIутхым? Республикэми Кавказ Ищхъэрэ псоми тхэным гукъыдэж хуэзыщI цIыхухэм я бжыгъэр куэдкIэ щынэхъыбэщ, псалъэм папщIэ, щIыкIи бжыгъэкIи нэхъ ин Вологдэ областым елъытауэ. Тхэным дихьэха щIалэгъуалэр литературэ щIэныгъэ зрагъэгъуэтын папщIэ республикэм икIыу къыщамыгъэзэжыр нэхъыбэщ, апхуэдэурэ ди цIыхущхьэр тфIокIуэд. Ар зы лъэныкъуэ. Мыдрейуэ, дэтхэнэ еджапIэ нэхъыщхьэми хузэфIэкI ищIэну и къалэнщ, ди институтми имыгъэунэхуа къару гуэрхэр зэрыкъуэлъыр дэри зыхыдощIэри, мы IуэхущIэм дытегушхуащ.  Сэ институтым сыщолажьэри ез­гъэлеин­кIи хъунщ, ауэ щIэныгъэрылажьэ гуп зэгъэуIуа хъуам литературэ щIэны­гъэ зрагъэгъуэтыну щIэхъуэпсхэр гъуэгу тетшэфыну къысщохъу.

  • Къэпщытэныгъэхэм я гугъу тщIы­мэ, япэрауэ, абы хохьэ напэ­кIуэцI пщыкIуий хъу литературэ лэжьыгъэ, усэн зыфIэфIхэм — сатыри 180-рэ. Бадзэуэ­гъуэм и 6-м езы къэпщытэныгъэхэр дублакIэщ: урысыбзэмрэ литературэмкIэ ЕГЭ-м къыщахьар зы. Къищы­нэмыщIауэ, щIэтIысхьэхэр сыхьэ­типлIым и кIуэцIкIэ елэжьынущ «Си къуажэ», «Си еджапIэ», «ФIыуэ слъагъу тхакIуэ» жытIэу дгъэбел­джыла тхыгъэхэм. Абыхэм пхыкIы­фым щхьэхуэу егъэджакIуэ­хэр къепсэлъэнущ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, дэ къытфIэIуэхур ар иджыпсту зэрытхэракъым: и гупсысэкIэр, тхэным хуиIэ бгъэдыхьэкIэр, и зыужьыныгъэр здиунэтIыну зыхуей лъэныкъуэр. Ахэращ мыхьэнэ нэхъыщхьэ зиIэу щытынур.
  • — ФакультетыщIэм фIыкIэ щогугъ анэдэлъхубзэкIэ дунейм къытехьэ тхыгъэхэр кIуэ пэтми нэхъ мащIэ зэрыхъум иригузавэхэр. Кавказ Ищхъэрэ псор къызэщIэзыубыдэ фи институтым кавказыбзэ къомыр зы факультетым щыхузэгъэзэхуэну?
  • — Мы илъэсыр япэ лъэбакъуэу аращи, зэкIэ урысыбзэмкIэщ къызэры­щIэддзэр, урысыбзэкIэ тхэхэм я закъуэщ къедгъэблагъэр, ауэ хуэмурэ дыхуэкIуэну къыщIэкIынщ лъэпкъыбзэхэми. Шэч хэлъкъым бзэр лъэпкъым упызыщIэ къуэпсхэм я нэхъ быдэу зэрыщытым. Бзэр щымыIэмэ, лъэпкъри щыIэкъым. Ауэ бзэм и дежи къыщымынэу, зыгуэр зыхузэфIэкIын, гупсысэрэ щIэны­гъэ­рэ зиIэ щIалэгъуалэр республикэм, къэгъазэ имыIэу, зэрикIым нэхъ дегъэгузавэ. Мы щIыпIэм ис лъэпкъхэм зэрахьэ хабзэхэм я фIыгъэкIэ, республикэм къинэ щIалэхэмрэ пщащэхэмрэ тIэкIу нэхъ псэ узыншэ яIэу къызэтенэу пIэрэ жыдоIэри, догугъэ. Хэкум къытхуигъанэм хуэдиз къэдгъэнэныр ди къалэнщ, ахэр езыхэр нэхъ хъума хъун папщIэ.
  • — Уи щIэныгъэмрэ IэщIагъэмрэ дыхэбгъэгъуэзамэ, еджакIуэхэри нэхъ тегушхуауэ ныфхуеблэгъэнт.
  • — Сэ ди институтым гуманитар щIэныгъэхэм хиубыдэ жылагъуэ-экономикэ IэщIагъэхэм я кафедрэм сриунафэщIти, мы литературэ факультетыр къудамэ хуэдэу абы къыщызэIуахыу аращ. Абы нэмыщI, ди институтым литературэм и тхыдэр, и теориер, эстетикэр щызо­гъэдж. Илъэс бжыгъэ хъуауэ «Нарт­хэм» гъуазджэр къызэрыхэщым солэжь. Ар зыхуэбгъэдэфын щыIэ­къым, дунейм и зэхэлъыкIэр къыбгурызыгъаIуэ лэжьыгъэщ «Нартхэр», нэхъ куууэ сыхэджыхьыху, абы шэч къытезмыхьэжу сохъу. Лосев Алексей, Бахтин Михаил сымэ хуэдэ щIэ­ны­гъэлIхэм я лэжьыгъэхэм хуэдэ гуэр уеджа иужь, уогупсыс — дауэ абыхэм я тхылъхэм мыхьэнэншэ гуэр зэрагуэбгъэувэнур? «Нартхэм» я купщIэр нэгъэсауэ зыгурыбгъаIуэу цIыхухэм я пащхьэ къиплъхьэжыным жэуаплыныгъэшхуэ пылъщ, схузэ­фIэкIыну пIэрэ жыуигъэIэу. Арауэ къыщIэкIынщ си иужьрей сатырыр нэтхыса зэкIэ щIэмыхъур.
  •  
  • ДыкъызыхэкIахэм депцIыжмэ,
  • сыт дэ къытхуэнэжыр?
  •  
  • — Дыадыгэщ жыдоIэ дэ псоми, абы къикI псом демыгупсысу. Адыгэ хьэлщ нэгъэсауэ уIэбэныр, узыхыхьэ Iуэхур Iуэху пщIыфыныр. Иджыпсту цIыху­хэр утыку итыкIэкIэ, мылъкукIэ, хыхьэхэкI IэзагъкIэ зэпоуэхэри, лъэпкъыр къыумыцIыху­жу апхуэдэщ. Адыгэм я нэхъ лъагэм нэхъ лъахъшэу зиIыгът сыт щыгъуи: пщым и унэр адрейхэм къазэрыщ­хьэ­щыкIы­шхуэ щыIэтэкъым. И цей нэ­гъунэ нэхъыфIтэкъым, кIуэ, шымрэ Iэщэмрэ и щхьэр къахъумэрти, а тIур нэхъ якъузырт, армыхъумэ, дунеягъэ хьэпшыпкIэ нэпсейуэ щытахэкъым дяпэ итахэр. Сэ си сабиигъуэми слъэгъуар ар дыдэращ.
  • — Дэнэ ущыщ?
  • — Къармэхьэблэ. Си адэ-анэр егъэджакIуэхэт. Тхылъ ди куэдт. Си дэлъхумрэ сэрэ урысыбзэкIэ дыпсэлъэну дыхэтти, ди адэшхуэм ар къытхуидэртэкъым. Унэ кIуэцIым адыгэбзэм къищынэмыщIа, щызэхихын и жагъуэт. ЗэхущытыкIэ дахэ ядэс­лъэгъуахэр сигу къинэжащ. Си анэшхуэм и адэ Абыдэ Шумахуэ Истамбыл университетыр къиухауэ щытащ, Къармэхьэблэ япэу еджапIэ къыщызэIузыхахэм ящыщщ, бзибл ищIэрт абы. ФIы щIэи, псым хэдзэ — арат и гъащIэ хабзэр. Архивышхуэ къыщIэнащ, зауэ зэманым нэмыцэхэм ящышынэри, пхъэм хагъэпщкIу­хьат, арщхьэкIэ дзыгъуэхэм яшхауэ къыщIэкIащ. Революцэ нэужьым къэкIуэжат и унагъуэр къыздищтэу ежьэжынуи, гъащIэ имыIэу къыщIэ­кIащ. Си адэмкIэ си адэшхуэм пщыхьэщхьэ къэс таурыхъ къыджиIэ­жырт, зыщIыпIи сыкъыщеджакъым сэ апхуэдэ.
  • — Езым зэхилъхьэу арат?
  • — СщIэркъым, ахэр таурыхъ жьы дыдэхэт. Нобэ зы сыхьэт, пщэдей зы сыхьэт, апхуэдэурэ къыпищэрт, ауэ я зэхэлъыкIэр гъэщIэгъуэн дыдэт. Адыгэмрэ абыхэм я бийхэмрэ зэрызэхуэзэ-зэрызэбгъэдэкIыжхэр, ЦIыхухъу щыгъынкIэ захуапэу Къэбэрдейр къезыгъэла бзылъхугъэхэр — хэмыт щыIэтэкъым абыхэм. ГъэщIэ­гъуэ­ну си адэшхуэм дэслъэгъуахэм ящыщт цIыхур къызыхэкIам мыхьэнэуэ иритыр. Зэгуэрым зы хъы­джэбз цIыкIу ныбжьэгъу къысхуэ­хъуат.
  • — Ар уи ныбжьэгъуу ара? — жиIэри къызэупщIащ.
  •  — НтIэ, ар хъыджэбзыфIщ,- жызоIэ.
  • — Хъы­джэбз цIыкIур фIы хъунщ, ауэ пасэ зэманым абы и зыгуэрым и зыгуэрыжым гъуанэдэууэ цIыху иукIауэ щытащ.
  • «Хуэсакъ, — жыхуиIэт, — укъимы­гъэпэжынри хэлъщ».
  • Тутын ефэныр ягъэикIэртэкъэ а зэманым? Апхуэдэу щIалэ гуэр, дзэм къулыкъу щищIэри къигъэзэжауэ, тутын ефэ пэтрэ дадэ къыхуэзащ. ЩIалэм тутыныр игъэпщкIуа щхьэ­кIэ, Iугъуэр дэнэ пхьынт? «Къысхуэ­гъэгъу, дадэ», — жи. «Сыт къыпхуэзгъэгъунур, тIу?», — жиIэри, къыфIэ­мы­Iуэху нэпцIу блэкIащ, арщхьэкIэ и щхьэ хуэшхыдэжу гъунэгъуу блэкIа фызым иIуэтэжащ: «Къып­хуэщIэну­къым иджырей щIалэ­гъуалэм я Iуэхур, я пэшыныр я тутыным теткIуэу…».
  • Адрей си адэшхуэр колхозым и унафэщIт. Диным щеныкъуэкъу зэманрати, Мэзкуу хьэщIэ гуэр къи­кIауэ ислъамыр куууэ щызэрахьэ уна­гъуэхэр къызэхикIухьырт. Ди адэ­шхуэм ар къримышэкIыу хъунутэ­къым, ауэ нэмэз щIыгъуэр къэ­сыху, шы­гур къигъэувыIэрти, абдеж дыдэм нэмэз щищIырт, ирегубгъуэ, иреуэ­рам. ХьэщIэм бысымыр игу дыхьэщати, абы и фIыгъэкIэ къуажэм лей щызэримыхьэу дэкIыжауэ жаIэж.
  • Унэм щIэта жьэгур, мафIэм идз ныбжьхэр сощIэж. Адыгэ унэм ток уэздыгъэ щыщIамышэм гум зыщи­гъэпсэхуу щытащ. Жэщым нэху куэдыIуэ зэрыщыIэм унэм и IэфIым зыгуэр кIэричауэ къысфIощI.
  • Апхуэдэ нэхъыжьхэм тIэкIунитIэ нэхъ мыхъуми сарещхьыну дауэ сыхэмытынрэт? Си анэшхуэр зэры­лIыкIар пщIэрэ? «УкIытэм ихьащ», — жаIэ. 1943 гъэм ди адэшхуэр партизанхэм яхэтти, дэнэ здэщыIэр, жи­Iэри, адыгэ полицай унэм къэ­кIуащ, нэмыцэхэм я гъусэу. Жэуап щызэхимыхым, мо «адыгэлIым» нанэ зы­къыт­ришэщIащ. Къеуакъым, ауэ апхуэдэ хабзэншагъэ зымылъэгъуам и лъыр дригъэуейри, абы илIыкIауэ щытащ.
  • Мис апхуэдэт адыгэ цIыхубзхэр. Къеуэн, и щхьэр щIихьауэ ягъэпсэун дэнэ къэна, плъагъурэ, и Iэр къиIэ­тати, модрейм и гум хуэхьакъым. Ар лъапIэ дыдэщ: цIыхухъур — цIыхухъуу, цIыхубзри — цIыхубзу щытыныр. Зыр адрейм емыгуауэу, мынэгъуэщIу. Си адэр хуабжьу псалъэу игъащIэм зэхэсхакъым. Ауэ къыщыщIыхьэм и деж псори шэжыпкъым хуэдэу дызэ­фIэтт. ДыкъызыхэкIахэм депцIыж­мэ, сыт дэ къытхуэнэжыр?
  •  
  • ТIощIрэ езанэ лIэщIыгъуэр къэсащ, иIэ, дывгъэгупсысэ!
  •  
  • — Зы зэхуэс къэмынэу, Iэмал имыIэу адыгэбзэкIэ зы псалъэуха-псалъэухаитI яфIыхызогъэувэ. Иры­ращIэ сызэрыадыгэри, абы сызэрыригушхуэри, адыгэ тхыдэм и напэ­кIуэцI гуэрхэр хьэлъэу си гум зэ­рилъ­ри. Кавказ зауэм куууэ си Iыхь­лы хэкIуэдауэ сыщыгъуазэкъым, ауэ ар зыхызощIэ, согугъэ лъэпкъгъэ­кIуэ­­­дым теухуауэ унафэ гуэр ящIы­ну. Ар псоми ди зэхуэдэ гукъеуэщ. Хьэмэрэ иджырей адыгэ щIалэхэм лъэ­­ны­къуитI защIауэ зыр адрейм езэуэжмэ, дауэ ар къызэрысщыхъун  хуейр?!
  • Едгъэсэн хуейщ щIалэгъуалэр гупсысэу. Я щхьэ пщIэ хуащIыжу. Мы дуней зэхэзэрыхьам хэкIыпIэ къыщагъуэтыфу, я лъэпкъ нэмысри, хабзэри, щэнхабзэри ящIэжу. Дэтхэнэ лъэпкъми и цIыхущхьэр ихъумэжыным мыхьэнэшхуэ иIэщ. Сыт къэбугъуеям и мыхьэнэр, ущымыIэжмэ. «Псэм и пэ — напэ» — ар дахэщ, шэч хэмылъу. Ауэ напэри зищIысыр пщIэуэ, уи щхьэр зэрыпхъумэнми иужь уитын хуейщ.
  • — «Напэр» къызэрыбгурыIуэращ псори зэлъытар. ЩIыхь зыхэмы­лъым халъагъуэу арагъэнт.
  • — Тхыдэм къыхощ напэри щIыхьри зыкъомкIэ пхэнжу къагурыIуэу зэрыщытар. Сыт нартхэр зытекIуэдэ­жар? ЦIыхуу щыIэм ятекIуэри Тхьэшхуэм зрапщытащ. Уэ уцIыху цIыкIущ, упэлъэщынукъым икIи къыпхуэгъунукъым. Сэ Къэзано­къуэ Жэбагъы и Iуэху еплъыкIэ­хэр сфIэзахуэщ, аращ си диссертацэр зытеухуауэ щытари. Псори IупщIщ икIи гъащIэм екIуу хозагъэ. «Зэманым декIур лIыфIщ». «ЛIыхъур фыз дэубзэщи, лIыбзыр фыз дэуейщ». «СыщыщIалэм Iэщэ сIыгъащ, иджы бжьын сопщIэ». Дунеймрэ гъащIэмрэ зэпэплъытыфу щытын хуейщ. Дэ ди щIэныгъэлI хъарзынэхэм зыкъом зэхуахьэсащ, зыкъомым тепсэлъы­хьащ, ауэ тIощIрэ езанэ лIэщIыгъуэр къэсащ, «щIэныгъэ концепцэкIэ» зэ­джэм зихъуэжащ. ЩыIэр къэтIуэтэж къудей мыхъуу, тлъагъум къикIыр щызыгурыдгъэIуэн хуей лъэхъэнэм дынэсауэ къысщохъу иджы, иIэ, дывгъэгупсысэ!
  •  
  • ИнтеллигенцэкIэ узэджэн диIэ?
  •  
  • — Лъэпкъ гъащIэр ипэкIэ зымы­гъэкIуатэр языныкъуэхэм дунеягъэ Iуэхухэм дызэрыдихьэхыIуам хуахь, адрейхэм — зэныкъуэкъун хьэлым. Уэ дауэ уеплърэ?
  • — Адыгэ тхыдэр зызыIэту къеIэ­быхыж параболэм хуэдэу солъагъу. Щэн-къэщэхунми мылъку зэлъэ­фэ­лIэнми гущыкI щыхуэтщIыпа зэман диIащ адыгэм. Иджы дыкъеIэбы­хыжащ. Жэбагъы дахэу жиIатэкъэ: псэм удэмылажьэ. Дэ псэм дыщыдэлажьэ зэманым и лъагапIэм дитщ иджыпсту, абы хуэкIуа дунейм зыдедгъэкIуну дыхэтщи. Дызыузэ­щIын къару дылъыхъуэххэркъым. ЦIыхум и бохъшэм и кууагъкIэ, и унэм и лъагагъкIэ, и машинэм и кIыхьагъкIэ уасэ хуэбгъэувмэ, уэ езыр зыри уримыщIысу аращ. Сыт хуэдэ хьэлхэрат пщIэ зыхуащIыр нэхъапэм? АкъылыфIагъым, псэ­лъэкIэ пщIэ­ным, зэфIэнахэр зэбгъэ­кIужыф­ыным, щIэныгъэм, щэны­фIа­гъым, цIыху узыщIыж мис апхуэ­дэ зэфIэкI гуэрхэм. Иджы псори нэгъуэщIщ. Адыгэхэм игъащIэм яхэлъа тэмакъкIы­хьагъыр иджы зыри къафIэмыIуэ­хуным хуэкIуащ. ИнтеллигенцэкIэ узэджэн диIэкъым. ДиIэщ я Iуэхум хуэIэзэ, я къалэн, IэнатIэ фIыуэ езыхьэкI цIыху щыпкъэ гуп, ауэ Iуэху еплъыкIэ узыншэ пхызыгъэкIыфын гуп зэуIуа я акъыл зэтехуэу слъа­гъуркъым. Сэ жысIэркъым къэралым е унафэм пэщIэтын хуейуэ. Интеллигенцэр сытым дежи адрейхэм къахэщхьэхукI гуэрщ, абы ущIыщы­шы­нэн щыIэ­къым. Зи гугъу сщIыр цIыхур тIэкIу и щхьэ Iуэхум блэплъы­кIыфу щытын зэрыхуейр аращ. Е щIакхъуэ Iыхьэ къэлэжьыным къарууэ яIэр зэрыщыту ихьрэ?
  • — «ИнтеллигентагъкIэ» узыщыгугъхэр езыр щыгъыныкъуэ-щы­гъыныпхъу дымыхъуауэ узиIэ!
  • — Щыгъынымрэ унэ зэлъыIухамрэ къызэрызыфIагъэщIым хуэдэу лъапIэкъым, губзыгъэу убгъэды­хьэмэ. Ахъшэ куэд тумыгъэкIуадэуи дахэу упсэуфынущ. Сэ хамэ къэралхэм сыкIуэн сфIэфIщ. НэгъуэщIыпIэ ущыIэным уи къэухьыр еузэщI, умыгъэунэхуа щIэ гуэр зыхыбощIэ. Абы гъащIэм мыхьэнэ зимыIэу хэтыр кIэрегъэхури, мыхьэнэ зиIэм нэхъ уолIэлIэф. Унэр екIуу зэлъыIу­пхын, уэкIуу щыгъын къыхэпхыфын щхьэкIэ, къыхэхыкIэм мыхьэнэ нэхъ иIэщ ахъшэм нэхърэ. Сыт соминипщI къэблэжьу сом мин щищкIэ джэдыгу къыщIэпщэхунур? Е сом мин тхущIкIэ бостей? Иджыпсту дэтхэнэ цIыхубз журнал къащти, ущIэжу щIыхуэ къэпщтэным утригъэгушхуэу апхуэ­дэщ. Зи щхьэ унафэ хуэзы­щIыж цIыхум къежьэ псоми зыдри­гъэхьэ­хы­ну­къым. Хъы­джэбз цIыкIу­хэм зрырахуапэ Версаче и Iэдакъэ­щIэкI­хэм­кIэ. Сэ сом щитхукIи сиIэщ вакъэ, сом мин щэщIкIи сиIэщ. ­Илъэс 12-мрэ 30-мрэ я зэхуакум уи­тхьэкъуу сощI щыгъын гуэрым, адэ­кIэ — уIуплъэмэ, ууейр псын­щIэу къыхэпхрэ уежьэжу ущытын хуейщ.
  • — Щыгъын къыхэхыкIэми ущыуэм ущIегъуэжурэщ зэрызебгъасэр. ИтIанэ япэ Iэбэгъуэм хуиту гупсысэфыр гъащIэм лъэ быдэкIэ щыува гуэрщ, сыт жаIэн, дауэ къащыхъун жимыIэу?
  • — Шэч хэлъкъым. Ди теплъэр дунейм «сэ сымыпхуэдэщ» жытIэу зы­къызэредгъэлъагъу Iэмалщ. Сэ си щхьэ пщIэ хузощIыж, уэри къысхуэщI жыпIэу аращ. КIагуэ зэфIэтхъа гуэр щытIагъи автобусым итIысхьэт. ТIощIрэ пщIэрэ къоIунщIынщ. Теплъэ нэсыр укъэзыхъумэ афэ джанэщ, Iэмэпсымэщ, дунейр къомыб­гъэ­рыкIуэн хуэдэу. Аращ зыхуэпэ­кIэм и мыхьэнэр. Ауэ цIыхухъухэм ягу ирихьын папщIэ бзылъхугъэм дахэу зихуэпэн хуейщ, зэрыжаIэм сеувалIэркъым. Уи кууагъым е     чэнжагъым и тепхъуэу аращ щы­гъыныр. ЕкIуу утыку ихьэфу дэтхэнэ хъыджэбз цIыкIури егъэсэн ­хуейщ.
  • — «ЦIыхухэм яхэгъуэщэн папщIэ» — жаIэ хабзэщ.
  • — Абы уфIэкIыжу, «ФIыкIэ уакъызэрыхэщын», жыпIэми хъунущ. ФIы­кIэ уакъыхэщу, ауэ укъызыфIэ­мы­щIыжу: уи пщIэр лъагэрэ уи щхьэр лъахъшэу. Аращ цIыхукIэ узэджэнур, сэ сызэреплъымкIэ. Иджыпсту адэ-анэхэм я быныр гугъуехь псоми щахъумэну хэтщ. ЕджапIэр къаух, зэ «къэмыпщIэнтIауэ». ЩIалэ цIыкIур, псалъэм папщIэ, щIыIэми хуабэми исын, ешын хуейщ. Зэ иремыхъу зыгуэр, ирезауэ, треуж. Хъыджэбз цIыкIум Iуэху щIэкIэ, IэбэкIэ егъэщIэн хуейщ. ЦIыхубзращ унагъуэр зыу­хуэр. Ди зэманым ухуозэ «Дэ «дэIэпы­къуэгъу» диIэщи, икIи дыпщэфIэ­жыр­­­къым, унагъуэ Iуэхуи къыт­лъы­сыжыркъым», — жызыIэ унэгуащэхэм. Сэ насыпышхуэу къызолъы­тэ уи унагъуэр уи IэкIэ бгъэшхэжыныр: шхыным Iэпкълъэпкъыр зэригъэлажьэм нэмыщI, метафизикэ гуэри хэлъщ, ар зыпщэфIми зэрапщэфI щIыкIэми куэд иIыгъщ.
  •  
  • ЦIыхубзым цIыхухъум
  • зригъэхъуэжыфынущ
  •  
  • — Сыт хуэдиз хъыджэбзыфI ­плъа­гъу­­рэ, гулъытэ нэс игъуэтмэ, зиузэ­щIыну хьэзыру. ЩIалэм хъы­джэ­бзыфI и натIэ хъумэ, и насып къи­кIауэ аращ. Ар щIыжысIэр щIалэм хъыджэбзыр хуэгъэсэжынукъыми аращ. Фэ гуэр зытригъэ­лъэ­дэнурэ, зэрыщыту къэнэнущ, ауэ цIыхубз губзыгъэм цIыхухъум зри­гъэхъуэ­жы­фынущ.
  • — Ар цIыхубз Iуэху еплъыкIэмэ-щэ?
  • — АпхуэдэнкIи мэхъу.
  • — ЩIэныгъэлIхэм зэрабжымкIэ, адэ-анэм ягурэ я щхьэрэ щызэтемылъым и деж я сабийхэри гъа­щIэм щыщтэу, я щхьэ зэрахьэу къонэ.
  • — Абы и щапхъэ гъунэжщ. Гуащэ-нысэ зэхущытыкIэм еплъ. Гуащэм щхьэ щыгъупщэжрэ езыр нысэу щытыху гугъу зэрехьар? Нэхъ Iэзэж Iуэхум хуэхъуауэ нысащIэм и фэр ирех. УхэмыIэбэмэ нэхъыфI сыт щыIэ? Уэ пфIэфIт уи гуащэр уи унагъуэ Iуэхум къыхэIэбэну? Щхьэ а щыуагъэ дыдэр пщIэн хуей? Гъасэ уи къуэр тэмэму: и анэми лей къытримыгъэхьэу, и унагъуэри хуэхъумэжу. Сэ сызэреплъымкIэ, щIалэм и щхьэгъусэм къызэрыщхьэщыжыфын акъыл имыIэмэ, ар зыщихъумэр и анэ дыдэрауи ирехъу, къыщIишэн щыIэкъым. Анэр анэщ, ар гурыIуэгъуэщ, ауэ езыми унагъуэ хъуну къалэн и пщэ дэлъщ: «Мамэ, умыгузавэ, дэ зэхэдгъэкIыжынщ». Ар жиIэфу щытын хуейщ. Ныса­щIэри ардыдэращ. Абы къыхэкIыу унагъуэ­щIэр щхьэхуэу псэумэ нэхъыфIу къызолъытэ. Мыхъурэ — тэмакъкIыхьагъ, цIыху хэты­кIэ Iэ­загъ, Iэсагъ! Хъы­джэбзым цIыхухъум зэрыхущытыпхъэр, «къэгъэпцIэкIэр» ищIэн хуейщ. Ауэ арэзы щIы­гъуейр, цIыхухъум пщIэ хуэзымы­щIыр унагъуэ иухуэну хуэмыхьэзыру аращ.
  • Гугъу Iей йохь нобэ ди цIыхубзхэр. ЦIыхухъум цIыхубзым Iуэху куэд къыхуригъэкIуэтэкIащ. Лъэпкъри, унэри, сабийхэри, лэжьыгъэри здихьын хуейуэ и къалэнщ. Ар тыншкъым, ауэ а псор къо­хъу­лIэным пщIэ­шхуэ пылъщ. БыныфI къызэхъу­лIэри апхуэдэ цIыхубз зэщIэкъуа зи унэгуащэрщ.
  • Ноби цIыхубзхэр я закъуэ йоIэ, сабийхэр идогъаджэ, идогъашэ жаIэ­ри, ауэ мылъкум деж псори щиухыу къазэрафIэщIыр щыуагъэщ. Пэжщ, тхъэжу теткъым ахэр бэзэрым щIы­махуи гъэмахуи, абыхэм яхуэшхыдэхэри згъэзахуэркъым. Ауэ цIыхухъу­хэр унэм щIэсми мэхъу! ЦIыхубз гу­бзыгъэм и лIым и пщIэр иIэтыну хэтщ сыт щыгъуи, езым зигъэлъахъшэу. Сыт къахуэнэр «адыгэлIхэм?» Тет а лъагапIэм укъемыхуэхыу. Нэхъ къуажэ тхьэмыщкIэ дыдэр къащти, щIы къеIыпхыу ущылажьэ мыхъун щIыпIэ щыIэкъым. Хьэуэ, зэрылIы­фIым и щыхьэту ефэн хуейщ! Нобэр къыздэсым зы цIыху насыпыфIэ ищIакъым фадэ ефэным. Фадэ пщэнри наркотик пщэнри зэпэжыжьэу къысщыхъуркъым. Иджыпсту зы­гуэ­рым ипхъу «аркъэ хъаныкъуэм» Iэры­хьамэ, дуней фIыгъуэр къеуэ­лIауэ ябж. Абы насыпыфIэ урихъуфыну пIэрэ, нэгъуэщI цIыху насыпыншэ зыщIым?
  • Нэхъыбэ къуитамэ, уи фIыщIэри нэхъ ину щытын хуейщ. ФIыщIэ зыщIыфращ гъуэгу захуэм темы­кIыр. Упрофессорми, уIэщыхъуэми — цIыху узыщIыжыр уи цIыхугъэращ. Сыт хуэдиз Iэмал щыIэ узэлэжьыжыну нобэ? Гупсысэ, еджэ, лъыхъуэ, зыкIэлъыплъыж, укъызыфIэмы­щIыж.
  •  
  • Епсэлъар Чэрим Марянэщ.