ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ

АДЫГЭ ПСАЛЪЭ
« «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд
»

Зыгъэпсэхугъуэ махуэм

2013-11-16

  •  Фэ фщIэрэ?
  • Псалъэхэм я мыхьэнэр
  • Гуащэ. Псалъэм мы­хьэнищ иIэщ: 1. Ныса­щIэм и щхьэгъусэм и анэ. 2. Пщым и щхьэ­гъусэ. 3. ЦIыху сурэт теплъэ иIэу сабийхэр зэрагъэджэгу хьэпшып.
  • ГуэшапIэ. ЗекIуэ, чырэ кIуэным епха псалъэщ. Пасэ зэманым зекIуэ щыIахэм къагъэзэжа нэужь, къахуа былымымрэ къахьа хьэпшыпхэмрэ щIыпIэ хэха гуэрым деж щагуэшыжырт. Апхуэдэ щIыпIэм «ГуэшапIэкIэ» еджэрт. ГуэшапIэу ящIу щытар къуажэбгъурщ.
  • Губру. ЗекIуэхэм деж адыгэхэм къагъэсэбэпу щыта зэуэкIэ хабзэщ. Зыгуэрхэр къатеуэнкIэ шынагъуэ щыIэмэ, зе­кIуэм хэтхэм гухэр хъурейуэ кърагъэувэкIырти, быдапIэ ящIырт. «Губ­ру­кIэ» зэджэ апхуэдэ быдапIэм дэсу ахэр бийм яIущIэрт.
  • ГукIэкъузыбжьэ. ЩIы­хьэхум ехьэлIа хабзэщ. Гъавэр губгъуэм къишыжыным, мэзым пхъэ­кIэбжьэкIэ къыщIэ­шыным, нэгъуэщI Iуэху­гъуахэми теухуауэ щIы­хьэху щащIкIэ, яужь дыдэ иту къэзыгъэзэжам бжьэ иратырт, дяпэкIэ псоми ятекIуэу лэжьэ-ну, и Iуэху дэкIыну ехъуэ­хъу­хэрти. А бжьэм «ГукIэкъузыбжьэкIэ» йоджэ.
  • ГуфIапщIэ. Ижь-     ижьыж лъандэрэ адыгэхэм къадекIуэкI хабзэщ. ЯгъэгуфIа цIыхум зэ­рагъэгуфIам папщIэ ит тыгъэм «ГуфIапщIэкIэ» йоджэ. Унагъуэр щIэ­гуфIэн хъыбар гуапэ япэу къахуэзыхьам «гу­фIапщIэщ» жаIэрти, тыгъэ гуэрхэр иратырт. ГуфIапщIэ адыгэхэм ятырт я унагъуэм къуэ къыхуалъхуамэ, нысэ къы­хуашамэ, зэман кIыхь­кIэ зыпэплъа цIы­хум къигъэзэжамэ, хьэ­щIэ лъапIэ къыхуэкIуа­мэ, н.къ. ГуфIапщIэ нэ­хъыбэу зрату щытар ныбжьыщIэхэрт.
  • ГуфIапщIэ Iэнэ. Гу­фIэгъуэм ехьэлIа хабзэщ. Унагъуэм хъыбар гуфIэгъуэ къыхуэзы­хьам ныбжь иIэу щытмэ, апхуэдэу гуфIапщIэ иратыртэкъым, атIэ мэл е джэдкъаз хуаукIырт, шыгъу-пIастэ Iэнэ къыхуагъэувырти, ягъэхьэ­щIэрт. Абы «ГуфIапщIэ IэнэкIэ» йоджэ.
  • ГуIэ шхын. Нэщхъеягъуэм епха хабзэхэм щыщщ. Ипэ зэманым цIыху зэрылIыкIа уна­гъуэм махуищкIэ щып­щафIэу щытакъым, муслъымэн дин хабзэм тету. Жэнэзым къекIуалIэхэр гъунэгъум шхын щыхуа­щIурэ е благъэ-Iыхьлы­хэм, гъунэгъухэм къахь­хэмкIэ ягъашхэу щытащ. Апхуэдэ ерыскъым «ГуIэ шхынкIэ» еджэрт. Хабзэр иджыри куей зыбжанэм щагъэзащIэ.
  •  Думэн Хьэсэн.
  •  
  • Псалъэжьхэр
  • Уэсэпсым кхъухь трехуэ
  • Мыущий ущиикIэкIэ Iэ­зэщ.
  • Пхъэдакъэжьым уеп­салъэкIэ зэхищIыкIын?
  • эсэпсым кхъухь трехуэ.
  • Уеплъмэ — дахэщ, зэгуэпхмэ — банэщ.
  • Фыз къэкIухьрейр и унэ нэсыжмэ, щIопхъуэ.
  • ФIы зыхуэпщIэу е зыщыхъу.
  • Хьэлэл и гъуэмылэ   пэшхщ.
  • Хьэлэлыр зэрыпщIэр и хабзэщ.
  •  
  • ЖыIэгъуэхэр
  • Уи гур зэIупхыну ухуэмыпIащIэ
  • МыхъумыщIагъэ фIэкIа къыб­дэзымылъагъур, наб­гъэми къыщынэркъым.
  • Сабий хьэлыр кIуэдынкIэ умышынэу зыхэдз, жьы ухъумэ, укъигъуэтыжынщ.
  • Тыгъэ пщIынур умыщIэмэ, уи гум къыщIитхъыр къыпыч.
  • УзищIысыр умыщIэжмэ, зумыпэсым еупщI: пхуэфащэр зэхыуигъэхынщ.
  • Уи гур зэIупхыну ухуэмы­пIащIэ, ущIауэ къэнэнщ.
  • Уи мынасып къоуалIэмэ, зыпыIудз: пшыныжыкIейр къыпхуэкIуэнщ.
  • Уи пIэм сыну уижыхьмэ, ухатIэжыну хуежьэнщ.
  • Уи Iэр зыхуэкIэщIым хуумыший щIыкIэ егупсыс абы узэрыхуэныкъуэр зыхуэдизым.
  • ФIы пщIэну уигу къэкIамэ, еужьэрэкI — ухущIемыгъуэж щIы­кIэ.
  • Хъун гуэр къыбжьэдэкIмэ, къафIытегъэзэж: апхуэдэр я тхьэкIумэм ихьэркъым.
  • ЦIыхум и ныкъусаныгъэр щызыбзыщIым еукI, ириубы­дылIэу жезыIэри хелъафэ: Iэмал екIуэн хуейщ.
  • ЦIыхум ищIэнур гъэунэху, ауэ къуищIэну псом уемыжьэ.
  • Чэнджэщ кIыхьыр Iуэху зэIыщIэщ.
  • Щытхъум зумыгъэхьмэ, щхъухьым укъелащ.
  • Щытхъур уи щхьэм занщIэу хуумыхь — цIыхугъэм и хьэ­тыркIэ жаIэу арагъэнщ.
  •  Бейтыгъуэн Сэфарбий.
  •   
  • Нэщэнэхэр
  • БжэщхьэIум зыгуэр щызэIэпыпхмэ…
  •  Iэ щIыбкIэ псы къибгъэ­хъуэну фIыкъым.
  • Бабыщхэм удзым зыхакухьмэ, уэлбанэ хъуну къа­лъытэрт.
  • БжэщхьэIум зыгуэр щы­зэIэпыпхмэ, узэщохьэ жа­Iэрт.
  • Былым къозытыр щIэмы­фыгъужмэ, мэбагъуэ жа­Iэрт.
  •  
  • Лъэпкъ шхыныгъуэхэр
  •  Лэпс зэщIэт, мэлыл, кIэртIоф хэлъу
  •  Мэлылыр яупщIатэ е зэпауд г 30 — 60 хъууэ. ЯтхьэщI, шыуаным иралъхьэ, псы щIыIэ щIакIэри мафIэ иным тету зэ къытрагъэкъуалъэ, тхъурымбэр къытрахыурэ. МафIэр цIыкIу ящI, шыуаныщхьэр трапIэжри дакъикъэ плIыщI хуэдизкIэ ягъавэ, зэзэмызэ тхъурымбэр къытрахыурэ.
  • ИтIанэ IупщIэурэ упщIэта кIэртIоф укъэбза халъхьэ. ЗэIащIэ, шыуаныщхьэр трапIэри мафIэ щабэм тету да­къикъэ пщыкIутху-тIощIкIэ ягъавэ, абы халъхьэ бжьы-ныху-шыгъу, щимэ цIыкIуурэ упщIэта шыбжий сыр мы­хьэжа, зэпэплIимэ цIыкIуурэ упщIэта бжьыныщхьэ. Шыуа­ныщхьэр трапIэжри хьэзыр хъуху ягъавэ.
  • Шыуаныр пэшхьэкубгъум трагъэувэ, джэдгын хаудэри, и щхьэр техауэ дакъикъитху-хыкIэ щагъэт. Iэнэм фалъэ куукIэ трагъэувэ. ПIастэ щIыIэ, чыржын, хьэлIамэ, щIа­кхъуэ дашх.
  • Халъхьэхэр (цIыхуитI Iыхьэ): мэлылу — г 400, лыр зэрагъэвэну псыуэ — г 1100-рэ, кIэртIоф укъэбзауэ — г 200, бжьыныщхьэ укъэбзауэ — г 50, бжьыныхуу — г 30, шыбжийуэ, шыгъуу, джэдгыну — узыхуейм хуэдиз.
  • «Адыгэ шхыныгъуэхэр»  тхылъым къитхыжащ.
  •  
  • ГъащIэм куэд къыщохъу
  • Сурэт
  • Аушыджэр щыщ бзылъхугъэ гуэрым щхьэгъусэншэу ипIа и къуэр жыIэмыдаIуэу къэхъуат. Махуэ щIагъуэ дэкIыртэкъым абы зыгуэр зэхимыщIыхьу. Сытми, ерагъыу школыр къри­гъэухри, лэжьапIэ игъэувыну мурад ищIащ анэм. АрщхьэкIэ дэнэт, ауэ жыжьэуи гъунэгъууи зытригъэхьакъым. ФыщIэрт, зауэрт, банэт, хадэхэм ихьэрти, жыг къудамэхэр кърищIы­кIэхырт. «Уи къуэм мыр къыдищIащ», — жаIэу мащIэ унажэ къыхуэкIуэрэт анэм.
  • Ауэрэ щIалэм и армэ кIуэгъуэр къоблагъэ. Гущтэгулэм хэ­мыкI анэм, а пIалъэр къыхуэмыгъэсу, и къуэм жреIэ:
  • — Е Алыхь, зэ уи щIыб къэбгъэзауэ слъэгъуащэрэт!
  • Куэд мыщIэу щIалэр дзэ къулыкъум даш. Мазэ зы-тIу дэкIауэ анэм письмо къыIэрохьэ. ЦIыхубзым пIащIэу письмоулъэр зэтречри къыдех… и къуэм и щIыбыр къэгъэзауэ зэрыт сурэт. НэгъуэщI зыри дэлътэкъым.
  • Саут СулътIан.
  •  

    Москва щыщ тхьэIухуд Кукуэнэ Беллэ.

  • Хъыбар
  • Лъэпщрэ Тхьэгъэлэджрэ я баз
  • Зы гъатхэ гуэру, вэгъуэ зэманыр къыщысым, Тхьэгъэлэдж Лъэпщ деж кIуащ, фIэбз иригъэщIыну.
  • Лъэпщ апхуэдизу гъукIэ Iэзэти, «гъущIым и тхьэ» хужаIэрт». Апхуэдэу къызэрыхужаIэри и напщIэ телът.
  • ЗэныбжьэгъуитIыр уэршэру здэщысым, Лъэпщ и щхьэ щытхъужу жиIащ:
  • — Пшахъуэ тезмыкIутэу гъущI згъэжьэнщи, фIэбз пхуэсщIынщ.
  • — ПщIынкъым, — и фIэщ хъуакъым Тхьэгъэлэдж.
  • — СщIынщ, — жиIащ Лъэпщ.
  • — АтIэ, уэ пшахъуэ тумыкIутэу гъущI бгъажьэу щытмэ, сэ жылэ тезмысэу мэш хьэсэ бэв къэзгъэкIынщ, — жиIащ Тхьэгъэлэдж.
  • Арыххэу, зэныбжьэгъуитIыр баз зэпихьащ, Iэгу-лъэгу зэхуеуэри, зэбгъэдэкIыжащ.
  • Лъэпщ и щхьэ щытхъужу апхуэдэу жиIа щхьэкIэ, щIегъуэжащ. Сыт хуэдизрэ мыгупсысами, пшахъуэ тримыкIутэу гъущI игъэжьа зэрыхъунур къыхуэщIэртэкъым. Лъэпщ абы иригузавэ хъуащ.
  • И лIыр зэрынэщхъейм фызым гу лъитэри, «Сыт щхьэгъусэр апхуэдизу ухэзыгъаплъэр?!» – жиIэри къеупщIащ.
  • — ДелагъэкIэ си ныбжьэгъум баз сыпихьа хъуащ. Пшахъуэ тезмыкIутэу гъущI згъажьэу фIэбз хуэсщIыну езухылIащ, — жиIащ Лъэпщ.
  • — Езым сыт къуиухылIар? — щIэупщIащ щхьэгъусэр.
  • — Езым къызиухылIар игъащIэкIэ хузэфIэ­мыкIынщ. Жылэ тримысэу мэш хьэсэ бэв къигъэкIыну баз къыспихьащ.
  • — АтIэ, абы уримыгузавэ, лIы, базыр уэ къэпхьагъэххэщ. Сэ сынэкIуэнщи шэдыбжьым сеп­щэнщ, уэ узэрылажьэ хабзэу лъащэ, пшахъуи тумыкIутэ. Уи гъущIри абы щхьэкIэ нэхъыкIэ хъунукъым, — жиIащ фызым.
  • Лъэпщ къэгуфIэжри и ныбжьэгъум хуиIуэ­хуащ:
  • — КъакIуэ, пшахъуэ тезмыкIутэу фIэбз зэрыпхуэсщIым уеплъынумэ, — жиIэри.
  • Тхьэгъэлэдж къэкIуащ. Лъэпщ и ныбжьэ­гъур кIыщым щIишэри, псори хуиту плъагъуу, игъэтIысащ.
  • Лъэпщ и фызыр къакIуэри, шэдыбжьым епщэу къэуващ. Лъэпщ зэрылъащэ и хабзэм хуэдэу, ауэ пшахъуэ тримыкIутэу лажьэурэ, гъущIри игъэжьащ, фIэбзри ищIащ.
  • — Уи фIэщ хъуа, си ныбжьэгъу, сэ сызэ­рыгъукIэ Iэзэр? — жиIащ Лъэпщ.
  • — Хъуащ, си ныбжьэгъу, сэри баз сызэрыппихьар уи нэгу щIэзгъэкIыну узогъэгугъэ!
  • Апхуэдэу Тхьэгъэлэдж жиIэри, фIэбзыр ихьри кIуэжащ.
  • Лъэпщ къэхъуар къыгурымыIуэу и фызым еупщIащ:
  • — Дауэ плъэкIа пшахъуэ тезмыкIутэу гъу­щIыр сыбгъэгъэжьэн?
  • — Ар мыращ уэзыгъэгъэжьар! — жиIэри пшахъуэр и IэщхьитIым къригъэлъэлъыжащ. — Сэ шэдыбжьым сыщепщэм, ма­щIэурэ тIуми фымылъагъуу пхутезгъэщэщащ.
  • — Сэ ар сигу къэкIынутэкъым. Фызым хузэ­фIэ­мыкIын щыIэкъым! — жиIащ Лъэпщ.
  • ВакIуэ дэкIыгъуэр къыщысым, Тхьэгъэлэдж и ныбжьэгъужьым хуиIуэхури къишащ. Губгъуэм дишри игъащIэ лъандэрэ мэш зэрызэрашэ гъуэгужьым ишащ.
  • Жылэ тримысэу гъуэгущхьитIыр ивэри, бжьыхьэм мэш бэв кърихьэлIащ.
  •  КъардэнгъущI Зырамыку.
  • ГушыIэ
  •  Иужьрей акъыл
  •  ЗэлIзэфызыр зэфIэнат. ЛIым и псалъэр зэпиуду фыз губжьам:
  • — Сыту акъылыншэ ухъуа, дыдыд Iей мыгъуэ! — щы­жиIэм:
  • — Бетэмал, нэгъуэщI мы­хъу­­ми, а иджы сиIэ акъылым и ныкъуэр сиIащэрэт, уэ пэшэгъу усщIыну сигу къыщихьам щыгъуэ, — пи­дзыжащ лIым.
  •   
  • Псалъэзэблэдз
  •  ЕкIуэкIыу: 1. Хэку зауэшхуэм и зэманым нэмыцэм ямыубыдыфа Къалэ-ЛIы­хъужь. 4. Диным зэрыжиIэм­кIэ, зи щIалэгъуэр зэи имы­кIыу жэнэтым ис тхьэIухуд. 5. А цIэр зэрахьэ: районым, къалэм, псыежэхым. 7. Гъавэ къэкIыгъэ. 10. Чы- … бжыхь. 11. ШкIэ мэжэлIам и … макъ. 12. Адыгэ таурыхъхэм узыщрихьэлIэ … фызыжь. 13. Хьэцэпэцэ пыупщIа, ямыIуэжауэ. 17. Зи тхьэмпэ инхэр щхъуафэ-фIыцIафэ, псэуалъапхъэ къы­зыхах жыг. 20. Хадэ­хэкI. 21. Къурш лъэны­къуэм­кIэ къриху жьы щIы­IэтыIэ. 22. Узэрыбэуэн хьэуа пхуримыкъуу, дунейр щы­хуабэвэх зэман. 24. Бжэныфэм къыхащIыкI къэп. 26. КIуэ пэтми бжьиз зымыкIу. 27. Адыгэ бзылъхугъэ уэ­рэджыIакIуэ, профсоюз лэ­жьакIуэ, Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и артисткэ. 28. Пасэрей зауэлI джанэ. 29. Iэщ гупышхуэ. 30. Ерыс­къыр Iумпэм ищIу, хьэлыншэу зыкъэзыгъэлъагъуэ. 32. ЩIалэр … зэщIэщIакIэ мэ­къушэ дэкIащ. 34. Пхъашэ, гъур. 36. Гъэсыныпхъэ. 37. Ди нэхъыжьыфIхэр гу къабзэрэ … хьэлэлкIэ хуэлэжьащ я хэкум. 39. Шым и «вакъэ». 40. Джэрэзыжу мылым къыщагъафэ. 41. МахуэцIэ. 42. Улажьэмэ, … пшхынщ, умы­­лажьэмэ, лажьэ бгъуэтынщ. 46. ЩIыIэ егъэлея. 47. ХадэхэкI. 49. Пхъэщ­хьэ­мыщхьэ. 50. … вы бжьа­къуэм къокI. 51. Нэмэз … 53. ЩIалэ мыин-мыцIыкIу, курыт. 54. Зи нэхэм щIа­гъуэу ямылъагъу. 55. Бын. 56. Псыежэх къиуам кърихьэх пхъэ, жыг хуэдэхэр.
  • Къехыу: 1. ЛэжьакIуэ­жьым и Iэгум … трищIащ. 2. Псы Iуфэ мывалъэ-пша­хъуалъэ. 3. УщIэгузэвэни ущIэдыхьэшхыни зыхэлъ Iуэху къэхъугъэ. 5. Фоч, кIэрахъуэ хуэдэхэм ипэкIэ зэрызэзауэу щыта Iэщэ. Иджыри щыIэщ спорт лIэу­жьыгъуэхэм ящыщ зым къыщагъэсэбэпу. 6. На­пIэ­зыпIэ. 8. ПщIий къызы­пыкIэ жыг. 9. Школым щадж предмет. 14. ПкIэуэ, лъэуэ къэзыкIухь псэущхьэ цIы­кIунитIэ. 15. А унэцIэр зэрахьэ: адыгэ критик цIэрыIуэм; Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артисткэ хъуа уэрэ­джыIакIуэм. 16. Пхъэщхьэмыщхьэ. 18. … бэлътоку е щэкI. 19. Къэбэрдей-Балъ­къэрым и Министрхэм я Советым и УнафэщIу щыта. Абы и цIэр зэрехьэ Налшык и уэрамхэм ящыщ зым. 23. Къум щIыналъэхэм щыIэ псэущхьэшхуэ. 25. Жьэгу натIэм хэщIыхьа тегъэу­вапIэ. 26. Нобэрей махуэм сылъэуджыджати, си лъа­къуэ­хэм … ящIащ. 27. Лъэпщ ипэкIэ нартхэм я гъукIэу щыта. 31. ЦIыхубзхэм къыз­драхьэкI хьэпшып цIыкIу, зрагъэдахэу. 33. Зи … исым и уэрэд жеIэ. 34. Мылъкум лъакъуащхьэкIэ хэт цIыху. 35. Нэмэз ищIын и пэ мус­лъымэным зэфIигъэкI Iуэху. 38. Тафэ, гъавэ щIапIэ. 43. Хуэмыху, хуэм дыдэу фIэкIа мыIэбэ. 44. Бжэныфэм къы­хащIыкI Iуданэ. 45. Жылэм я гъуор мэгуо: « … хъужыхэнхэ, зи лъэ вакъэ изылъхьэу хъуар къуажэкум фыщызэхуэс!» 46. Iуданэу зэхэща кIапсэ псыгъуэ цIыкIу. 48. КIыщокъуэ Алим и усэ цIэрыIуэ. 51. Инагъ, лъагагъ, кIыхьагъ хуэдэхэр къызэрахутэм йоджэ. 52.   Бзу …
  •  Зэхэзылъхьар
  • Мыз Ахьмэдщ.
  •   
  • ЩэкIуэгъуэм и 9-м ди газетым тета псалъэзэблэдзым и жэуапхэр:
  • ЕкIуэкIыу: 8. Сэхъурокъуэ. 9. Бумэзей. 10. Гъурц. 11. Къунан. 14. Къанж. 16. Ныбгъуэ. 18. Батыр. 20. Сэшхуэ. 22. ХьэщIэщ. 23. Къэзэр. 25. Хьэсэгъу. 31. Бадзэ. 32. Дыхьэрэн. 33. Iущхьэ. 38. Уашхэ. 40. Бажэм. 41. Пхъэпс. 43. Апэсы. 45. Хьэшыр. 46. ГъумыщIэ. 47. Дерт. 50. КIадэ. 53. Таж.  55. Къуэныкъуей. 56. Ажэгъуэмэ.
  •  Къехыу: 1. Пэгун. 2. Иран. 3. Акъужь. 4. Къэрабэ. 5. Ауз. 6. Хьэлъкъ. 7. Берн. 12. Гъунапкъэ. 13. Къэбард. 15. Гуращэ. 17. Псыхьэ. 19. Ажэ. 21. ХущIэ. 22. Хьэмбылу. 24. Зэрэгъыж. 26. Гъуанэдэс. 27. Бдзы. 28. Гъудэ. 29. Анэ. 30. Пщы. 34. Нэмыс. 35. Абрагъуэ. 36. Емынэжь. 37. Къупщхьэ. 39. Алъп. 42. Пхъы. 44. ЩIыдагъэ. 48. Ерэн. 49. Тхылъ. 50. КIагъуэ. 51. Думэ. 52. Без. 54. Бжэ.
  •