2013-08-08
- Фадэ лIэужьыгъуэкIэ тхыдэр зыджхэр
- «Мануфактурэ дыщэм» «Крепость Русский форпост» коньякыр ихъуэжащ». Апхуэдэу щэхуакIуэхэр егъэгуфIэ зи гугъу тщIы фадэм теухуауэ 2012 гъэм шыщхьэуIум и 31-м къыдэкIа рекламэм.
- «Урыс плъырыпIэм и быдапIэ» коньякыщIэм и абджым тегъэуа сурэтхэмкIэ Кавказ зауэм и тхыдэр къэфщIэфынущ», — абджым итым къыдэкIуэу, щIэныгъэ гуэри фадафэм зэригъуэтынумкIэ егъэгугъэ тхыгъэр зэхэзылъхьам. АдэкIэ къыпещэ: «Крепость Русский форпост» коньякым и фIэщыгъэм щIэлъ хъыбарым и лъабжьэр XIX лIэщIыгъуэм хиубыдэ Кавказ тхыдэрщ. Абджым тегъэуащ абы нэхъ къыхэгъэщыпхъэу хэта урыс генерал цIэрыIуэ Ермолов Александр Петр и къуэм и сурэт». «ЛIыхъужьым» и цIэр (Алексей) зэращIэм хуэдэу къыщIэкIынщ фадэрыщIхэм тхыдэми зэрыхащIыкIыр. Ауэ ар зэран хуэхъуакъым фадэмрэ хэкумрэ зэхуэдэу фIыуэ зылъагъухэр къыдахьэхын папщIэ, Ермоловым и зы псэлъафэ дыщIагъужыным: «БыдапIэхэмрэ гъущI хъархэмрэ нэхърэ нэхъ лъэщу си цIэм бийр игъащтэкIэрэ, ди гъунапкъэхэр хъума хъуну сыхуейщ».
- Зы абджым Ермоловыр урыс-къэжэр зауэм щытекIуэу Ереван къызэриубыдам папщIэ егъэлъапIэ, адрейм — Кавказыр къызэрищтам щхьэкIэ. И сурэтым и къэухьым «Кавказ зауэм и лIыхъужь» жиIэу екIуэкIыу тегъэуащ. «Ермоловым Грознэмрэ Налшыкрэ — Урысейм и кавказ гъунапкъэхэм и плъырыпIэхэр — иухуауэ щытыгъащ»,- еух фадэрыщIым и тхыдэ дерсыр.
- Зи гугъу тщIы фадэр Адыгэхэм я фэеплъ махуэм Налшык и тыкуэнхэм языхэзым щащэу КъБКъУ-м и профессор Шурдым Барэсбий ирихьэлIащ. КъытфIэмыIуэху къэхъукъащIэ куэдым хуэдэу, зи гугъу тщIы Iуэхугъуэми дыблэплъыкIыну къыщIэкIынт, ди сурэттех Мамий Русланрэ зи гугъу тщIы тхьэмадэ махуэмрэ нэмыщIамэ. Барэсбий и тхыгъэмрэ Руслан и сурэтхэмрэ фи пащхьэ ныдолъхьэ.
- Чэрим Марианнэ.
- Кавказ зауэм и «лIыхъужь» генерал Ермолов Алексей и цIэр къыдэзыхыжахэр
-
Накъыгъэм и 21-м щегъэжьауэ и 30-м нэс адыгэхэр Урыс-Кавказ зауэм хэкIуэда я лъэпкъэгъухэм яхуощыгъуэ. А тхьэмахуэ зэхуакум Налшык къалэ ЩоджэнцIыкIум и цIэр зезыхьэ уэрамым тет 21-нэ унэм хэт «Алика и К» тыкуэным «Урысейм и гъунапкъэ быдэ» («Форпост России») зи цIэ фадэр щащащ, Ермолов А. П. генералым и сурэт тегъэуарэ «Кавказ зауэм и лIыхъужь» жиIэу щIэтхэжауэ. Лажьэ зимыIэу а зауэм хэкIуэда сабийхэри, бзылъхугъэхэри, лIыжьхэри, хэкум къыщхьэщыжу зи гъащIэр зыта лIыхъужьхэри къафIэмыIуэхуу, а Iуэхум тегушхуэфащ а тыкуэным и унафэщIхэр. Абы и лэжьакIуэхэм ящIапхъэт 1992 гъэм накъыгъэм и 21-м «Спартак» стадионым щызэхуэса цIыху минипщIым унафэ къащтауэ зэрыщытар Щыгъуэ махуэм фадэ ямыщэну. А махуэм зыми и пщIыхьэпIи къыхэхуэртэкъым адыгэхэм я Щыгъуэ махуэ дыдэм ирихьэлIэу республикэм и къалащхьэм Ермоловым и сурэтыр зытегъэуа коньяк лъапIэ щащэну.
- Хэт хъуну а генералыр?
- Хэт хъуну Ермолов Алексей Петр и къуэ генералыр? Дауэ хъуа ар Кавказым и тет, мин 50-м нэблагъэ кавказыдзэм и дзэзешэ, 1763 гъэм щегъэжьауэ пащтыхьыдзэм и генералхэу Глазенап, Булгаков, Модем, Якоби, Дельпоццэ сымэ я унафэм щIэта, «гъунапкъэ къэзакъхэр» зыфIаща къарухэм я унафэщI?
- Ермолов А. П. 1777 гъэм къалъхуащ, беягъкIэ курыт уэркъ лъэпкъым къыхэкIащ. И адэм Орел къалэм и Iэшэлъашэм щиIащ лъапсэ мыин дыдэ, пщылI мэкъумэшыщIэу 150-рэ дэщIыгъуу. 1794 гъэм дзэм хохьэ. А гъэ дыдэм, Варшавэрэ Прагэрэ къыщащтэм, Суворов Александр гу къылъитэри, Костюшкэ Тадеуш иригъэкIуэкI щхьэхуитыныгъэ зауэм пэщIэт урысыдзэм хагъэхьащ. Георгий Аущым и цIэр зезыхьэ орденым и еплIанэ нагъыщэр къыхуагъэфэщащ. 1805 — 1807 гъэхэм Ермоловыр Наполеон пэщIэт дзэхэм хэтащ. 1808 гъэм генерал-майор цIэр къыфIащ. Киев къалэм пэгъунэгъуу щаIыгъ дзэхэм я унафэщIу къулыкъу ихьыху, а щIыпIэм щыщ, уэркъ унагъуэ къыхэкIа пщащэ егуэкIуат, арщхьэкIэ унагъуэ диухуэным Iуэхур хуэкIуакъым, и гъащIэ псор фызкъэмышэу ирихьэкIащ.
- 1812 гъэм Ермоловыр Наполеон пэщIэт, Барклай де Толли зи унафэщIу щыта Япэ къухьэпIэ дзэм и Iэтащхьэщ. ИужькIэ Кутузов М. И. и Дзэ зэгуэтым и штабым и унафэщI ящI. Урысейм франджыхэр ирахужыху, Наполеон драгъэкIуэкIа зауэ псоми ар хэтащ.
- Пащтыхьым и лIыкIуэ
- 1816 гъэм Александр Езанэ пащтыхьым Ермоловыр Кавказым лIыкIуэу къегъакIуэ. Пащтыхьым къилъытагъэнщ зауэзэрылI куэд зыгъэунэхуа, дзэ къулыкъум хуэIэзэ генералым нэхърэ нэхъыфI имыгъуэтыфыну.
- Кавказыр гъэIэсэн Iуэхур генералым Дагъыстэнымрэ Шэшэнымрэ зыIэщIилъхьэнымкIэ иригъэжьащ, япэу зыхуекIуари зэрыпхъуакIуэ Iэмал пхъашэхэрщ. Къуажэ къыпэщIэувэхэр игъэсырт. Хадэхэр иригъэупщIыкIырт, Iэщыр урысыдзэм гъуэмылэ хуэхъурт, къазэуа лъэпкъхэм тезыр ятрилъхьэрти, мылъкукIэ игъэпшынэрт.
- 1822 гъэм ар Къэбэрдейм ебгъэрыкIуэн щIидзащ, кIуэ пэтми гъунапкъэр Къэбэрдейм икукIэ игъэкIуатэу. Дэфтэрхэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, Ермоловыр Iэщэ зыIыгъыу къыпэщIэтхэм ятекIуэкIэ арэзы хъуртэкъым, зэрыадыгэ лъэпкъыу ирилъэсыкIынут армыхъумэ. И мурадым лъэIэсын папщIэ, къыщIигъэзэн щхьэусыгъуэ щыIэтэкъым, цIыхугъэкIэ зэджэ гъунапкъэм ебэкъуэну хуит зищIыжат. 1821 — 1822 гъэхэм я щIымахуэр ткIий дыдэт. Мазищым и кIуэцIкIэ Ермоловым и «къэзакъ хахуэхэм» къэбэрдей къуажэ тIощIырыпщIхэр зэтракъутащ, абы дэлъа мылъкур зэрапхъуащ е ягъэсащ. Iэщ хъушэхэр, шы, мэл гуартэхэр, цIыхухэм я гъавэ гъэтIылъыгъэхэр дзэм и ерыскъыпхъэу зралъэфэлIащ.
- Лъэпкъ зыгъэкIуэдыр лIыхъужь?
- Нобэ Ермоловым «Кавказ зауэм и лIыхъужь» фIащыжауэ зызыгъэлIыхъухэм ящIэркъым е ямыщIафэ зытрагъауэ 1948 гъэм дыгъэгъазэм и 9-м ООН-м и Зэхуэс Нэхъыщхьэм къищтауэ щыта унафэр, «ЛъэпкъгъэкIуэд щIэпхъаджагъэ къэмыгъэхъуным хуэсакъынымрэ ар зыщIам ихьыпхъэ тезырымрэ» и фIэщыгъэу. А дэфтэрым ипкъ иткIэ, «лъэпкъгъэкIуэд» жыпхъэм йоувэ лъэпкъ щхьэхуэр е абы и Iыхьэр фэкIэ е динкIэ зэхэгъэж пщIыныр, укIыныр, я IэпкълъэпкъкIэ сэкъат етыныр, я акъылыр зэгъэкIуэкIыныр е нэгъуэщI зэраныгъэ ещIылIэныр. Ермоловымрэ абы и пыхъуэпышэхэмрэ 1763 — 1864 гъэхэм адыгэ лъэпкъым къращIар а къедбжэкIахэм хуэдэ за-щIэщ.
- Генералым и тхыгъэхэм ухэджыхьмэ, а сатырхэм къащхьэщих цIыхугъэншагъэмрэ гущIыIагъымрэ укъагъэуIэбжь: «Къэбэрдейхэм дапэщIэтыху, емынэ узыр ди телъхьэу къыщIэкIри, Джылахъстэнейр зэрыщыту ирихащ, Къэбэрдеишхуэри иригъэкъэбзыкIри, зэуIуу къаруушхуэ къызэрагъэпэщыжыфын хуэдэу гукъыдэж къахуигъэнакъым…». А емынэ узыр Ермоловым и пэ ита генерал Булгаковым Астрэхъэн кърихри, 1811 гъэм къихьыгъат Къэбэрдейм. Ермоловым и нэIэ тету Булгаковым ищIа а Iуэху икIэр нобэрей псэлъэкIэкIэ «бактерие зыхэлъ Iэщэ къэгъэсэбэпын» жыхуаIэм хуэдэт, къэбэрдей лъэпкъым ещIылIауэ. АдэкIэ генералым щетх и гукъэкIыжхэм: «Сыт и лъэныкъуэкIи мы бзаджэнаджэхэр гугъу езыгъэхь Iэмалхэр къэзгъэсэбэпынущ. Абыхэм я нэхъ лъэщыр — гъаблэрщ, аращи, гъавэ щIапIэри хъупIэри зыIэрызгъэхьэну сыхэтщ. Псори шхын щхьэкIэ зэтолIэ, абы игъэIэсэнущ ахэр».
- Дигу къэдвгъэгъэкIыж: сыт хуэдэ щIэпхъаджагъэт 1946 гъэм Нюрнберг къалэм ещанэ рейхым и Iэтащхьэхэм укIкIэ тезыр щIытралъхьар? Иджы Кавказым дыкъэIэбэжынщи, сыт хуэдэ лIыгъэ Ермоловым Кавказ зауэм щызэрихьар, ар лIыхъужьу убжын папщIэ? Хэт а цIэ лъапIэр абы фIэзыщар? ЛIыхъужь хъужыр хэт?! КъакIуэу уи уни уи лъапси зэтезыкъутэ зэрыпхъуакIуэра, хьэмэ ахэр къегъэлынымкIэ къыбдэIэпыкъура? Дауэ пIэрэт къазэрыщыхъунур Ермоловыр лIыхъужьу зыбжхэм абы и фэеплъ мывэм и пIэкIэ Псыхуабэ Клейст фон Эвальд и фэеплъыр дэтыгъамэ?
- Уи щхьэфэцым зрегъэIэт апхуэдэ «щIыхьым»
- Девгъэплъыт «лIыхъужьым» и шыфэлIыфэм, дзэм къыдыхэтахэм я гукъэкIыжхэмкIэ. Ермоловым и шу гъусэу щыта Муравьев-Карский Н. Н. етхыж:
- «Iэтащхьэр апхуэдизкIэ щIихьэрти, езым и IэкIэ цIыху тхьэмыщкIэхэм лей щарих къэхъурт. Илъэс кIуам и кIыхьагъкIэ абы дэтлъэгъуа гущIэгъуншагъэр къигъэлъагъуэу дызэса щэныфIагъым пхуегъэзэгъыр-къым».
- Ермоловым и ныбжьэгъуу зэрыщытам емылъытауэ, Грибоедов Александр етхыж: «Псэлъэн хъуамэ, цIыху жыIэзыфIэщхэр баштекъузэрэ мафIэсрэ, щхьэпылъэрэ лъыгъажэрэ я нэгу къыщIигъэхьэурэ егъэгужьей; Iуэхум щынэскIи ардыдэращ: IэщэкIэ егъэIэсэ, щхьэпылъэ ещI, я къуажэхэр зэтрегъасхьэ».
- Вяземский Пётр усакIуэм Ермоловыр усэкIэ зыгъэлъэпIа Пушкин А. С. хуэшхыдэу Тургенев А. И. 1822 гъэм фокIадэм и 27-м хуетх: «Си жагъуэ хъуащ Пушкиным и сатырхэр лъыкIэ зэрызэхицIэлар. Котляревский, Ермолов хуэдэхэра лIыхъужькIэ узэджэнур? Сыт хуэдэ лIыгъэ абы зэрихьар, емынэ фIыцIэм хуэдэу лъэпкъхэр зэтригъэкIуэдэжамэ? Апхуэдэ щIыхьым уи лъыр егъэдий, уи щхьэфэцым зрегъэIэт. А лъэпкъхэм щIэныгъэ къахуэтхьыгъатэмэ, хъунт абы пшыналъэ къыхэпщIыкIыж. Усэр щхьэпылъакIуэхэм я телъхьэкъым. УсакIуэ уэрэдми лей зэрахьэу ягъэжа лъыр щIитхьэщIыжын щыIэкъым».
- Кавказыр къиубыдын мурадкIэ, Мэздэгу быдапIэр иухуэу Урысейм иубла зауэр илъэсищэм щIигъукIэ екIуэкIащ. Япэу зэрыпхъуакIуэр зэбгъэрыкIуа Къэбэрдейр бийм пэщIэтащ, лъэпкъым и IыхьипщIым щыщу бгъур игъэтIылъыху. Урысейр абрагъуэт икIи къарууфIэт, имыкIуэтыпIэ диIэтэкъым. Тхыдэр ди телъхьэу къызэрыщIэмыкIамкIи нобэ къуаншэ къэтлъыхъуэжу аракъым, ауэ пэжри пэжщи, жытIэну ди къалэнщ.
- Шурдым Барэсбий,
- химие щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор.