Хэкупсэм былымкIэ насып иумытын
2013-10-22
- Анэ бгъафэм къыщIача сабийм и гъащIэр зеиншэу, къэзылъхуам и хуабагъ хуэныкъуэу ехь. Апхуэдэщ зи хэку имысыжхэри. ХамэщIыр залымыгъэкIэ псэупIэ зыхуащIа ди лъахэгъухэр зыхэхуахэм яхэзагъэу псэу хъуами, адэжь хэкум зэ нэхъ мыхъуми Iуплъэну, абы и хьэуам загъэнщIу ирибэуэну щIэмыхъуэпсыр мащIэщ.
-
Мэлыщ Яффэрэ Щомахуэ Залинэрэ щысхэщ. Щытхэр: (сэмэгумкIэ къыщыщIэдзауэ) Щхьэгъум Хьэсэн, Гъышхэ Хьишамрэ Сэмиррэ, ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Хъуажь Фахъри, Ташло Алий.
- Зи къуэпсыр жыжьэ къыщежьэ лъэпкъым и тхыдэр хуэбгъадэ хъунущ и хъугъуэм ирихьэлIэу жьыбгъэм зи жылэхэр IэщIихыу зэрыщIыналъэу трипхъа удз хущхъуэм. Жылэ псоми хуэдэу, абы нади купщIаби къыхэкIащ. Жылапхъэ хъуахэм я сэбэпыр лъэпкъ гъащIэм къыпащэу лIэщIыгъуэхэм къапхоIукI.
- Адыгэ лъэпкъым и къудамэ бгъуфIэ абазэхэхэм къахэкIащ «Адыгэ псалъэ» газетым и хьэщIэщым иджыблагъэ къытхуеблэгъахэр. Ахэр Израилым хыхьэ, адыгэ нэхъыбэ зыдэс Рихьэние къуажэм къыщалъхуащ.
- Гупым я нэхъыжь Гъыш Сэмир и ныбжьыр хэкIуэтэху полицэм къулыкъу щищIащ, иджыпсту Рихьэние къуажэм и тхьэмадэ къулыкъур зэрехьэ. Абы и щхьэгъусэ Мэлыщ Яффэ Израилым узыншагъэр хъумэнымкIэ и министерствэм и департаментым и унафэщIщ. Сэмир и къуэш нэхъыщIэ Гъишам Бостон дэт хъыбарегъащIэ центрым и Iэтащхьэщ.
- Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыпIэхэр зэзыгъэлъагъуну хунэса хьэщIэхэм ягъэщIагъуэ пэтми яухтэкъым ди щIыналъэм и дахагъымрэ ди псэукIэмрэ. Хьэлэмэткъэ, абыхэм ялъэгъуа псом щыщу гукъинэж ящыхъуар ди бэзэрырат. Яффэ хуэIуэтэжтэкъым абы адыгэ нанэ зэрыщрихьэлIар. «Зыгуэр къэтщэхуну ауэ щыс нанэм дыщепсалъэм, адыгэбзэкIэ жэуап къыдитащ -игъащIэм срихьэлIатэкъым апхуэдэ. Ауэ дыщытхъэжа дэ бэзэрым! Абы адыгэбзэу щызэхэтхар пхужыIэнкъым, ди тхьэкIумэхэмрэ ди псэмрэ загъэнщIыжат», — къыддогуашэ бзылъхугъэр.
- — Хабзэжь хэкужь кърамынэри пэжщ, Рихьэние дэсхэм Iэмал зэриIэкIэ ди бзэри, хабзэри, псэукIэри зэрызетхьэным дыхущокъу, ауэ псы къежьапIэр ежэхым нэхърэ куэдкIэ нэхъ къабзэщ, IэфIщ, — жеIэ Сэмир.
- Псибл къикIыу къытхуэкIуа хьэщIэхэм япэу дазэреупщIар къыздикIахэм я щыIэкIэ-псэукIэрщ.
- 1880 гъэм тIыса Рихьэние къуажэ цIыкIум нобэкIэ цIыху 1420-рэ дэсщ. Зэманыр кIуэтэху, цIыхухэм я псэукIэри гъащIэри нэхъ йофIакIуэ. Адыгэ унагъуэу къуажэм дэсыр 300-м щIегъу. Рихьэние зыхыхьэ куейр адэкIэ унафэщI нэхъыщхьэхэм япыщIэжащи, гукъеуэ яIэмэ, абыхэми зыкъыдагъащIэ. Къыхэгъэщыпхъэщ ди цIыхухэм заужьыну, еджэну мурад яIэмэ, я къулыкъукIэ дэкIуеину хуеймэ, журтхэр зыкIи зэран къызэрытхуэмыхъур — абы и щапхъэ куэд къыпхуэхьынущ. ИлъэсиплI къэс къуажэ унафэщIыр щIэрыщIэу хахыж.
- Компьютерыр ди зэманым куэду къызэрыхыхьам, цIыху гъащIэм япэ иту абы зэрызиужьым, арыншауэ зы IуэхущIапIи зэрымылажьэм къыхэкIыу къытщIэхъуэ щIэблэр нэхъыбэу щеджэр абы пыщIа еджапIэхэрщ.
- — Дэтхэнэ унафэщIми и пщэ къыдохуэ цIыхухэр зэгуригъэIуэн, ахэр зыIууэ лъэпощхьэпохэр ядигъэпсынщIэн хуейуэ. Сыт хуэдэ гугъуехьхэм IущIэрэ къуажэ тхьэмадэр?
- — Жылэм и узыр къызрахьэлIэри, зэфыкIри, а узыр зыгъэхъужри къуажэ тхьэмадэрщ. Я гъащIэр зэпэщ хъун папщIэ сыт хуэдэ IуэхукIи, нэхъ цIыкIу дыдэм деж щегъэжьауэ нэхъ инхэмкIэ иухыжу, зыкъысхуагъазэри, чэнджэщкIэ нэхъ мыхъуми сазэрыдэIэпыкъуным яужь ситщ. IуэрыIуатэм гулъытэшхуэ щыхуащI Рихьэние, уеблэмэ ди гуп диIэжщ. Къуажэм дэс дэтхэнэми и фарзщ лъэпкъыбзэмрэ хабзэмрэ ищIэн хуейуэ. Бзэмрэ псэмрэ зэпыщIащ, уи бзэр пщыгъупщэжмэ, уи лъэпкъыпсэр хэкIауэ аращ. Псом хуэмыдэу щIэблэращ гулъытэ зыхуэтщIыр, а Iуэхум ехьэлIауэ ди нэIэ зытедгъэтыр. Узэгугъур къогугъуж, цIыкIу щIыкIэ бзэр едмыгъащIэмэ, балигъ хъумэ, къыпхуащтэжыххэнукъым. Тхьэмадэу сызэрыхахрэ гулъытэ нэхъыбэ зыхуэсщIыр къэкIуэнур зей щIэблэрщ. Ар зыгуэрым хуэбгъэсэн, зыгуэр зыхебгъэлъхьэн папщIэ уэ щапхъэ уахуэхъун хуейщ, ар ирехабзэ е иредин.
- — Анэдэлъхубзэр хэкужьым IэщIыб щызыщIа бзэмыIухэр ди мащIэкъым, Рихьэние дэсхэм я нэхъ сабийм деж щегъэжьауэ бзэр евгъащIэу жыбоIэ. Ар псоми зрагъэщIэну гукъыдэж яIэ хьэмэрэ фи дежи епцIыжакIуэхэр щыкуэд?
- — Шэч хэмылъу, анэдэлъхубзэм и бийхэр абыкIи щыIэщ, сыт зэрытщIынур, сыткIэ сэбэп къытхуэхъуну ди бзэр жызыIэхэри диIэщ. Ар баштекъузэ къызыхэбгъэкIынкIэ Iэмал зимыIэщ. Ауэ нэхъыбэр здеIэмкIэ нэхъ мащIэри здашэнущ. ИтIанэ, ди щIалэгъуалэм яжетIэ зэпытщ къуажэм дэс хьэрыпхэр зыкIи зытрамыгъэкIуэну. Ахэр адыгэхэм нэхърэ зыкъомкIэ нэхъ мащIэщ, ауэ унагъуипщI хуэдиз къытхэсщи, абыхэм дэтхэнэми быний-пщIы нэхъ мащIэ яIэкъым. Бын бжыгъэкIи, хабзэ зехьэкIэкIи, бзэкIи хьэрыпхэр зэрызытрамыгъэкIуэным, я лъэпкъыщхьэ зэрахъумэжыным щIыдопIыкI. Къызэрыхэзгъэщащи, бзэмрэ хабзэмрэ я дыщэ пхъуантэу IуэрыIуатэ гупыр диIэщ. КъищынэмыщIауэ, тхьэмахуэм махуитIкIэ ныбжьыщIэ цIыкIухэм хабзэм хуэгъэпса дерсхэр драгъэкIуэкI, илъэс къэс Рихьэние щызэхэт фестивалым хэкужьым щыщхэри идогъэблагъэ. Тхыдэм и напэкIуэцIхэри зэщыдгъэгъупщэркъым. Абыхэм ящыщщ иужьрей илъэсхэм ягъэлъапIэ, адыгэу дунейм тетым я щыгъуэ махуэр.
- — Къуажэ тхьэмадэм и пщэ къыдэхуэ къалэнхэм нэхъ хьэлъэу хэлъыр сыт?
- — Си лэжьыгъэр IыхьитIу бгуэш хъунущ. Япэр, сэ псори дахэу, екIуу, хабзэм къезэгъыу зэзгъэпэщыну сфIэфIщ. Тхьэмадэу сыщыхахам згъэзэщIэн мурад сиIэу Iуэху зыбжанэ зыхуэзгъэувыжащи, ахэр согъэнэхъыщхьэ. НэгъуэщI лъэныкъуэкIэ укъыщеплъмэ, къуажэ тхьэмадэр псапащIэщ — си лэжьыгъэм улахуэ къыпэкIуэркъым. «ФIы щIэи, псым хэдзэ», — жеIэ адыгэм. Пэжщ, си лэжьыгъэм си щхьэри унагъуэм исхэм я щхьэри щигъэуз куэдрэ къысхуохуэ, полицэм сыщыхэтми иджыри си гумызэгъагъэм псэхупIэ къызитыркъым, псори зэпэщ сщIыну, нэхъыжьи нэхъыщIи къысхуэарэзыуэ си IэнатIэр зесхьэну сыхущIокъури, абы гугъу срегъэхь.
- — Сэ зэрысщIэмкIэ, Рихьэние и Iэтащхьэу узэрагъэуврэ илъэс еплIанэ хъуащ. Сыт хуэдэ зыужьыныгъэ игъуэта а пIалъэм къриубыдэу къуажэм, сыткIэ защIэбгъэкъуэфа цIыхухэм?
- — Къуажэм щызлэжьа, щызэфIэзгъэкIахэм ящыщу си щхьэ сыхуэарэзыжу къызэхъулIахэм ящыщщ унагъащIэ адыгэ унагъуэ 71-м щIы Iыхьэ къыхупачу унэ тращIыхьынымкIэ сазэрыдэIэпыкъуар.
- Израилым нэхъ уардэу, бэлыхьу дэт
ХъыбарегъащIэ центрым и Iэтащхьэ Гъыш Хьишам США-м щыщ бзылъхугъэ щхьэгъусэ хуэхъуауэ унагъуэ дахэм щIалищрэ зы пщащэрэ щапI. Адыгэ лъэпкъым и блэкIамрэ нобэмрэ фIыуэ зэрыщыгъуазэм къищынэмыщIауэ, адыгэ гъащIэм ар жыджэру кIэлъоплъ. Хэкужьым къызэрихьэрэ Сочэ щрагъэкIуэкIыну Олимп Джэгухэм ехьэлIауэ псалъэмакъ куэд зэхихам езым и Iуэху еплъыкIэри къыщIигъуащ. - — Адыгэхэм я щIыгуу щыта щIыналъэм Олимп Джэгухэр щрагъэкIуэкIыну щытраухуам, я сэкIыр къихауэ, абы арэзы техъуэнкIэ Iэмал имыIэу пэувахэри, нобэр къыздэсым а Iуэхум и бийхэри зэрыщыIэр зэхызох. Пэжщ, гу тегъэхуэгъуафIэкъым ди адэжьхэм ялъ щагъэжа щIыналъэм ухуэныгъэшхуэхэр зэрыщрагъэкIуэкIыр, ауэ лъэпкъым и гупсысэмрэ и зэхэщIыкIымрэ нэхъ жыжьэ нэсын хуейуэ, Iуэхум и щIыбагъымкIэ къыщемыплъу, и гупэри ялъагъупхъэу къызолъытэ. Тхыдэм къыпхуегъэгъэзэжынукъым, къигъэзэжми, абы тхухэлъхьэжынуIакъым. Дэ ди къалэныр блэкIар тщIэжу, къэкIуэнур нэхъыфI зэрытщIынум дыхущIэкъунырщ. Лъэпкъым дежкIэ Олимп Джэгухэр IэмалыфIщ, ар адыгэр дунейпсо утыку ихьэнымкIэ, я цIэр лъэпкъ псоми зэхрагъэхынымкIэ. Ар къалъытэу зызэтрауIэфIэжыну сфIэигъуэт, — жиIащ и псалъэхэм я кIэухыу Гъишам.
- Къэбэрдей-Балъкъэрым фIыщIэ хуэщIын ямыухыу, республикэм и фIыгъуэр я нэхэм къыщIихыу, я псэкIэ нэхъ дахэ зэрыхъуар къапщIэу я гъуэгуанэм къыпащэу хьэщIэхэр ди къуэш республикэм — Къэрэшей-Шэрджэсым — нэс дгъэкIуэтэжащ. АдэкIэ абыхэм я мурадщ Мейкъуапэ, итIанэ Сочэ кIуэуэ, псэупIэ яхуэхъуа хамэ щIыгум ягъэзэжыну.
- Зы жьэм жьэдэкIрэ адрейм жьэдыхьэу IуэрыIуатэр лъэпкъым къызэрыдекIуэкIам хуэдэу, хамэщIым исхэм хэкужьым и хъыбарыр кърахьэкI. Дэтхэнэри а фIыгъуэм хуеIэрэ щIэхъуэпсу йокIуэкI.
- А псор зэпэслъыта, жаIар къызэщIэскъуэжа иужь, мы гупсысэм сыкъыхуешэ: «ЩIыгу хейуэ пшахъуэщIым лъэпкъ жылэр ныхесхьэ. Я унэ щыхамэу, хэхэсыр я гъащIэу уи къуэшыр, си шыпхъур, хагъэсми данэм, хэкупсэм былымкIэ насып иумытын…».
- Епсэлъар Щомахуэ Залинэщ.