ГуащIэм зэщIэкIуэ иIэкъым
2021-01-28
- ЕгъэджакIуэ, гъэсакIуэ, тхакIуэ Жылау Нурбий Хьудин и къуэр къызэралъхурэ илъэс 90 ирокъу
- МылIэжыныпсэ зыIут щыIэкъым, ауэ цIыхум ифI зыхэлъыр и гуащIэ къыдэкIыу дунейм тетар мылIа пэлъытэу ябж, абы и лъэужьыр кIуэдыжыркъым, бгъэдэлъ фIыщIэри кIуэщIыжыркъым. И Iуэхурэ и псалъэрэ зэблэмыкIыу, и IэщIагъэрэ и щIэныгъэрэ цIыхубэм ещхьэпэу псэуам и цIэр уахътыншэ мыхъункIэ Iэмал иIэкъым. Апхуэдэ зыгуэрщ «щIым лIаи щIэлъщ, псэуи щIэлъщ» щIыжаIар. Мы тхыгъэр зытеухуа, «Урысей Федерацэм цIыхубэм щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ и отличник» цIэр зыхуагъэфэщауэ щыта Жылау Нурбий иужьрейхэм ящыщщ. Дунейм зэрехыжрэ илъэс 15-м щIигъуами, и гугъур нобэр къыздэсым щалъхуа жылэжьым щыужьыхыркъым, къыдалъхуахэм, къыдэлэжьахэм, иригъэджахэм ягу къызэрыкIыжри гуапагъэрэ нэщхъыфIагъэ защIэкIэщ. Нурбий и гулъытэр, и щабагъыр, и гущIэгъур абы зэ хуэзауэ зыхэзымыщIа щыIэу къыщIэкIынкъым — дэтхэнэми бгъэдыхьэкIэ хэха къахуигъуэтыфырт, псэлъэкIэ пыухыкIа яхуищIыфырт.
- ЦIыхум уаIэщIэмыхужыныр, я гум илъ дахагъэ псомкIи узыхащIауэ уаIуэтэжыныр насып лIэужьыгъуэщ. Апхуэдэу зи фэеплъыр гукъэкIыж нэхукIэ ягъэщIэращIэхэм ящыщщ Жылау Нурбий. Зэгуэрым Нурбий щылэжьа еджапIэм щIэс цIыкIухэм «ЕгъэджакIуэ нэхъыфI» зи фIэщыгъэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэ иныр къыхалъхьэри, гъэщIэгъуэну ирагъэкIуэкIат. ЕджакIуэхэм я пщэрылът къуажэм хыхьэу зыхуэзэхэм лэжьыгъэрэ цIыхугъэкIэ гукъинэж ящыхъуа егъэджакIуэм и цIэр жрагъэIэну. ФIэщыгъэр зыхуэфащэ куэдым, шэч хэмылъу, я цIэ къраIуат абы щыгъуэм, ауэ, псори къалъытэжа нэужь, Жылау Нурбий и цIэр хуэдитIкIэ нэхъыбэрэ къыхагъэщат дэтхэнэ зым ейм нэхърэ. СыткIэ къилэжьрэ ар абы жаIэу щыщIэупщIэми, адыгэлI нэсу дунейм зэрытетам, еджакIуэ гъащIэр гукъинэж зыщI Iуэхугъуэ куэдкIэ зэригъэнщIам, щIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэ зэгуимыхыу егъэджакIуэ IэнатIэр екIуу зэрырихьэкIам трагъэщIат. Нурбий и пщIэри, апхуэдэ щIыкIэкIэ, утыку къилъхьа зэрыхъуам и мызакъуэу, щIэблэщIэм я пащхьэ лъагэуи къыщыIэта хъуат.
- Зы лъэныкъуэкIэ къапщтэмэ, Нурбий и гугъу пщIыныр тыншщ, апхуэдизкIэ ар цIыху къызэрыгуэкIыу, хэти и акъыл зытригъахуэу, дэтхэнэми ядэгъуэгурыкIуэфу, Iуэхум и хэкIыпIэ хъунумкIэ иунэтIыфу щытащи. ЖыпIэнуращи, ар ныбжьэгъу зыхуэмыхъу щIагъуэ щыIэтэкъым. Псэлъэгъу хуэхъуам, гъуджэм иплъэм хуэдэу, абы деж курыхыу зыщилъагъужырт, дзыхь зыхуригъэщIыфырт. НэгъуэщI лъэныкъуэкIэ укъеплъмэ, егъэджакIуэм утепсэлъыхьыныр дапщэщи гугъущ. Нурбий езыр егъэджакIуэт, гъэсакIуэт, ущиякIуэт. ЦIыкIухэм щIэныгъэ ябгъэдилъхьэным, гунэс защищIыным къищынэмыщIауэ, ар къызэрилэжьын гуащIи зрикъуэкIырт абы — ныбжьым хуэфэщэну а щIэныгъэр шыбзэм щIигъэкIырт, гущIэм иритеIэбэну псалъэхэр зэригъэкIэсырт, зэхэщIыкIым иригъэзэгъыну щапхъэхэр къыхихырт. Езым зиумысыжырт, нобэрей дерсыр мыл цIэнтхъуэрыгъуэм хуэдэщ, сыхуэсакъыпэурэ зызгъэхьэзыращ, жиIэу. И Iуэхум гу къабзэ-псэ къабзэкIэ бгъэдэт цIыхум и гугъу щыпщIкIэ, къилъытэ псоми еплъыжын хуей мэхъу.
- Къуажэм зы зэхуэс гуэр щыIэу, Нурбий и цIыхущхьэкIэ къызэрымыкIуэу зэрыщытам лIыжьхэр тепсэлъыхь щыхъум, и унэкъуэщ дадэр, Жылау ХьэпащIэ жыхуаIэр, къэпсалъэри: «Нурбий къыбгурыIуэн щхьэкIэ, ар къэзылъхуахэр зыхуэдэр пщIэн хуейщ, армыхъумэ псори дахэжыIэу къэнэжынуращ», — жиIэгъат. Ныбжьышхуэ къэзыгъэщIу, жьыщхьэ махуэу дунейм тета ХьэпащIэ зи гугъу ищIар гурыIуэгъуэт. Сыт хуэдэфIми ублапIэ иIэщ. Шэч хэмылъу, Нурбий зыдэплъеин, щысэтехыпIэ ищIын нэхъыжьыфIхэр Жылаухи яхэтащ, и унагъуэми исащ.
- ЛампIэжьыкъуэрэ Джылаурэ
- IэщIагъэр гурыхь ящыхъурэ егуэпэнумэ, «Гуащэпсынэ щыкIар, ЛампIэжьыкъуэ щаупсар?» псэлъафэ дахэр зеикъуэ лIыжьхэм жаIэу куэдрэ зэхэпхынущ. Хъыбар зыпылъ жыIэгъуэщ. ЛампIэжьыкъуэр щIыпIэцIэщ, Iуащхьэми, тIуащIэми, къуэми, а къуэм щызэхэлъэдэж псы цIыкIуитIми апхуэдэу еджэу. Хьэрэкхъуэрэ и Iэгъуэблагъэхэм хуэзэ мы щIыпIэ дахэхэр игъащIэми цIыху кIуапIэщ, джаур зауэжьым зэхэзехуэн ищIа куэдми щтапIэ яхуэхъугъат. ЛампIэжьыкъуэ псэупIэ зыщIахэм ящыщщ Псыжь лъэныкъуэкIэ къызэрикIыжам щыфIэкIауэ, зыщыщри къызыхэкIари ямыщIэ Джылау.
- ХьэпащIэ-дадэ и адэшхуэхэм къаIуэтэжу зэрызэхихамкIэ, Джылау лIы ест, уеплъамэ, тIэкIу хуэнэщхъыцэу пIэрэ жыпIэну набдзэзэхэкIэт, и нэхэм хуиту ущIимыгъаплъэу адыгэ пыIэшхуэу щхьэрыгъым къыщIэплъ зэпытт, IэгуфIэти, гугъу демыхьу зэIусэр къигъэIурыщIэрт, ину зэрыхэбэкъукIым къыхэкIыу, щIыпIэ жыжьэхэм пIалъэ кIэщIкIэ нэсырт. Джылау и бынми абыхэм я лъхужхэми щIы фIыцIэжьым здихьыжа щхьэкIуэр зыхуэдар яжримыIа пэтми, блэкIа гъэщIэгъуэн зэриIар наIуэ хъуащ: и IэщIагъэкIэ и цIэр цIыхум щIэх зэлъащIысащ, яIэщIэмыгъупщыкIыжыуи нобэм къэсащ.
- Бешкъэзакъхьэблэрэ Щоджэнхьэблэрэ щыщ цIыхубзхэр, сабийхэр я гъусэу, ЛампIэжьыкъуэ нэс псы хущхъуэм жьыщIакIуэ выгукIэ зыкърагъашэурэ къакIуэу щытащ. Абдеж абыхэм щIэх-щIэхыурэ къащыIущIэрт Джылау. ЛIы нэщхъыцэм зыпыIуадзыну хэт щхьэкIэ, ар дауэрэ хъуми, сабийхэр абы дихьэхырт, ар здэкIуэм кIуэну яфIэфIу, абы ищIэр ящIэну хущIэкъуу. Джылау ЛампIэжыкъуэ дыхьэрти, жыглыч зыкъом къыдихырт, къыдэкIыжа нэужь, зы мывэжь гуэрым деж къытетIысхьэрти, дэтхэнэ зыми игъэщIагъуэу напIэзыпIэм хъыджэбз цIыкIухэм щхьэкIэ чы цIынэм пхъэ гуащэ къахухищIыкIырт, щIалэ цIыкIухэм чыгъэфийхэр яхуищIырт. Ауэрэ жан цIыкIукIэ пхъэм есэпауэурэ хьэндрэфийхэр, чынхэр, Iэшанэхэр, Iэжьэхэр яхуищIу щIидзащ. Гъуэгу жыжьэ къызэпачурэ ЛампIэжьыкъуэ псы хущхъуэм къакIуэ бзылъхугъэхэри лIым къесащ, кIуэм-кIуэурэ хьэкъущыкъу зэмылIэужьыгъуэхэр, унагъуэм зэрыщыIэбэ Iэмэпсымэхэр яхуищI хъуащ. Джылау пхъащIэ Iэзэу къыщIэкIащ.
- ЛIым IэщIагъэ дахэ зэриIэр зэхэзыха Бешкъэзакъ ЛIыхъусэжь абы къыхуэкIуат къуажэгъу ищIыну, ауэ идатэкъым. ЗэрызэгурыIуар зыщ: и IэщIагъэм щIалэгъуалэ цIыкIухэр щигъэгъуэзэну. Арати, Джылау бешкъэзахьэблэ щIалэ цIыкIухэр Гуащэпсынэ нэс ишэу хуежьащ. ЛIым ахэр мэзым хишэурэ абы къыщыкI жыг лIэужьыгъуэхэр яригъэцIыхурт, дэтхэнэми и пIалъэм щигъэгъуазэрт, нэщэнэу япылъхэми щIигъэдэIурт. Пхъэ къыщыхахкIэ, нэхъыбэрэ зекIуэнум гу лъаригъатэу, кIыхьу зехьа хъун папщIэ зэреIэбыпхъэ щIыкIэхэр яригъащIэрт.
- Джылаурэ цIыкIухэмрэ гъэмахуэ псом зыщIэса пщыIэм ХьэпащIэ-дадэ илъэгъуам хуэдэу тепсэлъыхьырт. Ар щигъэувым, зипкъ зэрымыубыда щIалэ цIыкIухэм жэщ щIыIэр къемыгуэуэн папщIэ, жьы дэхупIэ къэмынэу пхъэхэр зэриупсейщ, зэпыкIыпIэ имыIэу хъурейуэ игъэуври, мэкъу гъущэкIэ зэщIибгъэжат, пщыIэ джабэ щIагъыр мэлыфэ щабэкIи къищIыхьыжат. Махуэм ялъэгъуамрэ зэхахамрэ пщыхьэщхьэм ирипсэлъэжу, абы къыдэкIуэу Iущыгъэ куэдым щIигъэдэIуу жэщ кIыхьхэр щрахат абдеж.
- Гуащэпсынэ мэзым гъэмахуэм и кIуэцIкIэ къыхаха пхъэр ЛампIэжьыкъуэ кърашэхыжри, щхьэж зыхуэIэрыхуэ Iэпэщысэхэр Джылау цIыкIухэм къахригъэщIыкIат. ХьэтIохъущыкъуейм хуэдэу пхъащIэ Iэзэ куэд зыдэса къуажэ Бахъсэн псыхъуэ ущрихьэлIэнукъым — нэхъыбэм я IэщIагъэм ублапIэ хуэхъуари Джылау и пщыIэм тесахэм зрагъэгъуэта щIэныгъэрщ. Сакъ пылъу пхъэм Iуэху зэрыдащIэр, къищIыкI дахэм нэр тепщIыпщIэу, къэмышынэуэжыну фIыуэ зэрыщытым тражыIыкIа хъуащ «Гуащэпсынэ щыкIар, ЛампIэжьыкъуэ щаупсар?» псэлъафэр.
- Джылау и пщыIэр зытета щIыпIэр хэгъуэщэжакъым. СыщегупсыскIэ, гум къыщызэщыу хуабагъым гупсысэ къуэпсхэр жыжьэ ядз: жагъуэ бзаджэм зэримыщIыкIыу лъэпкъи къупщхьи къызыхуэмына лIым нэхъ лъапIэ дыдэу цIыхум иIэм деж — щIэблэм — зыкъыщигъуэтыжын лъэкIащ. Хиса жылэр жьыбгъэм ихьыжакъым. ЩIэблэ къыщIэнащ, и фIыщIэри, мис, кIуэдакъым.
- ХьэпащIэ-дадэ и хъыбархэм къыхэщыж Джылаур пхъащIэ къудейкъым, ар икIи нэгъэсауэ цIыкIухэм бгъэдыхьэкIэ къахуэзыгъуэтыфа егъэджакIуэ-гъэсакIуэщ. Джылау теухуауэ лъэпкъым ищIэж куэд щымыIэми, мы тIэкIур ирокъу лIэужьыр бжьиблкIэ зэрыуэр уи фIэщ ирихъуну.
- Мэшыкъуэ-хьэжыжьыр а махуэм гъыбзаIуэт
- «Хьэжыжьыр а махуэм
- гъыбзаIуэт,
- Гъулэ цIыкIум ину
- кърегъэгъых,
- А Зыракъуш мыгъуэм
- зыхуэмышыIэ,
- Алийти хьэщIэщ кIыхьым
- щIэмыхуэж…»
- Уэрэдым зи цIэ къыхэщ Жылау Мэшыкъуэ, Сэбаншы Гъулэ, Шурдым Зыракъуш, Мэршэнкъул Алий сымэ — зэкIэлъыкIуэ-зэлъихьэу зы хьэблэ дэса лIыжь гупщ. Зыр зым Iулыдж хуищIу, я зэхущытыкIэ дахэм жылэр ирипсалъэу пщIэ зэхуащIу псэуащ ахэр. Жылау Барэ жиIэу мызэ-мытIэу зэхэсха мы уэрэдым зи цIэ къыхэщ Мэшыкъуэ-хьэжыжьыр икъукIэ цIыху гъэщIэгъуэнщ, и лъэужь къуажэ тхыдэми къыхинащ.
- ИщхьэкIэ зи гугъу тщIа Джылау и къуэ Бэч и къуэ Илясщ Мэшыкъуэ зи къуэр. Зэныбжьэгъухэм ящыщу ар нэхъыщIэт, IуэхутхьэбзащIэ пщIы, Iуэху пыухыкIа ебгъащIэ хъуну. АрщхьэкIэ Мэшыкъуэ КъурIэн еджауэ хьилым бгъэдэлъти, лIыжьхэр а щIэныгъэм фIэлIыкIырт, пщIэ хуащIырт, уеблэмэ, хьэщIэщ зэхуэс щыхъукIэ, Мэшыкъуэ жьантIэр хуагъэфащэрт. Ауэ къыхуащI Iулыджым Мэшыкъуэ зэи ебэкъуакъым, къыхуащI хьэтырым хуэмыфащэ ирипэсауэ зыми илъэгъуакъым.
- Мэшыкъуэ лIы зэтепIат, ауэ хабзэмрэ динымрэ ткIийуэ иIыгъти, ахэр къызэпыбудауэ, мыхъун пщIауэ къызэрыпхуидэн щыIэтэкъым. Зэгуэрым, и унэкъуэщхэр унащхьэ чэзукIэ къызэхикIухьурэ я Iуэху зыIутыр зригъэщIауэ къыздэкIуэжым, щIалитI и гъуэгупэ къихуащ. Iэмалыншагъэм ирихулIауэ пхъэ зыкъутэ фызабэ гуэрым и унэм, мывэкъалэм щхьэдэплъыхыу абы ищIэр ялъэгъуа пэтми, къэмыувыIэу зэрыблэкIар, цIыхубзым дэIэпыкъун зэрыхуейр ягу къызэрымыкIар Мэшыкъуэ жагъуэ щыхъуащ.
- Абы мурад ищIащ щIалитIыр зыщыщыр зригъэщIэну, яIэщIэщIа щыуагъэм гу лъаригъэтэжыну. Зи ужь иува щIалэхэр зэкъуэшитIу къыщIэкIащ. Ахэр зыдыхьэжа унагъуэр и нэIуасэти, нэкIуэпакIуэу дыхьэри унэм щIыхьащ. ЗыщIыхьа унэм ис цIыхубзри фызабэт. Ирагъэблэгъа щхьэкIэ Мэшыкъуэм идакъым, зыкъызэкъуипхъуэтщ, цIыхубзым зыхуигъазэри: «Ди гуэщ щIыбагъым пхъэ ентIыр зыбжанэ щызэтелъщи, накIуи схузэгуэгъэху, щIымахуэм пхъэгъэсыну сыхуейщ», — жиIащ. Ар щIалитIым ядакъым: «Сыт щхьэкIэ ди анэм апхуэдэр къыупэсу къыжепIа?» — жаIэри. «Фэри дауэ ефкуа-тIэ нетIрей цIыхубзым фыкъыблэкIын? Фызабэкъуэ къыфхужаIэмэ нэхъыфI, хьэмэрэ мыпхуэдэм и къуэщ жаIэу фи цIэр дахэу Iумэ нэхъ игъуэ? А цIыхубзри фи анэ хуэдэтэкъэ?» ЩIалитIыр укIытэри икIуэтыжащ, къызыблэкIа фызабэм деж ягъэзэжри, щIымахуэм зрикъуэн хуэдиз пхъэ хуакъутэри, гуэщым щыхузэтралъхьэжыгъат.
- Иджыри нэгъуэщI зы хъыбар. Псы цIыкIу ежэхым къыхишри, жыгым щIигъэлъэдэн щхьэкIэ псыкъуэпс бгъуфIэшхуэ и хадэмкIэ зыгуэрым игъэкIуат. Псыр зэуэ жэщIащ, ар зылъэIэсу щыта унагъуэхэри тхьэусыхэу хуежьащ. ЛIым еущия щхьэкIэ, зыри къикIакъым. Мэшыкъуэ и жагъуэ хъуащ лIым зэрихьа щхьэхуещагъэр. Хьэблэм къахыхьэри, цIыхубзхэр игъэIущащ. Нэхъапэхэм шалъэкIэ еджэу пхъэм къыхэщIыкIа пэгун лIэужьыгъуэ щыIэу щытащ. Ар IэкIэ пхьыну хьэлъэт, тажьджэм иту фIэкIаи зэрахьэртэкъым. «Зыр къыдэкIыжмэ, зыр дыхьэу псы къыдэфхын щхьэусыгъуэкIэ фызэблэкIыу фыIут», — игъэIущащ ахэр Мэшыкъуэ. ЗэрыжиIам хуэдэу ящIри, хьэблэ цIыхубзхэм пщэдджыжь нэмэзым щегъэжьауэ пщыхьэщхьэр хэкIуэтэху псыр дашу хуежьащ. Унэгуащэм тажьджэ макъышхуэм и щхьэр щIэх дыдэ иригъэужэгъури, лIыр иригъэзащ, хадэм къриша псыкъуэпсыр дитхъуэжыну. Куэд дэмыкIыу псы цIыкIуми, хьэблэ псом ялъэIэсу, и жапIэ игъуэтыжащ. ЦIыхум псыр пэбубыд зэрымыхъунур зыщIэ унагъуэм зыри жимыIэфу, псалъэмакъи къимыкIыу Iуэхур щIэх зэтес хъужат.
- Мэшыкъуэ 1903 — 1905 гъэхэм къриубыдэу хьэжыщI кIуахэм яхэтащ, илъэсищым нэблагъэкIи къэтащ. Ар къыщыкIуэжам и ныбжьэгъухэм хузэхаша хьэж тхьэлъэIум мэрэмэжьей къудейуэ чей щэ ныкъуэм щIигъу щIым къыщIахыжауэ яIуэтэж. «Шурдым Пщымахуэ и уэрэдыр» зыхилъхьэ щымыIэу фIыуэ илъагъурт, жаIэ, хьэжыжьым, къыщыхадзэм дежи нэку-нэпс хъууэ. Ар къыдэзыщIэхэм дзапэпежьэ уэрэдым хуащIыжауэ ищхьэкIэ къэтхьа сатырхэр жаIэрт. Пэжыр хэт жиIэжын, ауэ нэху щыхукIэ зыр зэпыумэ, зым къыхидзэу хьэжыр къыщыкIуэжа жэщым уэрэдищэм щIигъу хьэщIэщым къыщIэIукIауэ къуажэ-къуажэкIэрэ яIуэтэжу щытащ. Мэшыкъуэ макъыфIэт, уэрэдыжь куэд ищIэрт, къыхэдзэнкIи шэщIынкIи къызэрымыкIуэу Iэзэт. А зэфIэкIыр къытепщIыкIыжа куэдым нобэ ядыболъагъу.
- Мэшыкъуэ-хьэжыжьыр гъэсакIуэт. Зыгуэрым цIыхугъэм къемызэгъ е хабзэм къемыкIу гуэр ищIамэ, тригъэIэбэжу еущиерт, игъэукIытэрт, кIэщIуи зэригъэзэхуэжыну щытыкIэ иригъэувэрт. Къуажэдэсхэм апхуэдизкIэ Мэшыкъуэ-хьэжыжьым пщIэ хуащIырти, абы къызэрыщыхъунур дапхуэдэу пIэрэ жамыIэу Iуэху кърахьэжьэртэкъым. Хьэжыжьыр сыт хуэдизу пхъашэу щымытами, ар икIи ущиякIуэт, «Уадыгэкъэ уэ?» жыIэгъуэр и псэлъафэт, жылэжьым хабзаншагъэ къызэрыщымыхъуным хуэсакъырт, щIалэгъуалэм и нэIэ ятригъэт зэпытт. Къуажэм дэса нэхъыжьыфIхэм ящыщ Унэж Iэдыхьэм куэдрэ игу къигъэкIыжырт и адэшхуэм цIыкIуи ини къепщIэкIауэ щызэхэскIэ, къызэрыщыгугъыр зыти, къазэреупщIу щытар: псысэкIэ сывэущиен хьэмэрэ хьэжыжьым и тхыдэжьхэмкIэ фызгъэIущын, жиIэу. Мэшыкъуэ-хьэжыжьыр цIыхум къахыхьамэ, дапщэщи яIуэтэжын хъыбар къикIыу купщIафIэрэ гуимыхужу гъащIэшхуэ къигъэщIащ.
- ТIэмрашэ и япэ лъэбакъуэхэр
- Мэшыкъуэ-хьэжыжьым и къуэщ Мырзэбэч. Дунейм и зэхэзэрыхьыгъуэм зи щIалэгъуэр хиубыда Мырзэбэч гугъуехь куэд зи нэгу щIэкIа цIыхущ. Мэшыкъуэ-хьэжыжьым къыщIэна быным езыр я нэхъыжьу зэш-зэшыпхъуипщI хъурт, унагъуэ щхьэхуэ хъуа нэужьи, бын пщыкIух къыщIэхъуэжат. Бынышхуэм щхьэтепIэн яхуэхъуа, дэтхэнэ зым щхьэкIи ихь пщэдэкIыжыр гуащIэу зыхэзыщIа щIалэм гъащIэм щIэх зэгъэзахуэрэ зэпэшачэрэ зиIэ лIы пхъашэ къыхищIыкIащ.
- Жылаухэ игъащIэми къалэжьа мылъкур революцэм кърагъэла щхьэкIэ, иужькIэ колхозым зыIэщIилъхьэжат. Мырзэбэч пасэ дыдэу къыгурыIуат хэгъэгум бжьыпэр щызыIэрызыгъэхьахэр кIыхьу тетыну къызэрыкIуари, ибг щIикъузэри, и адэшхуэхэм хуэдэу, Iэщ гъэхъуным зритащ, и гуащIэдэкIкIэ бынунагъуэшхуэм къэрэгъул яхуэхъуащ. ЛIэужькIэрэ лъэпкъым къыдекIуэкI Iущыгъэр Мырзэбэч деж къыщыпхиудыжам хуэдэт, зыхимыщIыкIрэ зыхуэмыIэкIуэлъакIуэрэ щыIэтэкъым: Iэщым и пIалъи бжьэ зэрагъэхъури ищIэрт, щIым и зехьэкIэ хъунуми щыгъуазэт. Пхъэм еIусамэ, къыхищIыкIар иджыпсту къопсэлъэнущ, жаIэу Iэзэу къыхиупсыкIырт.
- Пхъашэми, Мырзэбэч сабийхэм яхуэгупцIанэт, хуэмыщIахэр фIэпсэкIуэд хъурт. ПщыхьэщхьэкIэрэ я къуэрылъхухэр зыщIагъурти, хьэблэ лIыжьхэр абыхэм я деж къыщызэхуэс хабзэт. Къуажэм хъыбарныбэкIэ еджэу дэсахэм къахэщырт Щоджэн (Шафий) ХьэIишэт, Жылау Мырзэбэч, Унэж Амдулыхь, Лосэн Мэрем сымэ. Ауэ, гъэщIэгъуэнращи, адрейхэм деж цIыхур кIуэрэ жаIахэр сэри къэсIуэтэжмэ, хьэлэмэт хъункъым, тезэшэнщ, жиIэрти, Мырзэбэч нэхъыбэм зэпигъахуэр лIыхъужь хъыбархэрт. Махуэ лэжьыгъэр къезыхьэлIа нэхъыжьхэри, сабийхэри яфIэIэфIу зыщIэдэIу хъыбарыжьхэм Мырзэбэч къэIуэтыжыкIэ гъэщIэгъуэн хилъхьэрт: къыщылъэту, и Iэхэр ищIу, и макъым зэми ину зригъэIэту, зэми Iущащэу жиIэжырт. Мырзэбэч и хъыбархэр зэхахмэ, зи гуапэр къуажэдэсхэм я закъуэтэкъым, хамэ къуажэхэм къикIыурэ къыхуэкIуэри мащIэтэкъым. Къуажэм япэу къыщызэІуаха курыт еджапІэм адыгэбзэр щригъэджыну къэзыгъэзэжа Шафий Амдурахьим и фIыгъэкIэ Мырзэбэч и гугъур къалэшхуэми нэсыгъат.
- 1936 гъэм дунейм къытехьа «Кабардинский фольклор» зи цІэ ІуэрыІуатэ зэужьым (антологием) зи гуащІэ хэзылъхьа ІуэрыІуатэхутэ цІэрыІуэ Талпэ Михаил къакIуэри, махуэ бжыгъэкIэ щыIат, нэхъыжьхэм IуэрыIуатэу ящIэр итхыжу. ЩIэныгъэлIыр зыбгъэдэсахэм ящыщщ Жылау Мырзэбэчи. Мы Iуэхугъуэм зы гъэщIэгъуэн хэлъщи, ари жыIэн хуейуэ къыщIэкIынщ. Мырзэбэч къызэрыгуэкIыу хъыбар хьэщIэм иригъэтхыжын идакъым — ахэр къызыхуэгъэнэн хуей щIэблэ диIэщи, щрес, кърекIуэ, иредаIуэ, зэхрах, жиIэгъат. Шафий Амдурахьим еджапIэм щIэс цIыкIухэр къишэри, махуэ бжыгъэкIэ яукъуэдия уэршэрыр гуимыхужу ирагъэкIуэкIыфауэ щытащ. Мырзэбэч фIэфIт къуажэ хъыбархэм, лIыхъужь IуэрыIуатэхэм щIэблэр иригъэдэIуэну, и фIэщ хъурт а тхыдэжьхэм хэлъ Iущыгъэр дэтхэнэми гъащIэ гъуэмылэ пэж зэрыхуэхъунур.
- Мырзэбэч и цIэр нэгъуэщI зы Iуэхугъуэ дахэми епхащ. Ди къуажэм фIэкIа нэгъуэщIыпIэ щымыIа емыгъэз амбар жыхуаIэр зи гукъэкIыр аращ. ХьэтIохъущыкъуей псэлъэкIэм «емыгъэз» жиIэмэ, «къызыхэхъуэж», «зыхэмыщI» жыхуиIэщ. Бжьэхъуэкъуеижьыр здэщысам деж унагъуэ имысу щIыIэнэщIт, зэхэмыхьэжыпауэ зы къуажэ кIуэцIым щызэхэс хьэблэхэм я данагъэт ар. ДэнэкIи къикIри къылъэIэсын хуэдэу абдеж Мырзэбэч шыкъуэтэн лъагэхэр зыщIэт, и бгъуитIымкIэ бжэ зырыз зиIэ гуэнышхуэ щигъэувыгъат. Нэхъ зыхузэфIэкIыу къуажэм дэсхэм яхэпсэлъыхьри, щхьэж зыхуэфI-зыхуэкъулейр, пIалъэ кIэщIкIэ зэмыкIуэкIыну гъавэхэкIхэм щыщ къызэхуахьэсри абы ирагъэзэгъат. ХуэмыщIауэ, дэхуэхауэ къуажэм дэсри, хамэ щIыпIэ къикI хьэщIэгъуакIуэри, гъуэмылэ хуэныкъуэри абы хэIэбэу къыхихыну хуитт. ЯхузэфIэкI хъумэ, къыхалъхьэжыну я хьэкът, ар къайхъулIэмэ, хьэлэл хуащIырт. Емыгъэз амбарыр 1960 гъэхэм пщIондэ къуажэм дэтащ, иужьым Iуахыжащ. ГущIэгъу нэсым и щапхъэт жаIэу абы и хъыбарыр нобэр къыздэсым нэхъыжьхэр гуапэу иропсэлъэж.
- ГъащIэм удын куэд яридзащ Мырзэбэчрэ абы и щхьэгъусэ ФатIимэтрэ. Жылэм яхуиIуэтэж хъыбархэм щIэдэIуу, сыт щыгъуи и къуагъ къуэса щIалэ цIыкIур зыр зым нэхърэ нэхъ цIыкIуу бынищ къызыщIэна и къуэ нэхъыжь Хьудин и пэлъхут. АнэIэм и щабэри куэдрэ зыхащIакъым сабийхэм — илъэс фIэкIа дэмыкIыу Чэзибан щхьэгъусэм кIэлъыкIуэжащ. Уи кхъаблэпэм къыщIэувэну узыщыгугъ быныр уи IэкIэ щIэплъхьэжыным нэхърэ нэхъ Iей сыт щыIэн? ЛIы губзыгъэм гуауэр Тхьэм бгъэдилъхьэфащ, анэмэту къыхуэна сабийхэм зеинша-гъэм и дыджыр зэрылъэкIкIэ захримыгъэщIэну хущIэ-
- къуащ.
- Зеиншэ быным я нэхъыжьыр мы тхыгъэм щыжытIэ псори зэтшэлIэж Нурбийт. Псэуху зы махуи дихауэ къыщIэкIынкъым абы и адэшхуэр игу фIыкIэ къимыгъэкIыжауэ, и гугъур зыгуэрым хуимыщIауэ, дилъэгъуа губзыгъагъэхэм щыщ къыхилъхьэрэ, ар щапхъэу и еджакIуэхэм къахуимыхьауэ.
- ТIэмрашэ… Адэшхуэм къыхуиIа лъагъуныгъэр зыхэущэхуа гъэфIагъыцIэт ар, фIэзыщам и фэеплъу, зыфIащам и гушхуапIэуи зэрахьащ. ХьэпащIэ-дадэ Нурбий и гугъу щищIкIэ, Мырзэбэч и кIыщщ ар къызыщIэкIар, жиIэрт. Абы дежщ къыщежьэр Нурбий анэдэлъхубзэм хуищIа лъагъуныгъэр, абы и уэршэрхэрщ къыщыщIидзэр псэуху зэрихьа гуращэр — езым и жыIауэ, цIыхум цIыху къыхэщIыкIыныр. ТIэмрашэ дадэкъуапэу гурыхуэт, зэ зэхихар щыгъупщэртэкъым, дадэчынуи жант, зызримыпщыт щыIэтэкъым — псори зригъэщIэнуи ищIэнуи хуейт. Ямылейуэ зэхэщIыкI зиIэ щIалэм гу лъызытар адэшхуэм и закъуэкъым, и адэ къуэш Хьэрэбии къыгурыIуат абы цIыху къызэрыхэкIынур. Зауэм щыдэкIми, адэ къуэшым дадэ ихъумэну, и тхылъхэри зэрихьэну къыхуигъэбыдат. Нурбий нэку-нэпс ирихъуу куэдрэ игу къигъэкIыжырт адэ къуэшым и тхылъхэр нэмыцэм мафIэ зыщIадза я унэм зэрыхисхьар. Къыхихыжыфа тIэкIум махуэкIэ еджэу, жэщкIэ жыг лъабжьэм щIигъапщкIуэу нэмыцэм ящихъумат…
- КIэщI-кIэщIурэ Нурбий дерсхэм щыжиIэрт и щыIэныгъэмкIэ адэшхуэхэм я гъащIэм зэрыпищэр, езыри и щIэблэри щыIэху ахэр уахътыншэ зэрыхъур. Дауэ мыбдеж уигу къызэрымыкIыжынур ХьэпащIэ-дадэ Нурбий зи хэтыр къыбгурыIуэн щхьэкIэ и адэшхуэхэр зыхуэдар пщIэн хуейщ, жиIауэ зэрыщытар? Пэж дыдэу, Нурбий егъэджакIуэ къищIыкIамэ, къызытекIыжа Джылау щIэблэм хуэгъэзатэкъэ, бгъэдэлъ щIэныгъэмкIэ ядэгуэшатэкъэ? Нурбий ущиякIуэ хъуамэ, и адэшхуэм и адэ Мэшыкъуэ-хьэжыжьри емыкIу къимыгъэхъуну ущиебэтэкъэ, и гъащIэр Iущыгъэ защIэу зэхэлъу ирихьэкIыртэкъэ? Нурбий гъэсакIуэмэ, и адэшхуэ Мырзэбэчи щапхъэ зытепх хъун дуней тетыкIэ иIатэкъэ, гупсысэ гъэщIэгъуэнхэм я зэхэублакIуэтэкъэ? А псор Нурбий лъыщхьэм хэту къылъэмыIэсыжынкIэ Iэмал иIакъым. Дэтхэнэми тепсэлъыхьи, Нурбий яхыболъагъуэ, Нурбий тепсэлъыхьи, и адэшхуэхэр уигу къокI. Аращ-тIэ, лIэужьыр бжьиблкIэ мауэ, щIыжаIар.
- Хъуапсэ и псэ кIуэдыркъым
- Нурбий нэгъэсауэ егъэджакIуэт. Илъэс 50-м щIигъукIэ еджапIэм адыгэбзэмрэ литературэмрэ, Адыгэ Хабзэмрэ лъэпкъ тхыдэмрэ щригъэджащ. Нурбий хуэдэу бзэр, хабзэр, тхыдэр щIэблэм ябгъэдэзылъхьэфа щыIэу фIэщ щIыгъуейщ, апхуэдизкIэ жиIэр фIэмащIэу зытепсэлъыхьыр яригъэлъагъумэ, зэхригъащIэмэ, фIэфIу нэрылъагъу щапхъэхэмкIэ дерсхэр игъэнщIырти. Къэнжалыщхьэ щегъэжьауэ Къэзанокъуей хэкужьымкIэ екIуэкIыжу, Жансэхъу и Iуащхьэм щыщIэдзауэ Бжьэхъуокъуей губгъуэм щыщIэкIыжу дэнэ деж сыт хуэдэ Iуэхугъуэ щекIуэкIами еджакIуэхэр ишэурэ щIыпIэхэр яригъэлъагъурт, къыщыхъуа Iуэхугъуэхэми щахутепсэлъыхьырт. Тхылъым ит текстым ахэр ирипхыжырти, апхуэдэ щIыкIэкIэ еджакIуэм бгъэдэлъын хуей щIэныгъэр сыт и лъэныкъуэкIи зэлъэIэс ищIырт.
- Сабийм ирит щIэныгъэр цIыхугъэ пщалъэм Iэмалыншэу щIигъэкIырт. ЖиIэри къиIуатэри зыфIимыгъэщIурэ еджакIуэм деж нихьэсыфырт. ТехьэулеикI зи хабзэу нэхъ къуейщIейхэри къыхуэгъэдаIуэу гуапэт, хуабэт. Ар еджапIэ пщIантIэм къыдыхьауэ цIыкIухэр къыщемыпщIэкIа къэхъуагъэнкъым. Сабийхэм къалъыхъуэу щытащ Нурбий. Си щхьэ кърикIуауэ зы гукъэкIыж. Зэгуэрым дерс иIэу Нурбий къэкIуатэкъым. Сымаджэуи зэхэтхатэкъым, зэIущIэ щыIэу кIуауи хъыбар диIэтэкъым. Классым щIэс щIалитI жэрыгъэкIэ дыкIуащ Нурбийхэ. ДызыхуэкIуар жьауапIэм деж пхъэ иупсу щIэтт, мо хьэчэхьэпсэу дэлъэдаитIым къыщытIуплъам. Дерсым къызэрымыкIуар щыжетIэм, псынщIэу щIыхьэжщ, кIэстум зыщидзэри къыщIэкIыжащ, уэрамым дыкъызэрытехьэуи, япэу къэса машинэр къэувыIэри еджапIэм дынишэсыжащ. Нурбий гу лъитакъым кIэлош лъыгъыу къызэрежьам. Практикэ къэкIуауэ зы хъыджэбз дэтти, кIэлош лъыгъыу къыщIыхьа мо лIыр щилъагъум, и нэIуасэтэкъыми, щIэнакIэ щIыкIэу еплъащ. ЕтIуанэ махуэм зэрыклассу кIэлош тлъыгъыу еджапIэм дыкъыщыкIуэм, хъыджэбзыр укIытэжагъэнщ, иужькIэ тлъагъужакъым. Сыт щыгъуи къэтлъыхъуэ ди егъэджакIуэм илъ тщIэжауэ къытщы-хъуат.
- Нурбий щIэхъуэпсырт дэтхэнэми и лъапсэрэ и къуэпсрэ ищIэным икIи абы ерыщу телажьэрт. Япэ дерсищыр зэфIэкIа нэужь, зыгъэпсэ-
- хугъуэшхуэм ирихьэлIэу, лIакъуеджэ жиIэрти, еджакIуэхэр зэхуишэсырт. АдэцIиблымкIэ зэмыупщIа, имыщIэмэ, ахэр къигъуэту зримыгъэщIа еджапIэм цIыху дыхьакъым. «ЦIыху фыхъуну, дзыхь къывагъэзыну фыхуеймэ, адэцIиблыр зэвгъащIэ», — япиубыдырт Нурбий псоми. Иджы ехьэжьауэ лъэпкъ тхылъхэр ятх, къыдагъэкI. Нурбий и гъащIэ псом зэхуихьэса лъэпкъ хъыбархэм къахищIыкIыжа лIакъуэ жыгым хуэдэ зыщIа щыIэкъым. Метр зыбжанэ зи кIыхьагъ лIакъуэ тхылъ зэкIуэцIыкIым и хъыбарым щымыгъуазэ апхуэдэ Iуэху пылъу Совет къэралыгъуэм бэ исакъым. Нурбий и фIыгъэкIэ еджакIуэ куэдми апхуэдэ лIакъуэ жыгхэр яIэ хъуат.
- Нурбий и цIэр нэгъуэщI зы Iуэхугъуэми епхащ. Хэку зауэшхуэм хэкIуэда къуажэ щIалэхэм я цIэхэр къэхутэным, я къекIуэкIыкIар зэхэгъэкIыным гуащIэшхуэ ирихьэлIащ. А Iуэхум сэри сызэрыхиубыдам срогушхуэ. Тхьэмахуэ махуэ хъуамэ, нэхъыжь зэрыс унагъуэ щIагъуэ къэдмыгъанэу дыщыщIэупщIэрт зэуапIэм икIуэдахэм я Iуэхум. Илъэс Iэджэ лъандэрэ езы Нурбий а лэжьыгъэр апхуэдизкIэ зэхэхауэ зы жыпхъэм тету иригъэкIуэкIырти, щыуапIи гъуэщапIи къыхэмыкIыу дэри ар Iэрыхуэ тхуэхъуауэ дрилажьэрт. КъыдэкIыгъуэ зыбжанэу зэхэт «Фэеплъ тхылъ» плъыжьышхуэм Зеикъуэ щыщу Хэку зауэшхуэм хэкIуэдауэ итхэм я хъыбар кIэщIхэм я нэхъыбэр, Нурбий мыхъуамэ, нобэ кIуэдыжыпэну къыщIэкIынт.
- И адэшхуэ Мырзэбэч хуэдэу цIыхум зэрещхьэпэн гупсысэм зэрихьэ зэпытт Нурбий. Зауэм хэкIуэда и адэ къуэш Хьэрэбий и тхылъ мафIэм имысу ихъумахэм деж къыщыщIидзэри, тхылъ миниплIым нызэрыхьэс фонд зэригъэпэщауэ щытащ абы. А библиотекэр уней щхьэкIэ, зыхуэлажьэри зейри цIыхубэрт. Къуажэм щыщу еджапIэ нэхъыщхьэ щIэтIысхьауэ абы щIэмыхьа, зыхуейр къыщызымыгъуэта студент щыIэкъым. Ар сыт щыгъуи зэIухат, цIыхухэм къыхах тхылъхэр езыхэм я карточкэхэм иратхэжырт, ахэр къахьыжмэ, нэгъуэщI къащтэу. Нурбий тхылъым хуищI пщIэр псоми зыхригъэщIэну зэрыхэтым къыхэкIа гупсысэ дахэт жылэ тхылъ унэр.
- Ауэ Нурбий илэжьа псом ящхьэжщ Совет къэралыгъуэм и щIыпIэ куэдми хамэ къэралхэми щызэлъащIыса къуажэ хэкурыдж музейр. Хъыбархэр цIыхубэм езыгъащIэу щыта ТАСС-м 1967 гъэм мэлыжьыхьым и 20-м къитат: «Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщызэIуахащ а щIыналъэм щыяпэ къуажэ хэкурыдж музей. Адыгэ тхыдэм ехьэлIа хьэпшып куэд щызэхуэхьэса а му-зейм и къызэгъэпэщакIуэщ Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ Зеикъуэ къуажэм дэт курыт еджапIэм анэдэлъхубзэр щезыгъэдж Жылау Нурбий. Хэкупсэм ар тыгъэ яхуищIащ и къуажэгъухэм». Къэралпсо радиомкIэ апхуэдэ хъыбар къатын папщIэ, лэжьыгъэ епхьэлIауэ щытын хуейт а IуэхущIапIэм. Нурбий емытIысэхыжу зэхуихьэсащ къуажэм и тхыдэм епха хьэпшып, сурэт, фащэ, нэгъуэщI Iэмэпсымэ куэд. Музейм къуажэм и цIэр жыжьэ игъэIум къыщымынэу, абы щыпсэухэм я щIэжыр лъагэу иIэтырт, я щхьэр лъагэу иригъэлъагъужырт. Музейр къызэрызэригъэпэщам папщIэ Жылау Нурбий къратауэ щытащ дамыгъэ лъапIэ — Жуковым и орденыр.
- Нурбий и гъащIэр хъуапсэу ихьащ. Зеикъуэ къуажэ дэт 4-нэ курыт еджапIэм и унафэщIу щылажьи, 1-нэ курыт еджапIэм унафэщIым и къуэдзэу щыщыти псэемыблэжу и къарур зрихьэлIар а зы хъуапсэрщ — цIыхугъэ зыхэлъ щIэблэ къэгъэтэджынырщ. Хэкур фIыуэ зылъагъу, хабзэрэ адыгагъэрэ зыхэлъ щIэблэ щыIэныр лъэпкъым и щыIэныгъэм ирипхырт Нурбий, ар зэщIа хъун щхьэ- кIи куэд илэжьащ. Езым и гъащIэр абы и щапхъэ нэсщ.
- Нурбий цIыхушхуэщ. НэгъуэщIу жыпIэ хъуну къыщIэкIынкъым. Ин хъуныр и натIэм къритхами, абы зезыгъэIэта щхьэгъусэ насып иIащ. Тае — уигъэлъыхъуэну цIыхубз гумащIэт, щхьэгъусэ пэжт. Езыр егъэджакIуэти, Нурбий зэлIалIэр фIыуэ зэхищIыкIырт икIи диIыгът. ЩIыбагъыр зэрымыуэнум игъэгушхуэ лIыри лъэпкъ Iуэхум гуащIафIэу хуэлэжьащ. ЗэгурыIуэрэ зэдэIуэжу зэдэпсэуа зэщхьэгъуситIым щIэблэ дахэ къащIэнащ, лъэпкъымкIэ гуапэу, щIэблэмкIэ гумызагъэу, нэхъыщхьэращи, адыгагъэмкIэ гумащIэу.
- Бакалавриатыр къызэрызухамкIэ тхылъ плъыжьыр сIыгъыу къуажэм сыщыкIуэжам, згъэгуфIэнщ жысIэри Нурбий деж сыдыхьат. Зи нэпсыр къытелъэда си егъэджакIуэм къызжиIа псалъэр си гум илъщ: «ГуащIэм зэщIэкIуэ иIэкъым, абы къыпхуихьынуращ узыгъэпэжынури узыгъэпажэнури». Сыт хуэдэ Iуэху къуажэм дапщэщи къыщамыIэтми, Нурбий и гуащIэм зэщIэкIуэ иIэнукъым — и цIэр къраIуэнущ. Жылэм абы хуищIар уасэншэщи, и цIэр уахътыншэ хъунущ.
- Гуапэу, щабэу, IэфIу дунейм тета нэхъыжьыфIыр псэужамэ, илъэс 90 ирикъунут. АтIэми, Нурбий дэ къытхэмытыжми, абы къыщIэна щIэиным кIуэдыж имыIэу дунейм зэрытетынур уи фIэщ мэхъу.
-
И унагъуэм яхэсщ. 2002 гъэ
- ТАБЫЩ Мурат,
- «Адыгэ псалъэ» газетым и
- щIэныгъэ обозреватель.