ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ

АДЫГЭ ПСАЛЪЭ
« ЛIыхъужь и лъэужь кIуэдыркъым
Бзэм драгъэхьэх »

Любэ и щэху закъуэр

2013-04-27

  • Интернетым «щыпсэухэм» ялъагъу­ну Iэмал яIащ Урысей Федерацэм и по­сольствэу Лондон дэтым и «Россот­рудничество» къудамэм къы­зэри­гъэпэща усэ пшыхьыр. «Адыгэ щIэсми сщIэркъым, ауэ ди пщы­хьэщ­хьэр си анэдэлъхубзэмкIэ къызэIусхыну сыхуейт, — щIэсхэм за­къыхуегъазэ адыгэ фащэкIэ утыку къихьа бзылъхугъэм, занщIэуи къыпещэ, — къызыгурымыIуэхэми а бзэм и дахагъыр зыхащIэну Iэмал хъарзынэ яIэщ».
  • Апхуэдэу цIыхухэм захуэзыгъэза Бэлагъы Любэ «Адыгэ псалъэм» ди хьэщIэщ.
  •  
  • Гу лъыфтэ! Феджэ!
  • Фыхэплъэ!
  •  

  • Къандур Мухьэдинрэ Бэлагъы Любэрэ.

    — Ар илъэс 45-рэ сызэрырикъуам егъэщIылIа пщыхьэщхьэт. Илъэсым сызэрыпсэуар къэспщытэж щIыкIэу, гъэ къэс изогъэкIуэкI зы усэ пшыхь. Лондон щекIуэкIар хамэ къэрал щыпсэу тхакIуэхэм, усакIуэхэм, сурэтыщIхэм, композиторхэм защIэзыгъакъуэ «Рос­сотруд­ничество» агентствэм и дэIэ­пыкъу­ныгъэкIэ утыку къихьа Iуэхущ. Дэнэ къэрал сыщыIэми, хабзэ схуэ­хъуауэ, «Сэ щэхуу усэ сотхыр адыгэб­зэкIэ…» усэмкIэ пщыхьэщхьэр къызэ­Iузох. Иджы ар франджыбзэкIи, нэ­мы­цэб­зэкIи, хьэрыпыбзэкIи, нэгъуэщI­хэм­кIи зэрадзэкIащ. Тыркум къыщыда­гъэ­кIы­ну усэ тхылъ ягъэхьэзыр. Сытми, лэ­жьыг­ъэр къэувыIэркъым. Мы илъэс пшыхь­хэр сыкъыщалъхуа махуэр згъэ­лъэпIэн щхьэкIэ сщIыуэ аракъым, зэ IуплъэгъуэкIэ апхуэдэфэ ятетми. Мы илъэ­сым нэхъыбэ е нэхъ мащIэ схузэ­фIэкIа нэгъабэрей илъэсым нэхърэ, жыс­Iэу сызэупщIыжу, сщIар къэспщытэжу аращ. А махуэр къызэрыкIуэнур щып­щIэм деж, абыи нэхъ укъызэщIе­къу­­­зэ улэжьэну. Ауэ усакIуэ ущыхъукIэ, мы гъэм усэ нэхъыбэ стхынщ жыпIэ хъуркъым. Алыхьым сызэрелъэIуар: «Мы ­илъэсым си музэр сщIыгъэгъу, Iуу­мы­гъэкIыж» — зэхихри къызд­эщIы­гъуащ. АдэкIи Алыхьым жыхуиIар хъунщ.

  • — ЦIыхур мыбдежым щыусакIуэу, мобдеж щыщIэныгъэ лэжьакIуэу е щыунэгуащэу гуэшауэ псэуркъым — гъа­щIэм щихь къалэнхэр зэхэту, зэдэIэ­пы­къужу къызэдокIуэкI. ИтIа­ни, «Бэлагъы Любэ мыращ» щы­жа­Iэм и деж, дэтхэнэ цIэр нэхъ зэб­гъэ­кIурэ?
  • — УсакIуэ. Усэ зымытх зыри щыIэу си фIэщ хъуркъым, псоми ятх щыщIалэм и деж. Лъагъуныгъэ зыхэзымыщIа зыри дунейм тету къыщIэкIынкъыми, япэу а гурыщIэр зыгъэунэхуам и гур мэусэ. Ауэ усакIуэр зэи япэ лъагъуны­гъэм­ хэкIыркъым. Гъатхэри си япэ лъагъуныгъэщ, нобэрей махуэри, пщэдейрей махуэри си япэ лъагъуныгъэщ. Сытым щыгъуи щIэрыщIэу гурыщIэр зыхыбощIэ. А гурыщIэм, шэч хэмылъу, уи псэр егъэлажьэ. Псэр щылажьэм и деж, абы къилъхур усэщ. Псэр гугъу щехьа зэманхэри щыIащ, ауэ, сыкIуэцI­рып­лъ­мэ, а си гум къипсэлъыкIыр, зэхэсх макъ­хэр, къыздикIар сымыщIэ гупсысэ хьэзырхэр, пщIыхьэпIэу е нахуапIэу къысхуэкIуэ усэхэр илъэс пщыкIухым сыщитам зэрыщытам хуэдэ дыдэу ­иджыри къокIуэ. Аращи, сыцIыхубз насыпыншэ дыдэу жыпIэфынукъым (мэдыхьэшх). Ухэт жыпIащи, сы-усакIуэщ.
  • Си гъащIэм нэщэнэ куэд хэтщ, ипэкIэ слъагъуу иужькIэ къызгурыIуэжауэ. Си усэхэм упхыджыкIыу щытми, къэхъуну-къэщIэнур зэрымыщIэкIэ къэзмыгъэ­лъа­гъуэу мащIэщ къыхэпхынур. Си щхьэм кърикIуам къищынэмыщIауэ, ди республикэми Кавказ Ищ­хъэрэми къыщыхъуахэр илъэс пщыкIух фIэ­кIа сымыхъуу стха усэхэм къы­щыхэбджыкI къохъу, тесIуам хуэдэу. Абыхэм и щхьэ течауэ сытепсэлъыхьу щытакъым ­иджыри къэс. Иджыри гу щылъамытэ щыIэщ. Лъыфтэ! Феджэ! Фыхэплъэ! ЩIэныгъэншагъэм, гунэфагъым къы­хэкIыу усэхэм хужамыIапхъэ щызэхыуагъэх щыIэщ. Усэр къыбгурыIуэн щхьэкIэ, уи гур куууэ пхып­лъу, щIэны­гъэ убгъэдэлъу, зыхэп­щIэу ущытын ­хуейщ. Усэр зытхам абы пкърилъхьа гупсысэм нэхърэ нэхъыбэ къеджэм къыщрихи щыIэщ, абы и псэр нэхъ куу­жу къыщIэкIыу. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, усакIуэр зэпызыщIэ къару къудейщ, езым къыIэрыхьэр зыIэрыхьапхъэм деж нигъэсу. Езы усакIуэм дапхуэ­дэ зыхэщIэ иIэу щытми, абы итхар и кIэм нэс къыщыгумырыIуэж къохъу. Пса­лъэм папщIэ, илъэс пщыкIухым ситу згъэхьэзырауэ щыта тхылъ цIыкIум но­бэ къызгурыIуэжа усэхэр итщ.
  •  
  • МыусакIуэр тхэнукъым, напэ иIэмэ
  •  

  • Къандур Алим

    — УсакIуэм дунейр зэрызыхищIэ щIыкIэр зи щIэщыгъуэр имыкI упщIэхэм ящыщщ. Цветаевэ Маринэ зэ­рыжиIамкIэ, усыгъэр къыщIи­гъэ­щIар цIыхум зыхищIэ, игъэунэхуа гурыщIэхэм ящыщу псалъэкIэ къэ­мыIуэтауэ зыри къэмынэн папщIэщ. Бещтокъуэ Хьэбас а упщIэм и жэуапыр къызэщIэубыдэгъуейщ жи, ауэ нэхъ гъунэгъуу сыбгъэдэкIуэтэнщ жыпIэмэ, усыгъэр диным и шыпхъу пэлъытэу къебж. Уэ уи еплъыкIэр сыт хуэдэ?

  • — УсакIуэр и лъэпкъым и макъщ щыжыпIэм деж, ар удэпсэлъейуэ, мыдрей цIыхухэм захэпIэтыкI хуэдэу мэIу. Ауэ ар хэлъкъым абы. Цветаевэмрэ Бещтокъуэмрэ жаIахэр зэхэплъхьэмэ, тIуми я псалъэм си жэуапри ябгъуроувэ. Сэ стхыр, стхыну къызитыр си ­акъы­лым къищIыкIа гупсысэмрэ си акъылкIэ зэзгъэзэхуахэмрэ я закъуэ­къым­. Псэр зэIухауэ гъуэгуанэ тетщ. И бзэкIэ тхэ бзылъхугъэм и лъэпкъым къыжимыIэу къыздрихьэкI гупсысэр и псэм пхешри, дунейм къытрегъэхьэ. Ар Цветаевэм жыхуиIа псалъэм пэджэжу аращ. Гупсысэ къэнэн хуейкъым. Ситхьэлэу, къурмакъейм фIэлъу, си къалэмыр пэмылъэщу щыстхым деж, ар сыт зищIысыр, ар дауэ нэгъуэщI зыгуэрым зэрыгурызгъэIуэнур, сыт хуэдэ псалъэ къэзгъуэтынур?
  • — ЗэрыжыпIэмкIэ, усакIуэр Iэмэп­сы­мэщ, зи гурылъ къэзымыIуэтэф лъэпкъым и бзэщ, и псэщ?
  • — Адыгэ лъэпкъым и псэм и Iущагъым­рэ дахагъымрэ адыгэ усакIуэм и ма­къым къоIукI. Адыгэ усакIуэм и псэр зейр лъэпкъращ. Ар лIыкIуэу къа­гъэ­кIуащ, и лъэпкъым и псэр зэхихыу абы къиIукIыну. И зыхэщIэр, и гупсысэр, и тхыдэр. Гуащэнэ щхьэ сэ къысхуэкIуа? Абы сропагэ жысIэну сыхуейкъым, сро­насыпыфIэ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, сэ адрей дэтхэнэ зы усакIуэм нэхъри сы­нэхъыфIу зыкъэслъытэркъым. УсакIуэр усакIуэщ. УсакIуэ Iэзэ, усакIуэ дэгъуэ, усакIуэ Iущ, мопхуэдэ, мыпхуэдэ жаIэу газетым къыщытрадзэм и деж, ар щыуагъэу соплъ. «УсакIуэ» псалъэм псори хэлъщ. Абы эпитет хуейкъым.

  • Къандур Къазбэч

    — Дауэ-тIэ усэфIымрэ усэ Iеймрэ зэ­ры­зэхэбгъэкIынур?

  • — УсакIуэм и напэмкIэ. МыусакIуэр, на­пэ иIэмэ, тхэнукъым.
  • — Аращ езыр тхэнур! «Нобэ дыгъэ къопс, ар сыту фIы!» — а сатырыр хъуауэ къысщохъу, псалъэм папщIэ. Сызэрыщыуэр къызгурызы­гъэIуэ­нур сыт?
  • — А уи упщIэ бзаджэм и жэуапу Ахматовэ Аннэ и зы интервью сигу къэкIы­жащ. ЕтIуанэу инфаркт хъуауэ сыма­джэ­щым щIэлъ пэтрэ къеIэзэ дохутырым: «Аннэ Андреевнэ, сэри усэ сотхри, кхъыIэ, си усэм къедаIуэ», — къыж­реIэ. ЕдэIуащ. «Ара?» «Аращ. УсэфI, дауэ къыпщыхъурэ?» — жиIэу къыщыхигъэзыхьым: «Хъарзынэщ», — жриIэжащ. «Стхыр усэфIрэ мыусэфIрэ къызэрыс­щIэнур дауэ?» — къоупщI дохутырыр аргуэру. Ахматовэр къыпыгуфIыкIри: «Уи усэхэр уфIэфI езым?» — жиIэри къеуп­щIащ. «Ауэ сытми сфIэфI!» «Усэ пэжу къэп­лъытэрэ?» «Ауэ сытми къэслъытэрэ!» «Адрейхэм дауэ къазэрыщыхъур?» — жи­Iэу щыщIэупщIэм: «Абыхэм мыхьэнэншэу къалъытэ», — жи. «Ар къыпфIэIуэхун хуейкъым, — жиIащ Ахматовэм. — Мис, уэ сэ сыбогъэхъуж, укъызоIэзэ, ар пэж?» «Пэжщ, ар сэращ». «Уи усэхэри уэра?» Дохутырыр щым хъуащ абдежым. «Мис а упщIэм жэуап ептыфмэ, мыдрей цIыхухэм жаIэм мыхьэнэ иIэн хуейкъым», — иухащ Ахматовэм. Быдэу уи фIэщ щIы: усэр хъуарэ мыхъуарэ зытхым нэхърэ нэхъыфIу зыщIэ дунейм теткъым.
  •  
  • Хэку жьыбгъэм и мэр
  •  — Усэ птхыныр, ар тхылъым ибгъэзэгъэныр зы Iуэхущ, ар цIыхум яхэпхьэфыныр нэгъуэщI зыгуэрщ. Зым тхы­лъым къриджыкIыныр нэхъ къищ­тэмэ, адрейм зэхихмэ, нэхъ зы­хищIэнкIи хъунущ. Сыт хуэдэ щIы­кIэу усакIуэмрэ абы итхам еджэмрэ зэпыщIа зэрыхъур?
  • — Мис а зэпыщIэныгъэращ сэ сыкъезыхужьэр. Аращ Хэкум сыкъэзыхьыжыр. ЦIыху мэжэлIам ещхьу, мо кхъухь­­лъатэм сыкъызэриувыкIыу жьыбгъэм и мэр нэгъуэщIу къысщIехьэ, нэгъуэщIу зыхызощIэ. А сыздэщыIэ, къыщыскIухь щIыпIэхэм и мэр нэхъ Iейуэ аракъым. Ауэ кхъухьлъатэм и бжэм сыкъиувыкIыу, си Хэкум и щIым сыкъыщытеувэм и деж, си нэпситIыр къожэх. И хьэуа дыдэм и мэр нэгъуэщIщ си дежкIэ, IэфIщ. Си тхылъхэр псори къэзыгъэщIыр а зыхэщIэращ. Ар апхуэ­дизу си псэм хохьэри, мис ар здызохьыр.­ Мыр усакIуэ псалъэу жысIэ хуэдэу къып­щ­ре­мыхъу, мыр пэж дыдэщ. Ар ­спкъ­рытщ, абы сропсэу. Зэзэмызэ, сигу щыхэщIхэм и деж, билет къызощэхури сыкъолъэтэж. А гухэщIыгъуэр зы­гъэхъуж хущхъуэр си Хэкум и хьэуаращ. Мис абдежым къыщожьэ зэпы­щIэ­ныгъэр. Абы къищынэмыщIауэ, теле­ви­денэм, радиом, мис мы газетым сыкъызэрыкIуэр. Иджы, Алыхьым и шыкуркIэ, ИнтернетымкIэ зэпхыны­гъэш­хуэ щыIэщи, цIыхухэм уи усэ гукIэ дощIэ, уи мыпхуэдэ усэр, уи мопхуэдэ усэр жаIэурэ къысхутопсэлъыхьри, сроп­сэу абыхэм къысхалъхьэ къа­румкIэ.

  • Усэ пшыхьым. Лондон, 2013 гъэ

    Сэ сымытхэу сыпсэуфу щытамэ, сыпсэунут. Псалъэм папщIэ, Шемякиныр сурэт имыщIу псэуфынукъым. Лондон а «Россотрудничество»-м абы и гъэлъэ­гъуэныгъэ щыщыIэ тхьэмахуэм техуащ си усэ пщыхьэщхьэр, Шемякиным и сурэтхэр фIэлъу сыкъеджащ. Ар дапхуэдэ щхьэусыгъуэкIэ къызэрыбгъэлъэ­гъуэнур? Илъэс псом и кIуэцIым Шемякиным и Iуэхумрэ сысеймрэ щхьэ зэтехуа? Иджы а «мистицизм» жыхуаIэм, ады­гэбзэкIэ къэгъуэт уэ а псалъэр иужь­кIэ, сытепсэлъыхьыну сыхуейщ. Акъыл­кIэ зе­дмыхьэ, къыдгурымыIуэ щэху, «подсознание» жыхуэтIэм ищIэн­кIи хъунущ а хъыбарыр. ЩIэныгъэлI бэлыхьхэр щыIэщ, IуэрыIуатэ хъыбархэр къащыпу, бзэр къаIурыщэщу дахэу яIурылъу. Языхэзым къызжиIащ: «А уи «Сэтэней» поэмэр сэ игъащIэкIи къэсщтэнукъым, Сэтэней цIыху хуэдэу къалъхуу дунейм къытехьэу къыбогъэлъагъуэри». Сэтэней цIыху хуэдэу дунейм къызэ­рыте­хьэр къэпщтэн щхьэкIэ, щIэныгъэ убгъэдэ­лъын хуейщ. Сэтэней и образымрэ нарт тхыдэмрэ къыздикIар, абы лъабжьэ хуэхъур къэптIэщIын хуейщ. Сыт хуэдэбзэ хэплъыхьакIэ IуэрыIуатэр къыумыщыпыжауэ щытми, ар къыщежьэ тхыдэ щыIэщ. Ар езыхэми къагуроIуэ, мыбыкIи мобыкIи мыплъэу, а здэжэм фIэкI ямылъагъуу кIуэ щIэны­гъэлIхэр, си щхьэкIэ, сфIэгуэныхьщ. УсакIуэм Сэтэней дунейм къытехьауэ щыжиIэм деж, ар къыздикIыр япэ щIыкIэ джы, къэлъыхъуэ, мыр мыбы щхьэ жиIэнкIэ хуей хъуа жыIи. Псом хуэмыдэу, ар зытха усакIуэм университет зытIущ къиухауэ, доктор лэжьыгъэ зытIущ къихьауэ, лекцэ, Тхьэм и шыкуркIэ, сыт ­хуэдэ университетми къыщитыфу щыщытым и деж. Ар къыщIыхуэкIуам зы мыхьэнэ гуэр иIэу къыщIэкIынщи, къащIэ, егупсыс.

  • — УсакIуэ куум и усэр хэти къыгу­рыIуэн хуэдэу зэрыщымытыр     щэхукъым. Ауэ абы итхар зыгуригъэ­Iуэ­ну хэт пэтрэ, лъэпкъым щыщ нэ­рыб­гэ щхьэхуэр лъагагъкIэ е ку­уагъ­кIэ здиIэтыфыну усакIуэм?
  • — ЗдиIэтынущ. УсакIуэр зищIысу нетIэ жысIам адэкIэ къыпысщэнщи, и макъ, и зыхэщIэм къищынэмыщIа, щIэныгъэ щхьэхуэ гуэр егъуэт тхылъеджэм. Лъэ­ныкъуитI мэхъу ар. Япэрауэ, и лъэп­къым къыбгъэдэкIыр усакIуэм и псэм кIуэцI­рокI, етIуанэрауэ — езым лъэпкъым ирет. А иритыр дэнэ къыздикIыр? Мис ар уп­щIэщ. Лъэпкъым и зыхэщIэкIэр усакIуэм и псэм щиузэщIым, нэгъуэщI щытыкIэ щритым деж, нэгъуэщI лъэпкъхэм щыщхэм я дежкIэ езыр къызыхэкIа лъэпкъым и макъщ а усакIуэр. Ауэ езым и лъэпкъым папщIэ усакIуэр шхыны­гъуэщ. А усакIуэр зыхэщIэн, зыгуры­гъэ­Iуэн, джын хуейщ, ар къэбгъэсэ­бэп­кIэрэ уи зэхэщIыкIым адэкIэ зебгъэIэту.
  • Ди лъэпкъым и тхыдэр хьетхэм я деж къыщожьэ. Нарт эпосым илъэс минитI и ныбжьу къалъытэ. Иванов Всеволод 2005 гъэм щыхьэт къигъуэтащ хьетхэр зэрыпсалъэу щыта бзэмрэ нартыжьхэм я бзэмрэ зы къежьапIэ яIэу. Иджы а къомым укъриплъэу щытмэ, ярэби, къыб­гурымыIуэну пIэрэ Сэтэней цIыхуи­тIым къалъхуауэ усакIуэм и тхыгъэм щIы­хигъэувэнкIэ хъунур? Ар литературэ тхыгъэщ, усакIуэм и унафэщ абы щызекIуэр. Сэтэней къуэ иритын хуейщ лъэпкъым, Сосрыкъуэр. НэгъуэщI лъэ­ныкъуэкIэ къапщтэмэ, Сэтэней тхьэ бзылъ­хугъэу къалъытэ. А пэжитIым я зэхуакум къыдэщIыкIащ поэмэр. Зыми и жагъуэ сщIыну сыхуейкъым, ауэ сигу къоуэ я гур зэIухауэ литературэ тхы­гъэм зэрыхэмыплъэр. «Сэтэнейм и тхыдэм теухуа а тхылъым усакIуэм «Ды­гъэм и гъуэгу» щIыфIищар сыту пIэрэ?» —  жиIэу зыри щIэупщIэркъым.
  •  
  • Сыт хуэдэ теплъэ
  • иIэ усэм?
  •  
  • — УсакIуэм и гъащIэмрэ и усэмрэ сыт хуэдизкIэ зэпха? Уэ укъэзымы­цIы­хум уи усэр къищтэрэ къеджэмэ, птхар уэ узэрыхуейм хуэдэу нэ­гъэ­сауэ къыгурыIуэну?
  • — УсакIуэм и псэм кIуэцIрыкIауэ образ къыщигъэувым деж, абы и хьэлым и мэ щоу. Сыт хуэдэ тхакIуэшхуи — Толстой Лев, КIыщокъуэ Алим, МэшбащIэ Исхьэкъ е Хемин­гуэй, Фицджеральд, Шекспир сымэ къапщтэмэ, ятхахэм езыхэм я цIыху щIыкIэм щыщ гуэр, шэч хэмылъу, пкърохьэ. Тхыгъэм поэмэ, роман хуэдэу зыщиу­къуэдийм деж, а жысIэр нэхъ пэжыж мэхъу. Романыр дунейщ, планетэ щхьэхуэщ, поэмэри планетэ щхьэхуэщ, лIыхъужьхэр абы щопсэу, ар гъащIэщ. А гъащIэм езы усакIуэр е тхакIуэр хэмытмэ, а дунейр убзыхуа хъунукъым. Мис абы къы­хэкIкIэ, тхылъеджэм и губзыгъагъ елъытакIэ, дауи, тхакIуэм и гур абы щызыхищIэнущ. Iэмал имыIэу мыр къэзгъуэтынщ жыпIэу яужь уихьэмэ, абы щыгъуэми уи лъакъуэр пкъутэжын­кIи хъунущ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, цIы­хур куэду зэхэIуэнтIауэ щытщ, ар езыр планетэ, роман, дуней псо мэхъу. А зы цIыхум и кIуэцIкIэ цIыху дапхуэдиз щыпсэужыр, гъащIэ дапхуэдиз щызе­кIуэр, и акъылым гъащIэ дапщэ щызэблихыр?
  • — Иджыпсту ди усыгъэм нэрымы­лъагъуу зэдауэ гъэщIэгъуэн щокIуэкI усэм и теплъэм теухуауэ. Зы гупым совет зэманым и силлабо-тоническэ тхэкIэр (пычыгъуэхэмрэ хэIэты­кIы­гъуэхэмрэ щызэгъэзэхуар) адыгэбзэм езэгъынкIэ Iэмал иIэкъым жаIэ. Мыдрейхэм пычыгъуэхэр зэхуэдизми, кIэух зэпэджэжым сатырыр еху­лIэныр псалъэр къулейсыз зыщI Iэмалу къалъытэ. «Рифмэ хуейкъым жызыIэхэм щхьэр ягъэуз» жы­зы­Iэхэри щыIэщ. Нэхъыбэжым адыгэбзэм щынэхъ къарууфIэ макъ дэкIуа­шэхэр зэлъэIэсмэ, уэрэдыжьхэм ещхьу, нэхъ яфIэдахэщ. Уэ дауэ уеплъ­рэ?
  • — Сэ школым сымыкIуэ щIыкIэ усэ стхыуэ езгъэжьащ. Усэ стхыуэ сщIэрэт? Усэм и кIуэкIэм, «ритм» жыхуэтIэм сы­теуIуэурэ седаIуэрт. Сэ музыкант уна­гъуэ сыкъыхэкIа? Хьэуэ. Сыкъуажэ хъы­джэбз цIыкIут. Уи нэмыс нэхъ лъагэ ухъу, си къуэхэр классическэ музыкэм щIапIыкIа сабийхэщ, ауэ сэ Балъкъыпсымрэ Къармэхьэблэ жьыбгъэмрэ я макъамэращ сыкъызыхэхъукIар. Гупсысэ цIыкIу къысхуэкIуэхэр: «щынэ натIэ гъуджэ цIыкIу», «джэду цIыкIу» хуэдэхэр зэхэслъхьэрти, а гупсысэ къыс­хуэ­кIуам езым и ритм зэриIэжыр сфIэ­гъэщIэгъуэнт. Усэр, и теплъэр имыIэу, къакIуэркъым. Иджы нобэ силлабо-тоническэ хьэмэрэ тоническэ, ямб е хорей зэрыттхынур жыпIэу укъыщы­тIы­сым и дежи, абы теухуауэ узэдэуэнри дыхьэшхэнщ. А зэдауэм дихьэхыр усэ «зэхэзылъхьэхэращ». Си усэхэм ямби, хореи, силлабо-тоники, «усэ хужьи» къыщыбгъуэтыфынущ. Ар сэ къэзгупсыса, акъылкIэ зэзгъэпэща гуэр­къым, зэрызэхэсхам хуэдэу, си тхьэкIумэм зэритам хуэдэу стхащ. Иджы хъыджэбзышхуэ сы­хъуащи сытеуэжыркъым (мэды­хьэшх), ауэ зэхэсхыр сотхыф.
  • Усэр фIырэ мыфIрэ дауэ къызэрып­щIэ­нур? Усэм къеджи, зы дакъикъэ нэхъ мыхъуми сыщымарэт жыуигъэIэмэ, абы щыгъуэ усэр фIыуэ къыщIэкIынщ. Акъылым иIэщ хьэл гупсысэу, даIуэу, зэхихыфу. ТхьэкIумэракъым зэхэзыхыр, псэращ. Зэхэпхар къыппкърыхьэрэ уи кIуэцIым зыгуэр къыщигъэхъумэ, а усакIуэм и етIуанэ усэри, ещанэри къащти еджэ. Зыри къимыгъэхъуауэ щытмэ, уемыджэ.
  •  
  • «Си яужь дыдэ
  • лъагъуныгъэ»
  •  
  • — «Сызыгъэсар Балъкъ и макъамэращ» жыпIа щхьэкIэ, уи щIалэхэми а жьым щыщ къащIимыхуауэ пху­жы­Iэ­ну къыщIэкIынкъым.
  • — СхужыIэнукъым, Тхьэр арэзы къыпхухъу (мэдыхьэшх).
  • — ЩIалэ цIыкIухэм, псом хуэмыдэу, нэхъыжьым, я ехъулIэныгъэхэм жыжьэу доплъ, дрогушхуэ — дыдейхэщ, ауэ нэхъ гъунэгъуу тцIыхунуи ди ­гуапэт.
  • — Алим Лондон и консерваторие нэ­хъыщ­хьэ дыдэм, «Royal College of Music» жыхуаIэм, мы илъэсым  щIэтIысхьащ. Тхьэмахуэ кIуам «Элизабет холл» гъэлъэгъуапIэм пащтыхь унагъуэр щIэсу концерт ятащ езыр щеджэ школым я симфоническэ оркестрым. Алим концертмейстеру яхэтащ, скрипкэ пажэу сыхьэтитIкIэ концертыр зэрихьащ. Иужьрейуэ нэхъ дызыщыгуфIыкIхэм ящыщщ Инджылызым къыбгъэдэкIыу Японием и Хиросимэ къалэм мэлыжьыхьым и 28-м ягъэкIуэну къызэрыхахар. Джонсон Борис, Лондон и Iэтащхьэм, мамырыгъэм къыхуезыджэ тхыгъэ къритынурэ, ар лIыкIуэхэм я гъусэу Хиросимэ и унафэщIым Iэригъэхьэну пщэрылъ къыщащIынущ.
  • НэхъыщIэ Къазбэч «Харроу» жыхуаIэ етIуанэ школым щIэтIысхьащ. Уинстон Черчилль, Иорданием я пащтыхь Хъусейн, Индием я Ганди — цIыхушхуэ куэд щеджауэ апхуэдэ школ цIэрыIуэщ ар.
  • — УсакIуэ Iэзагъ­кIэ уеджэми, гъа­щIэр къы­зэхъу­лIа бзылъхугъэ жы­пIэми, нэхъ укъыхэзыгъэщ хьэлхэм ящыщщ уи хъуреягъкIэ епщIэкIа насыпыр зэрыпхъумэжыфыр. Уса­кIуэм япэ лъа­гъуныгъэм деж тхэн къыщы­щIедзэ жыбоIэ, ауэ «Си яужь дыдэ лъагъуныгъэ» усэр уэрэд дахащэу къра­хьэкI…
  • — ЦIыхур цIыху зыщIыр и гур фIыуэ илъагъуну зэригъэсэфращ. ФIыуэ щыплъагъум деж, лъагъуныгъэр уи гум илъмэ, уи псэм хэлъмэ, абы и жэуапым къимыгъэзэнкIэ зы Iэмал щыIэкъым. Уи сабийм, фIыуэ плъагъу цIыхухъум, уи адэ-анэм, уи ныбжьэгъум а лъагъуны­гъэр­ ет, къыпхуащIэжынум упэмыплъэу. Уэ езым зыхэпщIэ лъагъуныгъэм пэ­жу бгъэдэт. Сэ си «щэхур» аращ — си лъа­гъуныгъэрщ. Си щхьэгъусэ Къандур Мухьэдин Тыркум къилъэтыкIри нэлъэтащ си усыгъэ пщыхьэщхьэм. Абы теухуа усэ сыкъоджэ щыжысIэм, укIытащ. Ауэ сэ абы сигъэу­кIытэркъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, цIыхур цIыху зыщIыр лъагъуныгъэращ. «Усэ нэхъыфIыр ­иджыри пхуэстхакъым, си псэ» — аращ нобэр къыздэсым сыкъы­зы­хуеджэр. Лъагъуныгъэ зыкIуэ­цIы­мылъыр тхьэ­мыщкIэщ. Усэ къостынщ къытебдзэну, лъагъуныгъэ зыпкърымыт Iэпкъ­лъэпкъыр, ар зыхэзымыщIэ цIы­хур зищIысым теухуауэ. Бзаджагъ­кIэ, дыджагъкIэ, гуащIагъкIэ зыри къэпхьы­нукъым. Лъагъуныгъэм къимыхьыр нэгъуэщI зыми къихьынукъым…
  • Гугъущ мыпхуэдэ псалъэхэр езышэжьа цIыхур зэпыбудыну. Аращи, зэкIэ зыщIыпIи къытемыхуауэ Любэ тыгъэ къытхуищIа усэмкIэ ди хьэщIэщыбжэр зэхудощIыж.
  •  
  • Бегъымбар хужь
  •  
  • 1
  • Лъагъуныгъэ зэрымылъ
  •  Iэпкълъэпкъыр нэщIщ…
  • Лъагъуныгъэр — ар Псэщ, маджэ…
  • Езым хуэдэ къелъыхъуэ!
  • НэпцIщ
  • Мы дунейр, угъу(ы)сэншэ наджэм.
  •  
  • Езым хуэдэ здэщыIэр пшэрщ!
  • Уафэ щIыхур щыздызэгуэкIырщ.
  • КъысхуэзыщIхэм иджыри пщIэ,
  • Сэ я пащхьэм мы си гур къыщочэ.
  •  
  • Йощэщэхри, абыхэм къащып,
  • ЗэщIаблэжыр аргуэру щIэрыщIэу,
  • КърахьэкIыр ящIауэ нып.
  • Мис апхуэдэурэ сыкъагъэщIыжу!
  • 2
  • Си псэр изотри дунейм,
  • Ар пIащIащэу зэIытхъыгъуафIэщ.
  • Ауэ аращ Къэбэрдейм
  • КъигъэщIыфыр иджы усакIуэу!
  •  
  • Сэ ныжэбэ уэращ сызейр,
  • СыппэIэщIэуэ си Хэку закъуэ,
  • Си Бегъымбарыр хейщ,
  • КъыздэщIыгъущ емызэш-пагэу.
  •  
  • Си Бегъымбарыр хужьщ,
  • Си Псэр иузэщI защIэу.
  • Си илъэсхэм къызатми ныбжь,
  • Си гур ныбжьыншэ гуакIуэщ!
  •  
  • Си уэрэдри уэ къурегугъу!
  • Си гъуэгуанэри щIатхар усакIуэт!
  • Си гур зейми къысхурегъэгъу
  • Нэпс зытIущыр… Зы ягъи кIакъым!
  •  
  • Сэ си гъащIэр къызэхъулIащ,
  • Си уэрэдыр ешэщIри жыжьэу,
  • Ар зыгуэркIэ ныплъэIэсам,
  • Къыпэджэжи — зыкъэзгъащIэ.
  •  
  • Ауэ, пщIэрэ, мы си гур зейм —
  • Сэ мэскъалкIэ сыщимыгъауэ!
  • Дыщэ щхьэц фIыцIэр хейщ,
  • Дыщэ хужьу иджы зилами!
  •  
  • Епсэлъар
  • ЧЭРИМ Марианнэщ.