Гур здэщыIэм псэр мэкIуэж
2021-05-26
- Накъыгъэм и 21-м адыгэу дунейм тет псоми ягу къагъэкIыж илъэси 157-кIэ узэIэбэкIыжмэ, Кавказым щиуха лъапсэрых зауэм ди лъэпкъым къыхуихьауэ щыта бэлыхьхэмрэ гугъуехьхэмрэ, щыщIэныгъэ инхэмрэ насыпыншагъэшхуэмрэ. Апхуэдиз зэман дэкIа пэтми, зэрынэрылъагъущи, зыкIи нэхъ кIащхъэ хъуакъым Урыс-Кавказ илъэсищэ зауэм кърикIуа хьэзабыр адыгэпсэм зэрызыхищIэр. Зи хэкур фIыуэ зылъагъу, абы и блэкIар зыщымыгъупщэ, и къэкIуэнум ирипIейтей куэдым ноби я нэпс къафIокIуэ, лъапсэрыхыр къытхуэзыгъэкIуа а зауэжьым епха хъыбархэмрэ гъыбзэхэмрэ щыщIэдэIукIэ.
- А псори нэрылъагъу щыхъу фэеплъ зэIущIэ купщIафIэ адыгэхэм ди щыгъуэ-щIэж махуэм ирихьэлIэу щекIуэкIащ ди республикэм и курыт еджапIэхэм ящыщ куэдым, щIэныгъэ щрагъэгъуэт IуэхущIапIэхэм. КупщIафIэт икIи гукъинэжт КъБКъУ-м и медколледжым иджыблагъэ къыщызэрагъэпэща апхуэдэ фэеплъ пшыхьыр. Ар иригъэкIуэкIащ медколледжым и егъэджакIуэ Токъбей Анетэ. Iуэхур къызыхуэтыншэу зэфIэха хъуным я зэфIэкI куэд ирахьэлIащ еджапIэм и лэжьакIуэхэу БжьыхьэлI Этери, Нало Маргаритэ, ПщыхьэщIэ Iэсият, Абэзокъуэ Татьянэ, Шапсыгъ Мурат, КъуэщIысокъуэ Зухра сымэ, езанэ курсым и студентхэр. Фэеплъ пшыхь егъэкIуэкIыным ехьэлIа лэжьыгъэ псори, сыт щыгъуи хуэдэу, абыхэм ядиIыгъащ медколледжым и унафэщI Пщыбий Светланэ.
- Пшыхьыр къызэIуахащ хамэщI щыIэ адыгэхэм хэкужьым хуауса «Iуащхьэмахуэ» гъыбзэмкIэ. Абы щIэдэIуу еджапIэм и актовэ пэшышхуэм щIэсхэм яхэтт уэрэдыжьым я нэгу къищIэгъэхьа теплъэгъуэхэм зи нэпс къыщIигъэкIхэр, адыгэ лъэпкъым и щхьэм кърикIуа гуихыр псэкIэ зэрызыхащIэр плъагъуу. АдэкIэ студентхэр шэщIауэ тепсэлъыхьащ Урыс-Кавказ зауэм и къекIуэкIыкIамрэ абы къыкIэлъыкIуа Iуэхугъуэхэмрэ.
- — Илъэси 157-рэ ипэкIэ гъуэгуанэ кIыхь икIи хьэлъэ теуващ ди лъэпкъыр. Кавказыр зэщIилъа-щIэу къыщылыда зауэжьым и лыгъейм хисхьар мащIэтэкъым. Къэна тIэкIум я нэхъыбапIэм я псэр лъэпкъым хуахъумэу, тенджыз ФIыцIэм техьащ, Iэмалыншагъэ-кIэ, нэгъуэщI хэкIыпIэ ямыгъуэтыжу, — жаIэрт ныбжьыщIэхэм. — Нобэ адыгэхэр дуней псом щызэбгрыпхъа хъуащ. Ди къуэшхуэр щопсэу Тыркум, Сирием, Иорданием, Израилым, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм, Германием, нэгъуэщI къэрал куэдым. Апхуэдэу адыгэ лъэпкъыр зэкъуэуда хъуащ. Лъэпкъым и щIыфэм, и гум телъщ пащтыхь джатэ жаным къытридза уIэгъэм и дыркъуэр, 1763 — 1864 гъэхэм щыIа гуIэгъуэм хэкIуэдахэм я фэеплъ хьэлъэу. Илъэси 101-кIэ екIуэкIа зауэм апхуэдэу лъапсэрыхыр къытхуигъэкIуащ адыгэхэм: цIыхуи 10 къэс 9-р зауэм хэкIуэдащ е хамэщIыр псэупIэ хуэхъуащ.
- Пшыхьыр езыгъэкIуэкIхэм къыхалъхьэри, абы кърихьэлIахэр абдежым дакъикъэкIэ яхуэщыгъуащ зауэжьым хэкIуэдахэм, здэIэпхъуэ щIыналъэми нэмысу хэхэс гъуэгуанэ хьэлъэм текIуэдахэм.
- Щыгъуэ дакъикъэм пыувэ хуэдэ, студентхэр адэкIэ къеджащ Урыс-Кавказ зауэм теухуа усэхэм. Апхуэдэт, къапщтэмэ, Шорэ Маринэ и къалэмыпэм къыпыкIа «Гугъэ» усэр.
- Псэ гъы макъ сэ кIуэцIкIэ
- зыхызощIэ.
- ХэкIыпIэншэу псэ хамэщI къина…
- ЗыдэкIуэнур дэнэкIэм имыщIэу,
- Джэрэзауэ щIылъэм къытена.
- Тыншыжын къафIощIыр я псэр,
- псынэ
- Зэ Iубгъуэ я хэкужьым щаIухуам.
- Хуэдэщ, и хэкужь имыс адыгэр,
- НыкъуэукIыу, ныкъуэдыкъуэу
- къагъэнам.
- Уи хэку губгъуэ нэкIукIэ зыхэпIубэу,
- Псэм фIэIэфI хьэуар уэ
- жьэдэпшам,
- Къэбгъэзэжрэ уувыжатэмэ
- лъэ быдэу,
- Хуэдэти уи хэку урамышам!
- Гъыбзэ дапщэхэр буса уэ,
- си адыгэ?
- Нэпсу нэхэм дапхуэдизи
- щIэбгъэкIа?
- УкIэзызыу, мыл къыпфIэщIу
- хамэщI дыгъэр,
- УщалъхуамкIэ Iэхэр дапщэрэ
- пшия?
- Хэт къыгурыIуэнут птелъ
- бэлыхьыр?
- Хэти уи гукъеуэр зыхищIэнт?
- Уэ хамэщIым фIыгъуэм
- ухакухьми,
- Уи лъэпкъ уардэр хэт
- пщигъэгъупщэнт?
- Сыт Iэмалт, хэкIыпIэ
- щывмыгъуэткIэ —
- ХамэщIым бынунагъуэ
- фыщыхъуащ,
- ЕгъэзыпIи гъащIэм
- къыщывгъуэтри,
- НыбжьэгъущIи куэд
- зэвгъэпэщащ.
- Арт Iэмалу уиIэр, си адыгэ…
- УгуитIщхьитIу гъащIэр ибохьэкI.
- Ауэ, упсэухукIэ зэ, уогугъэ,
- къэбгъэзэнуи — Тхьэм
- пхузэфIигъэкI!
- — Илъэси 101-кIэ екIуэкIа зауэжьым мыгъуагъэ куэд къыхуихьащ ди лъэпкъым. Хэкум къинахэм нэплъэжыгъуэ ягъуэтыжами, ноби гугъуехь куэдым хэтщ «хэхэс» псалъэр зи цIэм патхауэ нэщIыбагъкIэ зыхужаIэу зи гъащIэр езыхьэкIыу хамэщI щыпсэу адыгэхэм, — щыжаIэрт утыкум ныбжьыщIэхэм. — Апхуэдэу щытми, кIуэдакъым, Тхьэм и фIыщIэкIэ, ди лъэпкъ уардэр. Сыт хуэдэ къэрал щыпсэуми, ахэр яхозагъэ икIи ягуроIуэ зыхэс лъэпкъхэм, уеблэмэ а хамэ щIыналъэхэм унафэщI, къулыкъущIэ щохъуф. Псом нэхърэ нэхъыщхьэращи, ди адыгэбзэр, лъэпкъ хабзэмрэ нэмысымрэ яхъумэжыф, адэжь щIыналъэм хуаIэ пыщIэныгъэхэри ягъэбыдэ.
- Апхуэдэу яублэри, студентхэр зэпкърыхауэ тепсэлъыхьащ ди лъэпкъэгъухэр щыпсэу щIыналъэхэм абыхэм щаубыд увыпIэмрэ щаIэ псэукIэ-щытыкIэмрэ. А щIыпIэхэм я нэхъыбапIэм адыгэхэр щыхуитщ я анэдэлъхубзэмкIэ псэлъэну, анэбзэр щадж курыт школхэр къыщызэрагъэпэща къэралхэри щыIэщ, Тхьэм и фIыщIэкIэ. Дауэ хъуми, хэхэс гъащIэр хьэлъэщ. Ар къызыхэщт студентхэр зыхэщIэгъуэу къызэджа усэ сатырхэр.
- Кхъужьей къудамэ, тхьэмпэ пыту,
- Ди Хэкум къиши къысхуэгъэс.
- Арат цIыхубзым къысхуищIэну
- СызэрелъэIур махуэ къэс.
- Кхъужьей къудамэм и гъусэнут
- Псы уэр уэрэду си гъэфIэн.
- Псынэншэу къуршхэр
- къеуджэкIмэ,
- Сахэт си гугъэу сыгуфIэнт.
- Сызыхуэныкъуэу сэ сыт щыIэ —
- Данэм сыхэсми, сыХЭХЭСЩ
- Кхъужьей къудамэ, тхьэмпэ пыту,
- Ди Хэкум къиши къысхуэгъэс.
- Ди кхъужьеижьыр сигу ихуакъым,
- Езыр жыг уардэу щIым хэкIащ.
- Жыг щхьэкIэ дыдэм сэ сыпысу
- Си сабиигъуэр щIиупскIащ.
- Уэлбанэ хъуамэ, шкIахъуэ пщыIэт,
- ДыщIэст жыг щIагъым,
- дыщыджэгут.
- Жэщ хъуамэ, бзухэм я
- тIысыпIэт.
- А жыгыр ноби щIэтщ си нэгу.
- Согъазэ нобэ, жысIэ защIэу
- НэгъуэщI къэралхэм салъоIэс.
- Кхъужьей къудамэ тхьэмпэ пыту,
- Ди Хэкум къиши къысхуэгъэс.
- КIыщокъуэ Алим и «Кхъужьей къудамэ» усэ цIэрыIуэм пищэ хуэдэт Хъунэгу Надия и « ПщIыхьэпIэ» тхыгъэми:
- Си лъэпкъ псалъэжьхэр гъуэгу
- гъуэмылэу
- Гъуэгуанэ сытеувэжащ.
- Iэр къишияуэ Хэкур къаплъэу
- Къысщыхъури, псэр
- къэушыжащ…
- ПщIыхьэпIэр къигупсысами
- си гум,
- Си хэхэс гъащIэм сохутэж.
- АрщхьэкIэ къоблэ адэжь жьэгур,
- Гур здэщыIэм псэр мэкIуэж.
- Апхуэдэт пшыхьыр зэрызэхуащIыжа псалъэхэу Шинкубэ Бэгърат и «ЖылакIэ» романым щыщхэри. Ахэр теухуат уи блэкIам ущыгъуазэу, абы дерс щхьэпэхэр къыхэпхыу псэун зэрыхуейм.
- Вагъуэ 12-р IупщIу икIи лыдыжу къызытещ адыгэ ныпыр утыкум лъагэу щыхуарзэт, ар зей лъэпкъ уардэм къэкIуэну дахэ зэриIэмкIэ щIалэгъуалэм быдагъэ я гум зэрилъым и щыхьэту. Аддэ жыжьэ къиIукI хуэдэт «ИстамбылакIуэри».
- ЖЫЛАСЭ Маритэ.