|
|
|
ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ |
|
|
||||||||
АДЫГЭ ПСАЛЪЭ |
|
|||||||||||
|
КъБР-м И ПАРЛАМЕНТЫМРЭ ПРАВИТЕЛЬСТВЭМРЭ Я ГАЗЕТ |
|
|||||||||||
|
сайт газеты «Адыгэпсалъэ»
2006 гъэм мэлыжьыхьым (апрелым)и11 |
||||||||||||
|
газетыр 1924 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм и 1 лъандэрэ къыдокI |
||||||||||||
|
ХЪЫБАРЫЩIЭХЭР
ТХЫДЭ
ХЪЫБАРЕГЪАЩIЭ
|
english |
адыгэбзэ |
|
|||||||||
|
Волгоград къалэ. Мамай 1уащхьэ. Щ1ыхьым и кхъэлэгъунэ. Сэмэгумк1э къыщыщ1эдзауэ: Кхъуэ1уфэ Хьэчим, Совет Союзым и Л1ыхъужь, тхак1уэ Карпов Владимир, Созаев Ахъмэт.
Пэжыр гъуазэу къыхэтмэ…
ТхакIуэ, журналист, литературэ критик КхъуэIуфэ Хьэчим тхылъеджэхэм фIыуэ къацIыху Кавказ зауэм, ИстамбылакIуэм, адыгэхэм я тхыдэ жыжьэм, къэбэрдей литературэм и зыужьыкIэхэм ехьэлIауэ и Iэдакъэ къыщIэкIа лэжьыгъэхэмкIэ. Абы тхылъ хьэлэмэтхэр итхащ, очерк, статья щхьэхуэу пщIы бжыгъэхэр къытрыригъэдзащ Хэку зауэшхуэм и зэманым ди республикэм икIа щIалэхэм, абыхэм я гъусэу зауэ IэнатIэм Iутахэм лIыхъужьыгъэу яхэлъар къигъэлъэгъуэжу. А тхыгъэхэм я нэхъыбэр гъэпсащ ди литературэм щIэуэ зыщызыужь жанрым, художественнэ-документальнэ, художественнэ-публицистикэ тхэкIэм тету. Зауэм и тхыдэм щIэрыщIэу псори ироплъэж иужьрей зэманым. Иджыри къэс зэрыжаIэу, зэратхыу щытамрэ зауэм и пэжыпIэмрэ щызэтемыхуэ куэд Iуэхум хэтауэ къыщыщIидзи щыIэщ. КхъуэIуфэр хущIокъу апхуэдэ бгъэдыхьэкIэм фIыуэ, пэжыгъэу хэлъыр къыхиубыдыкIыу, и тхыгъэхэм къыщигъэсэбэпыным. Ар къызэрехъулIэ щIыкIэм, абы и повестхэм, рассказхэм, очеркхэм пэж дыдэу къэхъуа Iуэхугъуэхэмрэ къагупсысахэмрэ зэдэууэ, зэIэпэгъуу зэрыхэувэм топсэлъыхь Хьэчимрэ тхакIуэ, журналист ХьэIупщы МуIэедрэ. ХьэIупщы МуIэед: Мы ди псалъэмакъыр зытедухуэну сэ сызэрегупсысам “ТхакIуэмрэ зауэм и тхыдэмрэ” е “Литературэмрэ зауэмрэ” жиIэу фIэпщ хъунут… КхъуэIуфэ Хьэчим: Дапхуэдэри содэ. Ауэ мыр занщIэу къыхэзгъэщынут. Хэку зауэшхуэм и темэр ар – гъуни, нэзи зимыIэщ. Дэ сыт мыгъуэри ди тхакIуэ жыпIэным хуэдэщ а къалэн иным зыпыпшэн и пэкIэ. Зауэр зищIысыр, зыхуэдэр нэхъ куууэ, нэхъ Iэзэу къэзыгъэлъэгъуэжыфыр зауэм и гъуэгуанэхэр зэпызыча, ажалым мэскъалкIэ фIэкIа пэмыжыжьэу абы и Iугъуэ бзаджэм хэта тхакIуэхэрщ. Дэ сыт абыхэм елъытауэ? Пэжщ, уи щхьэр хей зэрыпщIын гуэрхэри хэлъщ. “Къуршыбгъэм и уафэр лъагэщ” жыхуиIэ повестым (ар зэрыщыту документхэм тещIыхьауэ тхащ) нэмыщI, зауэр зауэу къэгъэлъэгъуэным тегъэпса, нэгъуэщIу жыпIэмэ, дзэхэр зэпэщIэувауэ зэзауэу, зэрылIу, зым бийр иукIыу е къаукIыу, текIуэр текIуэу, якъур якъуу къезытхэкI сэ си лэжьыгъэхэм яхэткъым. Мо зи гугъу сщIа повестри зытепсэлъыхьыр уэгум иту кхъухьлъатэхэр зэрызэпэщIэувэрщ. Абы ебгъэщхь хъуну къыщIэкIынщ зауэлI щхьэхуэхэм якIуа гъуэгур, я нэгу щIэкIахэр къэзыIуэтэж ди очеркхэри. Мыдрейхэм псоми нэхъ зытрагъащIэр нобэ къэхъу Iуэхухэрщ, нэхъыщхьэу къащтэри езы зауэр зэрекIуэкIа дыдэр аркъым, атIэ ноби абы и лъэужьыр зэрымыгъущырщ, зауэ угъурсызым и дерс пщтырхэр нобэ псэу цIыхухэм псэкIэ зэрагъэвырщ, абы ди щIым кърина гуауэхэр зэрымыжэщIырщ. Сэ зэгуэрым мурад сщIыри апхуэдэ рассказ защIэу зэхэлъ тхылъи згъэхьэзырат, фIэсщари абы хуэкIуэу къысщыхъуж гуэрт: “Зауэм и IэпапIэхэр”. Ар 1973 гъэм къыдэкIат. АдыгэбзэкIэ стхахэм щыщу мы тхылъ цIыкIур сэ нэхъыфIу солъагъу. ТхэкIэ IэзагъэкIэ ар бэлыхь гуэрт жысIэу аракъым. И зэхэлъыкIэрщ, и гъэпсыкIэрщ зи гугъу сщIыр. СощIэж критик Iэзэ дыдэ Сокъур Мусэрбий тхакIуэхэм я зэIущIэ гуэрым къыщыпсалъэу а тхылъым и зэхэлъыкIэр къыхигъэщауэ зэрыщытар, псори зы Iуэхугъуэм теухуауэ, зы гупсысэкIэ зэщIэIулIауэ рассказ гуп щызэхуэхьэса сборник куэдрэ къытхэхъуэркъым, жиIэгъат абы. Хь.М.: Хьэчим, “дэ зауэм дыхэтакъым, сыт дэ абы хэтщIыкIрэ?” - къибгъэкIыу утепсэлъыхьащ зауэм тетхыхьын къалэным. Ауэ уи тхылъхэм абы ехьэлIауэ сигу къинэжа гуэр сыщрихьэлIащ “Дэ псори зауэм дриветеранхэщ” жыпIэу. Кхъу.Хь.: Ар “фигуральнэ” жыхуаIэ псэлъэкIэм хуэдэ гуэрщ. КъизгъэкIари гурыIуэгъуэ си гугъэщ. Сэ зауэм хэта куэдым я хъыбар сыщIэдэIуащ, къаIуэтэжа Iэджи стхыжащ. Ахэр уэршэрэгъу къыщыпхуэхъукIэ, къыпфIэщIыжу щIедзэ уэри а зи гугъу ящIхэм ухэта хуэдэу, уэри ар бгъэунэхуауэ, бгъэвауэ. Ар нэкъыфIэщIщ. Пэжращи, дэ тщыщу зауэм и гъуэз дыджыр къызыжьэхэуа дэтхэнэри - ар Iэ щIыIэкIэ зи гъащIэм къыхэIэба псори, топышэмрэ бомбэмрэ я къауэ макъыр зи тхьэкIумэм къиIуа псори - дыхэтащ зауэм. Абы къикIыркъым Iэщэ зыIыгъыу фронтым Iутам дегъэпщэн хуейуэ, ауэ итIани узэгупсысын щыIэщ. Дэ зауэм дыкIуакъым - дыкъалъхуа къудейт ар къыщылыдам. Ауэ зауэр езыр къэкIуащ ди деж. Бахъсэн Iуфэм къыIутIысхьащ псым мыдэкIэ къыщыс ди къуажэм хуэзэнщIабзэу. Абдеж нэмыцэхэр къыщагъэувыIат 1942 гъэм и гъэмахуэм. Ди къуажэм, Дыгулыбгъуейм, советыдзэхэр дэст. Арати, дэ фронтым и гъунапкъэ дыдэм дыкъытехутащ. Нэмыцэ кхъухьлъатэхэр ди щхьэщыгум икIыртэкъым, топышэхэр зэпымычу псым къызэпрылъэтырт. Апхуэдэу мазитIрэ ныкъуэкIэ екIуэкIащ, сабии балигъи зэрыгъэгужьеяуэ щIыунэм дису. Уи щхьэр къипшиикIын жыхуэпIэр дзыхьщIыгъуэджэт. Нэмыцэ топышэхэм ящыщ зы махуэ гуэрым ди щIапIэм къихуащ, а сыхьэтым хадэм ихьа си анэм пэмыжыжьэу. Топышэ къутахуэу къытехуам ар жэщым илIыкIащ. Илъэс 27-рэ и ныбжьу арат абы щыгъуэ. Ди адэр фронтым щыIэт. Си шыпхъумрэ сэрэ адэшхуэмрэ анэшхуэмрэ я деж дыкъыщыхъуащ. Си анэр уIэгъэу унэм къыщыщIахьэжарщ сэ япэ дыдэу цIыхум лъы къыщIэжу щыслъэгъуар. Ар дауэ пщыгъупщэн? Хьэмэ дащымыщу пхужыIэн дэ зауэм хэтахэм? Фронтыр аракъым жыхуэсIэр – зауэрщ. Хь.М.: Зауэмрэ сабиигъуэмрэ зэхьэлIауэ уэ уи тхыгъэхэм куэдрэ къыхохуэ. Апхуэдэщ, зэ еплъыгъуэкIэ мыбыхэм икъукIэ пэIэщIэу къыпфIэщI “ИгъащIэкIэ гъэрибхэр” тхылъри. Абы и Iыхьэ щхьэхуэхэр топсэлъыхь пасэу щыIа Кавказ зауэжьым, абы нэмыщI 1948 гъэм щыщIэдзауэ хьэрып къэралхэмрэ Израилымрэ яку къыдэхъуа зауэхэм. Ди псалъэмакъыр зытеухуамрэ мобыхэмрэ сыткIэ зэпха жыпIэнщ, итIани… Кхъу.Хь.: ИтIани, икIэм-икIэжым, псори зэпыщIауэ къыщIедз. Сыт хуэдэ зауи ирехъуи, нэхъыбэу лей зытехьэр сабийхэрщ. Сэ япэу хьэрып къэралхэм – Сирием, Иорданием, Ливаным – сыщыкIуам, 1967 гъэм къэхъуа хьэрып-журт зауэр увыIа къудейт. Дамаски, адрей къалэхэми дзэр дэзт, нэхъыбэжт журтхэм яубыда щIыналъэхэм, абыхэм адыгэхэри яхэту, кърахуахэр. КуэдыкIейт тхьэмыщкIафэ дыдэ зытет сабийхэр – лъаIуэу я Iэр къашийуэ уэрамым дэтхэр; зи лъакъуэ, зи Iэ пымытыж балигъхэр. Сэ къысфIэщIу щIидзащ а псори зэгуэрым зыщIыпIэ щыслъэгъуауэ. Уэри зэрыпщIэщи, тхакIуэм тхылъ псо зытриухуэнур абы и нэгум къыщIидзэу и гум зыпхидза теплъэгъуэ закъуэм къытепщIыкIынкIэ мэхъу. Апхуэдэу сэ зы лIыжь хьэфиз (и нитIри нэфу) щыслъэгъуат Дамаск. Ар къалэм и уэрамыщхьэ гуэрым тест, зэпымыууэ зэчыр жиIэу. И пащхьэм тепщэч пIащIэ гуэр итти, блэкIхэм абы жьгъей ирадзэрт. ЛIыжьым, ар илъагъуми – имылъагъуми, и зэчырыр зэпыуртэкъым, а зэрызэфIэсым хуэдэу зэфIэст, и Iэпхъуамбэ гъур кIыхьхэмкIэ нэмэз щыгъэр игъажэу. Мис апхуэдэ дыдэ хьэфиз лIыжь фа-къырэ зауэм иужь илъэсхэм тесащ Бахъсэн бэзэрым. Апхуэдабзэу нэмэз щыгъэр игъажэу, а зэчыр дыдэри жэщ хъуху жиIэу: “Ла Iиллахьу Iил Аллахь, Мухьэмэд расул Аллахь”. Си гум зиублэрэкIат ар зэрызэхэсхыу. Бахъсэн бэзэрым и закъуэт зыщIиублэрэкIар? Мис а шэр къызытелъалъэ щIыунэм иса псоми зэдежьууэ жытIэрт а зэчырыр, ди Щхьэщыгу итым дыкъихъумэну псори делъэIуу. Дамаск и уэрамыпэм а зэчыр дыдэр къришу тес хьэфизыр плъэгъуауэ дауэ къэнэнт зауэм и бэлыхьу дэ дыщыцIыкIум тшэчар уигу къэмыкIыжу! Апхуэдэ щIыкIэщ “ИгъащIэкIэ гъэрибхэм” “зауэ гукъэкIыжхэр” хэзэрыхьа зэрыхъуар. Хь.М.: УцIыкIуу уи нэгу щIэкIахэр арауэ пIэрэ зауэм и темэр апхуэдэу гъунэгъу къыпхуэзыщIар? Кхъу.Хь.: АрагъэнкIи хъунщ. Ауэ абы и закъуэкъым. Нэхъ дыкъыдэкIуэтея иужькIи дэ дыкъэхъуащ зауэм и хъыбархэм дыхэмыкIыу – тхылъу дызэджэри киноууэ дызэплъри арат. Зэи дымыужэгъуу. Дыкъэзыухъуреихь нэхъыжьхэри арат – фронтовикхэрт. ЗэрыжысIащи, ди тхьэкIумэр тегъэхуауэ дедаIуэрт абыхэм къаIуэтэжым. НэгъуэщI “зауэ мемуархэри” щыIащ. Жылэ бгъуэтын зыдэмыса игъащIэм имыщIар икIи хуэмыщIэнур “зэригъэхъар” къиIуэтэжу? Сталиным и гъусэу “окопым зэрисар” е “Гилътыр къиубыдыну заданэ кърату” “Берлин парашюткIэ щыдадзам” “зэхэтахэр” хуэмыухыжу? Мыхэр нэхъ зэхьэлIапхъэхэр сэ сщIэркъым - психологиера хьэмэрэ психикэра, - ауэ пцIыми гъэщIэгъуэнщ жыхуаIэм хуэдэхэщ. А IуэрыIуатэ лIэужьыгъуэри джын хуейуэ къыщIэкIынщ, уеблэмэ, психологие и лъэныкъуэкIэ. Лъэпкъ психологием и хуэмэбжьымэ гуэрхэри ящIэуа хъунт а хъыбархэм. ЗэрытщIэщи, лIым дунейм щызэфIигъэкIын хуей къалэнхэр лъэпкъ куэдым ирапх псэуныгъэ и лъэныкъуэкIэ нэхъ яфIэдурысхэм - къуэ игъуэтын, унэ иухуэн, жыг хисэн, н.къ. Адыгэм апхуэдэ нэрыгъ иIэкъым, цIыхухъум и япэ къалэну къилъытэр нэгъуэщIщ - лIыгъэ зэрихьэнырщ! Аращ нартхэм я деж къыщыщIэдзауэ ди IуэрыIуатэм дызыхуриджэр, дызыхуиущийр. Мо зи гупсысэкIэм зауэм бэIутIэIу иритахэм я напэр сы хъунт: лIыгъэ гуэр зедмыхьауэ жылэм дауэ дахыхьэжыну? Арагъэнт а къомыр къыщIагупсысари. Тхэн нэхъ къызэрыщIадзари аращ дэ ди ныбжь тхакIуэхэм – зауэм и хъыбархэрщ. Пэжщ – ар дэнэ пхьын – щIалэгъуалэ, лъагъуныгъэ Iуэхухэри хэтащ ди япэ тхыгъэхэм. Сэри апхуэдэ зыгуэрхэр сыуцIырхъауэ щыIэщ. Ауэ зауэм и темэр текIуащ. Си гугъэмкIэ, ар зыкъомкIэ къыхэкIащ “Советская молодежь” газетым “военно-патриотическэ гъэсэныгъэ”-кIэ зэджэ отделыр сIыгъыу илъэс зыбжанэкIэ сызэрыщылэжьам. Зауэм хэтахэм зэрахьа лIыхъужьыгъэр къэгъэлъэгъуэжыным къыдэкIуэу, абы щыгъуэ гулъытэшхуэ хуащIырт хъыбарыншэу кIуэда, зи цIэ-унэцIэ ямыщIэу къуэшыкхъэхэм щIалъхьа зауэлIхэр зей-зыщыщхэр зэфIэгъэувэжыным. Ар щIыхьышхуэ, псапэшхуэ зыпылъ Iуэхущ. Зы къалэн щыIэщ зэи пщыгъупщэ мыхъуну – ар псэухэм дунейм ехыжахэм я пащхьэ щахь къалэнырщ. Абы и лъэныкъуэкIэ куэд зэфIэгъэкIа хъуат а илъэсхэм. ЗыгуэркIэ сызыщытхъужыну аракъым, ауэ, бжесIэнщи, сэ срогушхуэ си щIалэгъуэм а Iуэхум слъэкI къэзмыгъанэу сызэрыхэтам, дэ ди тхыгъэхэм, едгъэкIуэкIа лъыхъуэныгъэ лэжьыгъэхэм я сэбэпкIэ куэдым я Iыхьлыхэр щыкIуэдар, щыщIалъхьар къащIауэ, ямыцIыху зауэлI зыбжанэми я цIэр наIуэ къэхъуауэ зэрыщытам. Абыхэм я бынхэм, я адэ-анэхэм я гу къабзэ, псэ къабзэ фIыщIэм нэхъ лъапIэ гонорар сиIауи сэ сщIэжыркъым икIи сыхуеякъым сиIэну. Нобэр къыздэсым сыхуэсакъыу сохъумэ фIыщIэ псалъэхэр иту абы щыгъуэ зауэм и ветеранхэм, хэкIуэдахэм я Iыхьлыхэм къысхуатха письмохэр. Сигу къызэреуэщи, зыри зэзмыщIэфа письмо-лъэIухэри яхэлъщ абыхэм: мыпхуэдэ ди адэр, къуэшыр, дэлъхур хъыбарыншэу кIуэдащи, зыгуэр хыумыщIыкIыу пIэрэ? – жаIэу щIэупщIэу. Апхуэдэ куэд къэкIуауэ щытащ, къапщтэмэ, ди республикэм щекIуэкI лъыхъуэныгъэ лэжьыгъэм теухуа си тхыгъэ “Советская Россия” газетым къытехуа иужькIэ. ЗэралъытэмкIэ, ди дзэр щикIуэтми, щебгъэрыкIуэми зэхэту Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыналъэм щыхэкIуэдащ совет зауэлIу 3287-рэ. Абыхэм ящыщ куэдым я цIэ-унэцIэр наIуэ къызэрыхъуар я фIыщIэщ егъэджакIуэхэр, школакIуэ цIыкIухэр, комсомол, пионер организацэхэр жыджэру зыхэта къэхутэныгъэ лэжьыгъэм. ИтIани а Iуэху щхьэпэр, дахэр и кIэм нэсауэ пхужыIэнукъым. Ди республикэм хэхауэ сщIэркъым, къэралым и кIуэцIкIэ и гугъу пщIымэ, 1995 гъэм, ТекIуэныгъэ иныр илъэс 50 щрикъум ирихьэлIэу, мыпхуэдэ бжыгъэхэр къытрадзауэ щытащ: Урысей Федерацэм и щIыналъэм щыщIалъхьащ хэкIуэда совет сэлэтхэрэ офицерхэу мелуани 2-рэ мин 757-рэ 127-рэ; абы щыщу зы мелуанрэ мин 289-рэ 711-м я цIэ-унэцIэр ямыщIэу иджыри щIэлъхэщ. КъызыфIэгъэщIыт! Ар Урысейм и закъуэщ. Зауэр гуащIэу щекIуэкIа Украинэм, Белоруссием, Молдавием, Прибалтикэм, КъухьэпIэ Европэм и къэралхэм щыщIалъхьахэр дапщэ хъуну? Хь.М.: Хьэчим, бжыгъэхэм дыщыхыхьакIэ – псори зэхэту ди къэралым и цIыхуу зауэм хэкIуэдар… Кхъу.Хь.: Ар зэтемыхуэу къагъэлъагъуэу къокIуэкI. 1995 гъэ пщIондэ мелуан 20-м тету щытащ. А гъэм къытрадзамкIэ - мелуан 27-рэ. Абы щыщу дзэм хэт цIыхуу (зауэм Iуту къаукIауэ, хъыбарыншэу кIуэдауэ, гъэр хъури къимыгъэзэжауэ, уIэгъэм е узыфэ гуэрым илIыкIауэ) мелуани 8-рэ мин 668-рэ 400-рэ. Мыбы хабжэ КъуэкIыпIэ Жыжьэм (Японием и дзэр щызэтракъутэм) укIыгъэ хъуахэри. Адрей мелуан бжыгъэхэр зауэм Iумыта, лажьи-хъати зимыIэ, “гражданское население” хъужым щыщ цIыхухэщ. Къапщтэмэ, мис дэ ди анэм хуэдэу. НэгъуэщI бжыгъэхэри къагъэлъагъуэу урохьэлIэ. 2004 гъэм къыдэкIа “Урысей энциклопедие словарым” зэритымкIэ, дзэм хэт цIыхуу кIуэдар мелуан 11,4-м нос. Абы хохьэ партизану къаукIар - мелуани 4 - 5. Мыдрейхэр (мелуан 27-м хабжэу) - дзэм хэмытахэрщ. Псори зэхэту етIуанэ дунейпсо зауэм цIыху мелуан 65-м нэс хэкIуэдауэ къалъытэ. Германием фIэкIуэдар мелуани 6-м щыщIэдзауэ, мелуан 13,7-м нэсыну хуагъэфащэ. 1995 гъэм нэхъ пыухыкIауэ къытрадзат Германиемрэ абы и дэрэгъу къэралхэмрэ я цIыхуу хэкIуэдар - мелуани 8-рэ мин 649-рэ. Абы щыщу Германием и закъуэ - мелуани 7,4-рэ нэс, дзэм хэта абы и цIыхуу мелуани 5,5-рэ яукIауэ къалъытэ. Гъэр хъуахэри хыубжэмэ, Германием хэщIыныгъэу игъуэтащ цIыху мелуан 13,6-рэ, абы щыщу мелуани 10-р (процент 70-р) - совет-герман фронтым щыфIэкIуэдащ. Хь.М.: Къэбэрдей-Балъкъэрым икIа цIыхуу зауэм хэтар, хэкIуэдар ябжауэ щыIэу пIэрэ? Кхъу.Хь.: СССР псом тещIыхьауэ къызэрысхьам хуэдэу зэхэгъэкIауэ щыIэу сыщыгъуазэкъым, щыIэуи къыщIэкIынукъым. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, республикэм а зэманым цIыхуу исауэ 8 къэс зыр кIуащ зауэм; цIыхухъуу щыпсэуам дэтхэнэ етхуанэри хэкIуэдащ. Мыпхуэдэ къэбжыкIи щыIэщ: иджырей КъБР-м и щIыналъэм икIауэ зауэм Iухьащ цIыху мин 60; абы щыщу мин 38-р хэкIуэдащ, нэхъ пэжрауэ къыщIэкIынущи - 3 къэс 2-р. Республикэм и “Фэеплъ тхылъыр” щызэхагъэувэм ябжыфыну щытащ мыр, уеблэмэ, лъэпкъ-лъэпкъыу зэщхьэщыхауэ. Ябжыпами тщIэркъым, дунейм зыри къытехьакъым. Хь.М.: Газетым щылажьэ журналист щIалэ Албэч Хьэсэн лIыхъужь нэхъыщхьэу хэтщ уи художественнэ тхыгъэ зыбжанэм. Псори къэзыIуэтэжри, псори къызыпкъ- рыкIри аращ. Сыт я зэхуакуу пIэрэ авторымрэ абырэ? Сыт щыIауэ, сыт къэгупсысауэ хэлъ а Хьэсэным и Iуэхум? Кхъу.Хь.: Ар нэхъ къызыхыхьэр “Зауэм и IэпапIэхэр” сборникымрэ “Мэзыр жыг зырызурэ зэхэтщ” повестымрэщ. Авторымрэ абырэ я IуэхущIафэхэм зэхуакушхуэ яIэу схужыIэнукъым. АтIэми, Хьэсэныр ар литературэ образщ, авторым езым кIэрымылъ гуэрхэри апхуэдэм кIэрилъхьэнкIэ мэхъу. Сюжетхэм, Хьэсэныр зыхэхуэ къекIуэкI-некIуэкIхэм я гугъу пщIымэ, къэзгупсысауэ хэтыр мащIэщ. ЩIыпIэ зырызхэм зэман зырызхэм къыщыхъуа Iуэхугъуэхэр зэпигъэкIэсурэ, зы хъыбар шэщIа тхакIуэм зэриукъуэдийм и щапхъэ хъуну къысфIощI “Киндзмараули” рассказыр. Зы курсым щIэса студентхэр къалэм щызэхуэзэу, кафем зэрыкIуэр пимыгъэувами хъунут авторым. Ауэ ар хуейщ дыгъэ нэпсыр птулъкIэ лъащIэм къыщылындам хуэдэу зэщIэпщIыпщIэу Iэнэм къытрагъэувэ киндзмараули грузин шагъыр хэплъыхьам еплъурэ, 1942 гъэм Кавказыр яхъумэу къуршхэм иса ди сэлэтхэм яхэта Тамарэ грузин хъыджэбз дахэм, пагэм, ауэ гу щабэм, и хъыбар нэщхъеягъуэм тхылъеджэр занщIэу хишэну. Авторыр щэхуу мэгугъэ а зи Iуэху зыкIи зэтемыхуэ хуэдэу къыпфIэщI гупитIыр – ефапIэм щIэс щIалэхэмрэ мыгъуэр я Iусу, шэр къателъалъэу бгыщхьэм тес сэлэтхэмрэ, апхуэдэ цIэ дахэ зиIэ фадэмкIэ зэпыщIа хъу гупитIыр - гъащIэ къуэпскIэ зэрызэпхам, а сэлэтхэр мыхъуамэ, мыдрейхэм апхуэдизу гукъыдэж къозыт дуней ямыIэнкIи хъуну зэрыщытам тхылъеджэм и акъылыр езыр-езырурэ хуэкIуэну. Рассказым хэт хъыбар нэхъыщхьэр, Тамарэм хьэщыкъ хуэхъуа Ваня сэлэт щIалэм баз пихьэу хъыджэбзыр къуршым зэрызэпрыкIыжар, шагъырыр къызэрихьар, ауэ Ваняр зэрыхэкIуэдар сэ зауэм хэтахэм къаIуэтэжу зэхэсхащ. Нобэр къыздэсым шэч сощI – мобыхэм я псалъэ гуэрхэр сигу къокIыжри – апхуэдэ рассказ дяпэкIи ятхауэ щыIэу. Ауэ сэ срихьэлIакъым. ЩыIэпэми, дэ а хъыбарым щIэтлъхьар нэгъуэщI гупсысэщ. 1942 гъэм къурш щхьэдэхыпIэм къыщыхъуахэм нэмыщIу рассказым къыхыхьэ адрейхэр псори сэ сызыхэта Iуэхугъуэхэщ, щекIуэкIа щIыпIэхэр, зэманыр зэблэгъэувыкIауэ къакIуэми. Хь.М.: “Мэзыр жыг зырызурэ зэхэтщ” повестыр 115-нэ лъэпкъ шу дивизэм и тхыдэм ехьэлIащ. Шуудзэм и кIуэдыкIам куэд тетхы-хьащ. Уэри абы уахэту. Дауэ Iуэху пхуэхъуат абы елэжьыныр? Кхъу.Хь.: СымыщIэххэу. 1966 гъэм ветеранхэмрэ щIалэгъуалэмрэ я лIыкIуэхэр зыхэт поход дивизэр щызэуа щIыпIэхэм кIуэну щежьэм, зы журналисти яхэтын хуейуэ къалъытати, ар сэ къыстрагъэхуат. Сэ, дауи, зыгуэрхэр хэсщIыкIырт “нацдивизием” и тхыдэм. Ауэ абы папщIэ стхаIатэкъым, стхынуи сегупсысауэ щыттэкъым. Арами, си гуапэу икIи икъукIэ сфIэгъэщIэгъуэну сежьат. Абы къыхэкIкIэ повестым хэт журналист щIалэм походым мыкIуэн щхьэкIэ ищI щхьэусыгъуэхэр литературэм и хабзэхэм тещIыхьауэ авторым къигупсыса гуэрхэущ зэрылъытэн хуейр. А щIалэри иужькIэ Iуэхум дехьэхри, шуудзэм щыщ зауэлI щхьэхуэхэм я натIэ кърикIуар зэхэгъэкIыныр и къалэн лъапIэ дыдэу къилъытэж мэхъу, абы куэдрэ йолэжь. Авторми аращ къыщыщIар. Зэ зи гугъу тщIар иджыри къыхэзгъэщынут: мы повестри 115-нэ шуудзэм и тхыдэр къезытхэкI лэжьыгъэкъым. А тхыдэм и къуэпс гуэрхэр нобэ псэу цIыхухэм я гъащIэм къызэрыхэлъадэр, а гъащIэр щIэрыщIэу къызэригъэбатэр, къызэригъэубэлэцыр литературэм и IэмалхэмкIэ къихутэну иужь иту аращ. Апхуэдэу щытми, къекIуэкI-некIуэкI псоми тегъэщIапIэ яхуэхъур пэж дыдэу щыIа Iуэхухэщ. Хь.М.: Хьэчим, иджы дынэсащ нэхъыбэ дыдэу сызыщIэупщIэн си гугъэхэм. 115-нэ шу дивизэм и хъыбархэу яIуатэр зэтехуэркъым. Абы и тхыдэр, сэ сызэрыщыгъуазэмкIэ, псори арэзы техъуэу тхауэ щыIэкъым. КIыщокъуэ Алим и роман “Нал къутам” иращIэкIа хьэргъэшыргъэри дощIэж! Абы лъандэрэ мащIэ дэкIа? ИтIани Iуэхур зыгуэрым траубыдауэ щыткъым. ЦIыхум ягу къоуэ ар апхуэдэу зэрекIуэкIыр. Кхъу.Хь.: КъемыуэнкIи Iэмал иIэкъым. Республикэм унагъуэ щIагъуэ исакъым шу дивизэм зыгуэркIэ пыщIа мыхъуа - хэт и адэ, хэти и къуэ, къуэш, дэлъху, гъунэгъу, благъэ, Iыхьлы хэхуат абы. Республикэм шу дивизэм щхьэузыхь хуищIащ и цIыху нэхъыфIхэр, мылъкукIи нэхъ зыхуэкъулейр, шы лъэпкъ къабзэу мини 5-м щIигъу. Шуудзэм и Iуэхур республикэм зи цIэ зэрихьэ лъэпкъхэм я напэ хуэдэу хъуат. “Нацдивизие” зэрыфIаща къудейми къигъэлъагъуэрт ар. 1944 гъэм пцIы кIэралъхьэу балъкъэрхэр ираша нэужь, “партым и лъэпкъ политикэр” хуабжьу щызэблашу щIадзат ди республикэм. ЩIыпIэм ис лъэпкъхэм къахэкIа кадрхэр (Iуэхузехьэ лэжьакIуэхэр) щхьэусыгъуэ мыфэмыцхэр къагупсысурэ ягъэпудырт, къыпагъэкIуэтырт. АбыкIэ лъэкI къигъэнакъым мыбы унафэщIу къагъэкIуа Мазин Н.П. Ди лъэпкъхэр игъэулъиин мурадкIэ абы къигъэсэбэпырт “нацдивизием” къыщыщIар, абы къыдэкIуэу мыбы партизан зэщIэхъееныгъэр къыщызэгъэпэщыным хэлъа щыуагъэхэр. Илъэс зыкъомкIэ екIуэкIащ шуудзэм и цIэр фIыкIэ къраIуэ мыхъуу. “Лъэпкъ политикэри” тIэкIу нэхъ щызэтеувэжым, балъкъэрхэми къыщагъэзэжым “щIыпIэ кадрхэми” нэхъ дзыхь ирагъэз щыхъужым, дивизэм и Iуэхури къаIэтыжу хуежьащ. АрщхьэкIэ Совет Союзым тхыдэм зы плъыфэ закъуэ мыхъумэ, нэгъуэщI щIэгъэжауэ къыщыбгъэлъагъуэ хъуртэкъым: ар, тхыдэр, е зы нэхугъэ налъи хэмылъу зэфэзэщу фIыцIэу, е зэщIэцIууэрэ фIэрафIэу, зы IэпапIи темылъу, щытын хуейт. Арати, дивизэр зыIууа IэнатIэ гузэвэгъуэм, абы и трагедием куущэу ухэIэбэныр яфIэмыкъабылу къэнащ, текIуэныгъэм и дыгъэм, партым и политикэм бжьыгъэ техуэнкIэ Iэмал зимыIэти. “Перестройкэм” къыдежьэри Хэку зауэшхуэм и щэху куэд сэтей къэхъуат. Къэбэрдей-Балъкъэрым и гугъу хэхауэ пщIымэ, дызытепсэлъыхь и лъэныкъуэкIэ мыбы куэдым зыщихъуэжауэ сэ схужыIэнукъым. “Ура! Вперед! За Родину, за Сталина!” - жаIэу щылъэтри бийр хьэбэсабэ зэтращIащ” жыхуиIэ тхыдэ тхыкIэм къызэрыщхьэщыкIа щыIэкъым иджыри. Абы къытекI гуэр жызыIэм занщIэу Iурагуэж. Сэри згъэунэхуащ ар. Псом хуэмыдэу щIэуэ зыгуэр жыпIэну дзыхьщIыгъуэджэщ “нацдивизием” ехьэлIауэ. “Профессиональнэу” жыхуиIэм хуэдэу шуудзэм и тхыдэм елэжьи диIэжкъым нобэ. Ари и щыхьэтщ зауэ лъэхъэнэм тегъэщIа ди тхыдэ щIэныгъэр зэрыт тхьэмыщкIагъэ щытыкIэм. ТекIуэныгъэ Иныр илъэс 60 щрикъум ирихьэлIэуи дунейм къытехьауэ схужыIэнукъым нобэрей дунейпсо щIэныгъэр, Урысей щIэныгъэр здынэса лъагапIэхэм тIэкIунитIэкIэ нэхъ мыхъуми екIуалIэ, щIэуэ зыгуэр къэзыхутэ, къызэIузых, тхыдэм бгъэдыхьэкIэщIэ гуэрхэр къыхуэзыгъуэт лэжьыгъэ, щIэщыгъуагъэ гуэр хэлъу. Хь.М.: Апхуэдэу щхьэ хъуауэ пIэрэ? Кхъу.Хь.: Абы нэхъ хэкъузауэ жэуап иратыфынт щIэныгъэ Iуэхум нэхъ пыщIахэм. Дэ мопхуэдэу зэрыщытыр дигу къызэреуэм дытепсэлъыхьу аращ. Сызытетхыхьа гуэрхэр тхыдэм и бжьыхьэкIапэ техьэми, сэ сытхыдэтхкъым, сытхакIуэщ. А IэщIагъэм и Iэдакъэжьауэ сыщIэплъурэщ тхыдэм щекIуэкIахэм сызэреплъри. Пэжщ, Iэдакъэжьауэ ущIэплъкIэ зэфIэкIыркъым, куууэ джын хуей мэхъу узытетхыхьыр. Дэ тхуэдэхэм ятха гуэрхэри тхыдэр зыджхэм къахуэщхьэпэнкIэ мэхъу. Псом хуэмыдэу, щIэуэ къахута Iуэхухэм, щIэрыщIэу къагъуэтыжа лIыхъужьхэм ятеухуахэр. Ауэ, гъэщIэгъуэнракъэ, ахэр къыщагъэсэбэпкIэ “ящогъупщэ” а зи гугъу сщIыхэр абыхэм япэ къэзыгъуэтар, къэзыхутар къагъэлъэгъуэн. Сэ сыкъапщтэмэ, абы сесэжащи, зыгуэркIи уэим сщIыркъым, гукъани яхузиIэкъым. Апхуэдэ къыщыхъури Хэку зауэшхуэм и тхыдэм и закъуэкъым. Зэрыщыту тхыдэ щIэныгъэми, нэгъуэщI хьилмыхэми, къапщтэмэ, филологиеми, къофыкI а узыр. “Щхьэ апхуэдэ и жьэ къекIуэххэрэ?” - жаIэу къэувыни бгъуэтынщ, ауэ, сэ сызэрегуп-сысымкIэ, ар къэзышэр Iэмал имыIэу диссертацэ ятхын, кандидат, доктор-нэгъуэщIи сыт щыIэ - хъун зэрыхуейрщ. Диссертацэ зытхым закъыфIигъэщIын хуей мэхъу езым хуэдэ игъащIэм дунейм темытауэ, ин цIыкIуми, Америкэ гуэр “къызэIуихауэ” “мори”, “мыри” къэзыгъуэтари, зи щхьэ къихьари а зым и закъуэу зыкъигъэлъэгъуэн хуейщи. Тхыдэтххэм зыгуэркIэ Iыхьэгъу захуэсщIыну сыхэткъым. Сэ абыхэм я IэщIагъэм пщIэшхуэ хузощI, си ныбжьэгъуфIи яхэтхэщ. Тхьэм иригъэфIакIуэхэ! Сэ зыгуэр сиIэмэ - документ, тхылъ, сурэт, н.къ - абыхэм есту гъащIэр сохьыр. Мыпхуэдэуи шэч сощI языныкъуэхэм: а “дэ тхуэдэхэм ятха гуэрхэр” жыхуэсIар щхьэж зэрыхуейуэ къигъэсэбэпыныр къыхэмыкIыу пIэрэ дэ дызэрылажьэ жанрым, документхэм тратхыхь прозэм, и Iуэхур зэхэжэбзыкIауэ, абы пщIэуэ хуэщIын хуейр хабзэкIэ яубзыхуауэ зэрыщымытым? Тхыдэ щIэныгъэм и мелыIычхэр диссертацэ мыхъумэ, нэгъуэщI зэрыпымылъым зэрану къишэм и щыхьэтщ ищхьэкIэ “тхьэмыщкIагъэ IэнатIэ” жыхуэсIари - Хэку зауэшхуэм и тхыдэмкIэ IэщIагъэлI щIагъуэ димыIэжу дыкъызэрынар. Псоми зэращIэжщи, илъэс зы тIощIырыпщI и пэкIэ зырызыххэт Кавказ зауэжьым и тхыдэм елэжьу диIэр - абыкIэ диссертацэ пхыбгъэкIыну икъусыкъужкIэ гугъути. Иджы Кавказ зауэм псори ежащ, мыдрей зауэхэр ящыгъупщэжащ, еджагъэшхуэ зызыщIыну зи нэ къикIхэрщ жыхуэсIэр. Япэм Кавказ зауэм и тхыдэм “табу” телъу, ар зэхэзэрыхьауэ щытащ, иджы зэхэзэрыхьащ революцэм, Граждан зауэм, коллективизацэм я тхыдэр къызэрагъэлъэгъуэжыр, абы и жьыр къыщIеху Хэку зауэшхуэм и тхыдэми. Аращи, дзыхь ящIыркъым мис а диссертацэ щымыIэжыныр мы дэ нэхъ тпэгъунэгъу тхыдэм траухуэн: нобэ зыуэ жаIэ, пщэдей зэрыхъунур пщIэнукъым, уи диссертацэр хэкIуэдэнри бетэмалщ. Хь.М.: Уэ уи щхьэкIэ дауэ Хэку зауэшхуэм и тхыдэр нобэ къызэрагъэлъагъуэм узэреплъыр? Кхъу.Хь.: Куэд, куэд дыдэ гъэщIэгъуэну хэлъщ. Гукъеуэ къозытри мащIэкъым. Си жагъуэ дыдэ мэхъу ди адэжьхэм апхуэдиз лъы щIракIута, апхуэдиз гугъуехь народ псом щIишэча ди ТекIуэныгъэм хуэфащэ пщIэ хуамыщIу щыслъагъукIэ, щIэблэ къытщIэхъуэр ар къыфIэмыIуэху-къыфIэмыIуэхуу къызэрыдэкIуэтейр. Тхыдэтх, кинематографист, публицист гуэрхэм я дежкIэ бгъазэмэ, хьэдыгъуэдахэщ, “Алыхьым деж нэмысын” жыхуаIэм хуэдэщ уи нэгу щIэкIыр. “СыткIэ дыхуейт апхуэдэ текIуэныгъэ, апхуэдиз абы уасэу щхьэ щIэтын хуейт?” - жызыIи къэунэхуащ. Иджы тхылъу сыт къыдэбгъэкIми хъуркъэ? Гитлер и “Майн кампф” нэгъунэ дэнэ дежи щащэ, нэмыцэ генералхэм я гукъэкIыжхэри аращ. Ди дэрэгъуу щыта инджылыз, американ генералхэми я тхыгъэхэри. Уэру къэуащ вермахтым – Гитлер и дзэм - и “лIыхъужьхэм” щытхъупсыр къезыгъэжэх тхылъ гъэщIэрэщIахэри. Хьэуэ, “Абыхэм сыткIэ дыхуейт?” - жысIэу аракъым. Щхьэпэщ къозэуахэр зищIысу щытар зэбгъэщIэныр. Ауэ, си гугъэмкIэ, апхуэдэутэкъым ар зэрыщIын хуейр. Комментарий хуэдэ гуэрхэр щIагъумэ нэхъ тэмэмт. Апхуэдиз “хьэи-уии” абы щIепщIэкIынур сыт? Псалъэм щхьэкIэ, ФРГ-м щыщ авторхэм ятха “Лучший ас второй мировой” тхылъым иращIэкIым хуэдэу? Летчикхэм щхьэкIэ повесть стхын хуей зэрыхъурэ (илъэс 35-м нэсащ) сэ зэхузохьэс авиацэм теухуа тхылъхэр. Мыри интернетымкIэ къэзгъуэтри къезгъэхьащ. Телъыджэ дыдэщ. Нэмыцэ летчик Эрик Хартман пэж дыдэу щIалэ хахуэт. Щхьэм къимытIэсэн хуэдизщ абы кхъухьлъатэу ириудыхауэ яIуатэр – дыдейуи, ди дэрэгъухэм яйуи. Ауэ ирагъэлейм шэч хэлъкъым: “Белокурый рыцарь” зыфIаща щIалэр сыт и лъэныкъуэкIи къабзэщ, лIыхъужьщ, дыдейхэр мыкIуэмытэхэщ, хьэрэмыжь защIэщ, хабзэншэхэщ, лейзехьэхэщ – аращ тхылъым и логикэр. Сигурэ си щхьэрэ зэбгъэжауэ сеплъащ сэ Сталинград зауэм теухуауэ США-м щащIа “Враг у ворот” фильмым. Iуэхур зэрыщытар (Сталинград деж) нэгъуэщIущ. Ар псоми ящIэ. Сыт атIэ комментарии, нэгъуэщIи щIымыгъуу апхуэдэ фильм къэралым и телеканал нэхъыщхьэмкIэ къыщIэбгъэлъэгъуэн хуейр? Ди деж щытрах фильмхэми куэдрэ гуитIщхьитI уащI. “Штрафбат” сериалым и закъуэ пхурикъуни! Зэуэным хуэIэзэ, лIыгъэ зыхэлъ хэтакъым пхужыIэнкъым нэмыцэдзэм. Зауэ нэужьым дагъэлъагъуу щыта кинохэм хуэдэу абыхэм я “фюрерри” нэфрэ делэIуделафэу, я генералхэри щхьэдыкъ защIэу, я сэлэтхэми, вагъуэ плъыжь зи пыIэм хэс урыс зэралъагъуу, “Гитлер капут!” жаIэрэ я Iэхэр яIэту зэхэтатэмэ, Европэ псор лъэгущIэт ящIу, дуней псоми лыгъэ ирадзу, Волгэ нэс, Кавказым нэс къэкIуэфынтэкъым. Мыри дэнэ пхьын: я техникэри нэхъыфIу щытащ, зэуэнми нэхъ хуэгъэсат, “нэмыцэ дисциплинэри” хэлъхьэж. АтIэ абы пэщIэтыфу, ирихужьэжу, къыздикIам ихужу и абгъуэм изущэбыхьыжам нэхъри нэхъыбэж лIыгъэрэ хахуагъэрэ игъэлъэгъуакъэ! Мис аращ псом япэу жыIэн хуейр пэжыр гъуазэу къыхэтхрэ зауэм и тхыдэм дыкIуэцIрыплъмэ. Штрафбатхэри, заградительнэ отрядхэри щыIахэщ, абы пцIы хэлъкъым. Ауэ дауэ уи фIэщ пхуэщIын “Враг у ворот” фильмым Н.С. Хрущев къызэрыщыгъэлъэгъуар? Партым и ЦК-м и лIыкIуэу Сталинград фронтым и военнэ советым хэтым, и нэр къыщыпкIыу, и нэкIур зэблэшауэ, хъуанэцIанэр къыIурылъэлъу кIийуэ кIэрахъуэ къихакIэ сэлэтхэр атакэм еху. Фронтхэми, армэхэми я военнэ советхэм ЦК-м и лIыкIуэу хэтахэм я Iуэху зыхэлъу щытахэр нэгъуэщIщ, сэлэтхэр атакэ щыкIуэ IэнатIэхэми ахэр нэсыххэтэкъым. Апхуэдэ тхыдэ къэгъэлъэгъуэкIэр и мыхьэмышхкъым “Штрафбат” сериалми. Урысейм и тхакIуэхэм я союзым и правленэм Волгоград къалэм пленум щригъэкIуэкIырти, абы хэтхэр дыдэкIат Сталинград зауэм хэкIуэдахэм я фэеплъ “ЩIыхь мемориалыр” зытет Мамай Iуащхьэм. Абы и щыгум дытету псэлъэгъу схуэхъуат тIасхъэщIэх хахуэ, Совет Союзым и ЛIыхъужь, тхакIуэшхуэ Карпов Владимир. Ар езыр хэтащ штрафной батальон, аращ и дамыгъэ лъапIэхэр къыщихьари. “ПцIыщ ахэр зы къэмынэу, - жиIащ Владимир Васильевич сызэреупщIам и жэуапу. – Заградительнэ отрядхэм я къалэныр атакэ кIуэхэм къахэкIуэсыкIхэр, къыщIэпхъуэжхэр, дзэр япэкIэ щыкIуатэкIэ мыдэкIэ къикIуэт къэрабгъэхэр яубыдынырт”. Апхуэдэущ ар наркомым и приказ цIэрыIуэм, №227-м, зэритри. А отрядхэри дзэ псоми я щIыб дэтакъым. Зы армэм хуэзэу отряди 3 - 5-щ приказым къигъэувыр, ари цIыху 200 нэхъыбэ хэмыту. Отрядхэр зи щIыб дагъэувэри нэхъ хуэмыхуу къафIэщI дивизэхэрт. Хь.М.: Сэ апхуэдэ бгъэдыхьэкIэр си гум нэхъ къищтэу аракъым, ауэ мыпхуэдэу жаIэуи урохьэлIэ: дэ сыт и лъэныкъуэкIи дызахуэмэ, ди вождри, ди генералхэри нэхъ губзыгъэмэ, зы щыуагъи яIэщIэмыкIамэ, ди сэлэтхэри нэхъ хахуэмэ, – дауэ хузэфIэкIа бийм апхуэдиз ди щIыналъэ иубыдын, апхуэдиз хэщIыныгъэ къыдитын, а уэ зи гугъу пщIа Волгэ, Кавказым нэс къыкIуэцIрыкIын? Кхъу.Хь.: Апхуэдэ бгъэдыхьэ-кIэ, зэпэлъытыкIи щыIэщ. Псори захуэу ятхыу зэрыщытари щэхукъым. Нобэ нэгъуэщI зыгуэрущ зэратхыр – абыкIэ гуэныхь дыхуейкъым. ИтIани зауэм и тхыдэ пэжыр зэфIэгъэувэжыныр зэпэщ хъуауэ къэлъытэгъуейщ, зэрыкъэралущ зи гугъу сщIыр, ди республикэм и закъуэ мыхъуу. Пэжыр аращ нэхъ лъапIэри, иджыри ар гъуазэу къыхэтхмэ, куэдыIуэ жытIэн хуей хъунущ. Согугъэ къэралри, народри, партри, вождри, армэри ягъэулъиин мурадкIэ ятххэм садежьууэ абы щхьэкIэ фэ къызамыплъыну. ТекIуэныгъэр зи лIыгъэкIэ, зилъкIэ, зи пщIэнтIэпскIэ къэзыхьа народым си зэранкIэ ныбжь гуэр техуэну Тхьэм имыухкIэ! Ауэ мыбдежми пэжыр ди гъуазэу дыпсалъэмэ, нэхъ тэмэмщ. Псом япэу жыIэн хуейр аращи, тхыдэ тхыным ехьэлIа лэжьыгъэр, историографие жыхуаIэжыр, куэд-мащIэми, къытокI зауэм и тхыдэр зы плъыфэ зэфэзэщкIэ, зы идеологие хэубыдыкIа и мэсхьэбым адэкIи-мыдэкIи щхьэпримышу къетхэкIыным. Гулъытэ хэха хуащI япэм, тхьэ зэхуаIуам хуэдэу, хъийм икIауэ щIауфэу щытам: къытпэува бийм и къарур, и зэфIэкIыр кърамыдзэным зэрану къишам, Iэмалыншагъэу щымыта хэщIыныгъэу дзэм игъуэтам; акъыл зэтескIэ уегупсысмэ, тэмэму пIэрэт, зыгуэркIэ абы дзэр хуейуэ, хуэныкъуэу пIэрэт, жыхуэпIэ ебгъэрыкIуэныгъэ щхьэхуэхэм, дзэм унафэ зэрыхуащI щIыкIэм гущIэгъумрэ цIыхугъэмрэ я пэIэщIэу хэлъам; зауэ жыхуаIэр къызэрежьэрэ дунейм къыщымыхъуам хуэдиз зауэлIу гъэр хъуахэмрэ бийм гухьахэмрэ я бжыгъэм, коллаборационизмкIэ зэджэ бийм и лъэныкъуэр къэзыщта ди къэрал цIыхухэм я зэщIэхъееныгъэм; карательнэ органхэм - зыубыд-зыгъэтIысхэм - езы дзэм и кIуэцIкIэ щызэрахьа лейм, зи гугъу тщIа приказ №227-м, 1942 гъэм бадзэуэгъуэм и 28-м къыдэкIам, иужькIэ псом хуэмыдэу зэщIэплъам; лъэпкъ Iэджэм, абы ди гъунэгъу, ди къуэш я хэкум ираша лъэпкъхэри хэту, къуаншагъэу кIэлъызэрахьам… Апхуэдэ гуэри зэкIэ зэрыдимыIэм дэпчых хъунт ТекIуэныгъэм и инагъым, и нурым и хьэтыркIэ, ауэ тхыдэ тхыным ухуэкIуэмэ, щIэныгъэм, наукэ хъужым, и мэсхьэбым утету убгъэдыхьэмэ, а псоми уи нэр хуэбуфIыцIу игъащIэкIэ уекIуэкI хъунукъым. Хь.М.: Ярэби, дауэ пIэрэ тIэ, нэхъ тэмэмыр хэбубыдыкIа зэрыхъунур? Кхъу.Хь.: Сэри ар, пыплъхьэни пыпхыни хэмылъыжу сощIэ, жысIэу си щхьэ теслъхьэфынукъым. Къэралым, дзэм я унафэщIу щытахэм щыуагъэу яIэщIэкIар ягъэвууныр зи псэм и кIэнфетхэм мыхъуу, нэхъ тэмэму, нэхъ зэпIэзэрыту Iуэхум егупсысхэм ящыщ зым жиIэр щапхъэу къыпхуэсхьынщ: пэжыр тхыжын, шэч къызытумыхьэну документхэр тегъэщIапIэ пщIыкIэрэ, модрейхэми, мыдрейхэми къаIуатэм зыдумыгъэхьэхыу, пэж дыдэу къэхъуа-къэщIахэр къэгъэлъэгъуэн; япэм Хэку зауэшхуэм и тхыдэр щатхыжым политикэм, идеологием я хьэтыркIэ хатхахэр хэгъэкъэбзыкIын; ящIахэр, ялэжьахэр захуагъэ защIэу къыщIрагъэдзын, я щхьэ щытхъужын мурадкIэ тхыдэм хагъэмбахэр хэгъэкIыжын; иджыри къэс тхыдэтххэм гу зылъамытэу къэнахэр зэщIэугъуеижын, къагъэува кхъупхъэ ткIийм темыкIыу зэхалъхьахэм щIэрыщIэу еплъыжын; зауэр щекIуэкIым къэхъуа трагедие, драмэ теплъэ зиIэ Iуэхугъуэхэр къыубжэкIкIэ зэфIэмыгъэкIауэ, ахэр къызыхэкIар къэхутэн; зыр зым къыгуэхыпIэ имыIэу екIуэкIа тэмэмхэмрэ мытэмэмхэмрэ, захуагъэхэмрэ къуаншагъэхэмрэ, идеологие хэхам зыдемыгъэхьэхыу, зэпэлъытауэ, зэпэшэчауэ, тхыдэм и курыкупсэм утеIэбэурэ, Iуэхум и пэжыпIэр къэтIэщIын… Хь.М.: Хэт жыпIа апхуэдэу къэзыгъэувыр? Кхъу.Хь.: Нобэ Урысейм щылажьэ тхыдэтх пашэхэм ящыщ зыщ, ари Урысейм оборонэмкIэ и Министерствэм деж зауэм и тхыдэмкIэ щыIэ институтым и унафэщI, профессор В.А. Золотаревщ, “Новая и новейшая история” журналым тета абы и статьям пкърылъ гупсысэхэрщ. Тхыдэ щIэныгъэм къыпэщыт къалэнхэр апхуэдэу зэщIэкъуауэ, егъэлеиныгъэ химылъхьэу иубзыху щхьэкIэ, мыбыи, абы и акъылэгъу нэгъуэщI еджагъэшхуэхэми къалъытэркъым ди Командование Нэхъыщхьэм щыуагъэу IэщIэкIар, ар гъэбэтэн хуэмейми, бзыщIын, е къебзэкIа-небзэкIауэ фIэкIа къэмыгъэлъэгъуэн хуейуэ. Сэри сыкъащ- ти, аращ сфIэзахуэр. Абы къыхэкIыу ди щIэджыкIакIуэхэр махуэ къэс зримыхьэлIэ, республикэ тхыдэтххэми иджыри къэс зрамыку гуэрхэр щIызгъужынут. Зауэм и тхыдэм щыщу сэ си щхьэкIэ нэхъ сигу къеуэхэм, нэхъ зэрани къэзышахэм ящыщщ мы пхуэсIуэтэнухэр. Япэрауэ, цIыхум щысхьрабгъу хуамыIэу зэрыщытар, Главнокомандующэм деж къыщыщIэдзауэ, батальоным, ротэм и командирым нэс укъехыу. Белорус тхакIуэ Быков Василь езыр зауэ гуащIэхэм я курыкупсэм хэтат, сэлэт къызэрыгуэкIыу окопэхэм исат. Игу къыщIитхъыу итхыжат: “ЦIыхум зыми гущIэгъу хуиIэтэкъым. Фронтым псоми лимит щыхуагъэуват, псори щыдефицитт, мардэ пыухыкIами къузауэ итт, цIыхухэм я бжыгъэм нэмыщI. Щагъасэу, щызэхуашэсу тылым щыIэ щIыпIэ бжыгъэншэхэм кърашурэ, кIэ имыIэу фронтым къашэрт, догъасэ жаIэурэ, зи фэр ираха, куэд мащIэми фоч зэраIыгъыным хурагъэджа тхьэмыщкIэ гупхэр, я нэхъыбапIэм урысыбзэкIэ къагурыIуэр мащIэ дыдэу”. Мис а иужьрейхэм яхэхуат Кавказым, Азие Курытым къраша мин, минищэ бжыгъэхэр. “УпщIэ пыIэ гуп” зыфIащахэм хуэдэ защIэхэт, здашэри, щIашэри къагурымыIуэу, Iэ тедзэжыкIэ къудей ямыщIэу, “налевэри”, “направэри” я зэхуэдэу. КIуэдыкIейуэ кIуэдащ ахэр. IэджэкIэ къэралым дежкIэ нэхъ щхьэпэнт ахэр колхозхэм щагъэлэжьамэ, Iэщ ягъэхъуу, мэкъумэш ящIэу - фронтым абыкIэ дэIэпыкъуу. Мо тхьэмыщкIэ къомыр, Iэщи кърамытауэ, фочыпэри зыдагъэзэнур дахэ-дахэу ямыщIэу, зэуапIэм IуакIутэри, куэдыр къаукIащ, нэхъыбэжыр гъэр хъуащ. Зауэм щыуагъэу хэлъар, цIыхум щысхь зэрамыIар щыщIапщытыкIкIэ, нобэрей тхыдэтххэм гулъытэншэу къагъанэркъым абы и лъэныкъуэкIэ езы Г.К.Жуков дыдэм гуэныхьу телъыр. Куэдым нэхъ зэрафIэкъабылымкIэ, Жуковыр нэсу Сталиным и гъукIэгъэсэнт, цIыхум щымысхьыным тещIыхьат текIуэныгъэу къихьари. Дзэзешэ зэчий и лъэныкъуэкIэ къапщтэмэ, Жуковым и гъуазэр Сталиным и дэфтэрхэрт: ар сыт и уасэу щытми, зы лъэбакъуэкIи къимыкIуэтын, таран зауэкIэм къытемыкIын, “линейнэ” жыхуаIэ ебгъэрыкIуэкIэм, и занщIэр и гъуэгуу кIуэцIрыкъутыкIыным, нэхъ тетын, бийм къыпикIухьу, абы и нэзхэр гуиупщIыкIыу, и щIыбагъым къыдыхьэу хигъэщIэн адэ-модэхэм хэмыту. Берлин операцэр зэрыригъэкIуэкIамкIэ Жуковыр зэчииншэ дыдэу къыщIэкIауэ къэзылъыти щыIэщ. Псом хуэмыдэу сыт и лъэныкъуэкIи зызыгъэбыда къалэм танкхэр дигъыхьэу къызэрыригъэкъутам щхьэкIэ. Ар уи фIэщ умыщIми хъунущ, ауэ ипэжыпIэкIэ зэрыщытам уеплъыжыну зэранкъым. Псоми я тIэсхъапIэр – зауэм и Iуэхум политикэ куэдыIуэ зэрыхэтар – Берлин деж нэхъри наIуэ къыщыхъуащ. Берлин къищтэну нэхъ зыхуэфащэри, нэхъ къызытехуэри, дауи щIыи, ди дзэр арагъэнт. Ауэ хуагъэфащэ апхуэдиз цIыху гъащIэ тумыгъэкIуадэу ар зэфIэкIыну щытауэ. ИтIани: япэрауэ, Берлин ди союзникхэм (инджылыз-американхэм) япэ дищрэ къатщтэмэ, нэхъ къекIут; етIуанэрауэ, къэнэжа нэмыцэдзэр союзникхэм я дзэм гухьэу, зэгъусэу дэ къытпэувыжынымкIэ шынагъуэм ди командованиер къигъэгузавэрт. Иджы къызэрахутэмкIэ, абы и лъэныкъуэкIэ щыIа шынагъуэр дыдейхэм къызэралъытэм нэсыртэкъым. ИкIи фIэщ щIыгъуейщ ар – абы нэсауэ, США-мрэ Инджылызымрэ Гитлер и пыхъуэ-пышэхэм ягухьэжынкIэ хъуну щытауэ. Абы трикъузэу ди пропагандэм щыщIидзар “Зауэ щIыIэ” зыфIащам хыхьа иужькIэщ. Бжыгъэхэм захуэдгъэзэнщи: Берлин къэщтэным Совет армэм иришэлIащ цIыхуу мелуани 2,5-рэ, танкрэ САУ-рэу (самоходная артиллерийская установка) 6250-рэ, кхъухьлъатэу 7500-рэ. Танкхэмрэ САУ-хэмрэ я нэхъыбэр зыгъэзапIэ ямыIэу къалэ уэрамхэм дагъыхьэри (Жуковым и унафэкIэ) топхэмрэ фаустпатронхэмкIэ (иджырей гранатометхэм хуэдэ гуэрхэщ) къакъутащ. “Хэку зауэшхуэм и тхыдэ” 1970 гъэм къыдэкIам зэритымкIэ, ди дзэхэм абдеж щафIэкIуэдащ цIыхуу мин 300, танкхэрэ САУ-уэ 2I56-рэ, топу, миномету 1220-рэ, кхъухьлъатэу 527-рэ. ИужькIэ къытрадзахэм тепщIыхьмэ, а бжыгъэхэр куэдкIэ нэхъыбэнущ. Псом хуэмыдэу цIыху бжыгъэу хэщIар. Ар уи фIэщ ирихъуну мы зыми урикъунщ: е 1-нэ Белорус фронтым и закъуэ “санитар хэщIыныгъэ” - жыхуаIэм хуэдэ къудейуэ (уIэгъэ хъуауэ, е сымаджагъэкIэ зы жэщ-зы махуэ мынэхъыбэкIэ дзэм къыхэкIын хуей хъуахэр, укIыгъэ хъуахэр хэмыту) фIэкIуэдар цIыху мини 141-рэ 479-рэ мэхъу. Мыпхуэдэр иризэпалъытэу хабзэ щыIэщ: лъэныкъуэ куэдкIэ зэщIэузэда быдапIэр къыщащтэкIэ, ебгъэрыкIуэхэм (къэзыщтэхэм) ящыщу 3-къэс 2-р къыхагъащIэ – е укIыгъэу, е уIэгъэу. НэгъуэщIи хэлъщ мыбы. Берлин зэрыщыту къаухъуреихьат. КIуэаракъэ, я хьэ, я джэд къыдэмыкIыну. Абы нэмыщIыжкIэ, къалэр зэпаупщIри, тIууэ, щыуэ зэгуагъэзат. Берлин гарнизоным махуэ бжыгъэ нэхъ дэмыкIыу зыкъитынут, кIуапIи, жапIи яIэжтэкъым. Ауэ абы пэплъэ нэхърэ, епIэщIэкIмэ нэхъ къащтащ, абы аргуэру текIуэдэну минищэхэм я гъащIэм щымысхьу. ЩIэуэ къытрадза документхэм гъэщIэгъуэн дыдэхэм уащрохьэлIэ. АтIэ, зэрытщIэжщи, Берлин къэщтэныр и пщэ далъхьат е 1-нэ Белорус фронтымрэ (командующэр Жуковырт) е 1-нэ Украин фронтымрэ (командующэр Коневырт). А тIум я кум “зэхьэзэхуэ” къихъуащ – дэтхэнэри хущIэкъурт рейхым и щыхьэрыр къэзыщтар арауэ тхыдэм хыхьэну, абы къыхэкIкIэ я дзэхэми щысхьыртэкъым. КъызэрыщIэкIымкIэ, Москва щызэхалъхьа планым хэттэкъым бронетехникэр апхуэдэу дзэ псом япэ ираутIыпщхьэну. Ар езы Жуковым къыбгъэдэкI “жэрдэмт”. Танкыдзэхэм я командирхэм къагурыIуэртэкъым а “губзыгъагъэр”, куэдрэ къэхъурт зэрымыарэзыр щамыбзыщIи – мыхьэнэ лъэпкъ имыIэу танкыдзэхэм яхь хэщIыныгъэр ялъагъурти. АрщхьэкIэ маршалыр IурыIэбэпIэншэт, псоми гъэзапIэ имыIэу япиубыдырт: “ЯпэкIэ кIуэтэн!” “Апхуэдэу укIуатэ хъунукъым” жызыIэу къэува командир щхьэхуэхэми щысхьакъым, “паникер” - фIащри ирагъэсыкIащ. ХэщIыныгъэшхуэ дыдэ ягъуэтат е 3-нэ, е 4-нэ гвардие танк армэхэм. Е 1-нэ танк армэм танкыу иIам и процент 45,3-р къагъэсащ, и бронетехникэм и процент 47-р къакъутащ. Зэзгъэпщэну сыхуейтэкъым – англэ-американ дзэхэр дыдейхэр зыхэтам хуэдэ зауэ гуащIэ зэи хэхуахэкъым. Нэхъ гугъу дыдэ щытыкIэ щихуахэми я цIыхум щысхьт, зэрагъэзахуэрт. Инджылыз зауэм хыхьащ СССР-м япэкIэ – 1939 гъэм. ИтIани а къэралым и дзэхэм яхэщIар зэрыхъур цIыху мин 370-рэщ, США-м – цIыху мин 322-рэ I88-рэ. Зауэр, ар дэнэ пхьын, гугъущ, текIуэныгъэр къэпхьыным куэдым я щхьэр халъхьэн хуей мэхъу. ИтIани узыгъэгупсысэщ мы бжыгъэхэр: мохэр я цIыхухэм щысхьхэрт, щымыкIуэдын щагъэкIуэдыртэкъым. Нэхъ къемыкIужращи, щыуагъэр ехъулIэныгъэу ялъытэу къекIуэкIмэщ. Дэ сыт хэтщIыкIрэ абы, ауэ Берлин апхуэдиз танк дагъыхьэу къызэрырагъэкъутар щыуагъэт жаIэу, академиехэм щаджу щытамэ, къэмыхъункIэ хъунт I994 гъэм федерал дзэхэр Шэшэным щырашэм къэхъуар. Танк колоннэр кIапсэлъэрышэу Грознэм и уэрам нэхъыщхьэм даутIыпщхьэри, кърагъэкъутащ гранатэметхэр яIыгъыу абы къыпэтIыса боевикхэм. Зы жэщ-зы махуэм къалэм дэкIуэдащ “Майкоп бригадэ”-кIэ зэджэ дзэ гупыр. Хь.М.: Хъыбар щыIащ Грознэр илъэсыщIэ жэщым ирихьэлIэу къащтэн щхьэкIэ апхуэдэу емыгупсысу ящIауэ, ар дэнэ къэна, жаIэрт а зэманым Урысейм оборонэмкIэ и министру щыта генерал Грачев къыщалъхуа махуэм ирихьэлIэу саугъэт хуащIын папщIэ Грознэр а жэщым къащтэн я мурадауэ… Кхъу.Хь.: Тхьэ тесIухьыну сэ ар сщIэркъым. СщIэращи, Хэку зауэшхуэм и зэманым куэдрэ къэхъуу щытащ совет календарым плъыжьу тетха махуэхэм ирихьэлIэу “махуэшхуэ саугъэт” хьисэпу къалэ, къуажэ гуэрхэр къащтэну щебгъэрыкIуэ. КъайхъулIа къаймыхъулIакIэ и гугъу сщIынкъым – тIум хуэдэуи къэхъуу щытагъэнщ, ауэ стратегие е тактикэ и лъэныкъуэкIэ мыхьэнэ гуэри зимыIэ зы Iуащхьэ закъуэ, е зы къуажэ цIыкIу махуэшхуэ къэсам ирихьэлIэу къаубыдын щхьэкIэ лейуэ цIыхухэр щагъэкIуэд къэхъуу зэрыщытар шэч къызытумыхьэнщ. ТкIийуэ убгъэдыхьэмэ, Берлин операцэри абы тещIыхьат – Майм и I махуэшхуэм ирихьэлIэу фашистхэм я къалащхьэр къэубыдыным куэд, куэд дыдэ ирапхырт, зэрыгурыIуэгъуэщи, политикэм пыщIауэ. Мыпхуэдэ политикэм – ар политикэщ, стратегиекъым икIи тактикэкъым, дэнэ щIыпIи бжьэпэр щрату зэрыщытам и щыхьэт Берлини сынэмысу, къыпхуэсхьыфынущ. Ар епхащ Къэбэрдей-Балъкъэр партизан отрядхэр зытета зауэкIэм. Мыбы и щхьэр тричу ап-хуэдэу тепсэлъыхьхэу сэ зэхэсхакъым икIи сыкъеджакъым. Сэр-сэрурэ сегупсысауэ аращи, сыщыуэмэ, къысхуагъэгъунщ. Сэри зыри жызмыIамэ, хъуну къыщIэкIынт, итIани пэжыр зэми зэ сэтей къэхъун хуейкъэ? Ди партизанхэм ящыщ дэтхэнэри зауэлI хахуэт, Хэкум папщIэ я псэр ятыну хьэзыру, шынагъуэм къыпимыкIуэту къэмылэнджэж защIэт. Ди псэ нэхъапэщ жамыIэу, зауэ лыгъейм хэтахэщ. Куэдми я гъащIэр ятащ Хэкум и щIыхьым, абы и хуитыныгъэм папщIэ. Ауэ зыщыгъэгъупщэн хуейкъым: партизан зэщIэхъееныгъэр ди деж зэрыщекIуэкIамрэ нэгъуэщI щIыпIэхэм ар зэрыщытамрэ (“классическэ” - жыхуаIэмрэ) зэтехуэркъым. Псом япэу уигу ибгъэлъын хуейщ ди республикэр оккупантхэм куэдрэ зэрамыIыгъар – район-районкIэ тещIыхьауэ, мази 2-м щыщIэдзауэ мази 5-м нэс. Партизан отрядхэр бийм и тыл жыжьэм мыхъуу, фронтым и гъунапкъэм бгъурысхэт, зэпымыууэ щыIэ дзэм (37-нэ армэм и штабым) и унафэм щIэту. Нэхъыбэу ягъэзащIэри, иджыри а терминхэр къэдгъэсэбэпынщи, стратегие, тактикэ, кIэщIу жыпIэмэ, военнэ къалэнтэ-къым, политикэ, пропагандэ къалэнт. (Къытызогъэзэж: нэхъыбэу, “сыт щыгъуи” жысIэркъым). Абыи щхьэусыгъуэ иIэт. Фашист пропагандэмрэ, оккупантхэм закIэрызыцIэлъахэмрэ хъыбар нэпцI ягъэIурт кавказ лъэпкъхэр Гитлер и армэм яфIэфIу гухьауэ, нэмыцэхэр къызэрыкIуар я нэу, я псэу, советскэм хуэмеижу, “хуитыныгъэр къахуэзыхьа” германыдзэм къуэувахэу, ар сыткIи даIыгъыу. Мис ар зэрыпцIыр цIыхубэм фIэщ щащIын хуейт партизанхэм, зи нэхъыбапIэр щIыпIэм ис лъэпкъхэм къахэкIахэм. Абыхэм коммунист партым, совет къэрал ухуэкIэм хуаIэ пэжыныгъэм и дамыгъэу увын хуейт Советхэм я махуэшхуэхэм хуагъазэурэ бийм зэрытеуэр. Мис арауэ къысфIощI сэ ди партизанхэм ирагъэкIуэкIа операцэ нэхъыщхьэхэр апхуэдэ махуэшхуэхэм щIытехуэр. Абы мыри щыхьэт тохъуэ: партизанхэм я теуэныгъэ къэс – зауэм и лъэныкъуэкIэ мыхьэнэуэ иIам емылъытауэ – Совинформбюром и къэтыныгъэхэм хэхуэрт. А щIыкIэмкIи дуней псом щызэлъащIысырт. Мыри гъэщIэгъуэнщ: партизанхэм я операцэ нэхъыщхьэ псоми зэпымыууэ щыIэ дзэм, хэхауэ е 2-нэ гвардие дивизием, щыщ зауэлI гупхэр хэтащ. Ауэ Совинформбюром къитхэм ар къыхэщыртэкъым. Партизан зэщIэхъееныгъэм и тхыдэр зэратхыжым нэгъуэщI куэди хэтщ щIэуфауэ къэнауэ. Уегупсыс зэрыхъунумкIэ, партизанхэм я мурад куэдхэр адрей лъэныкъуэм, бийм и лъэныкъуэм, щэхуу нэсхэрт. Апхуэдэу кIуэдащ Налшык партизан отрядыр. Бгым зэрызыпырыкIыну гъуэгум къыщыпэтIысхэри къаукIахэщ. Хьэбэз къуажэм щытеуэнур траухуат щэкIуэгъуэм и 7 махуэм, Октябрь революцэр илъэс 25-рэ щрикъум. Шэджэм, Бахъсэн аузхэм щызэпрыкIым Нагорнэ – Дзэлыкъуэ гупым цIыхуитI хэкIуэсыкIыжащ. Командирхэм шэч яIэ хъуащ: бзэгу ямыхьыну пIэрэ? (ИужькIэ а шэчыр пэжу къыщIэкIащ). Абы къыхэкIауэ къыщIэкIынущ яубзыхуа пIалъэм нэмысу, щэкIуэгъуэм и I-м къуажэм зэрыдыхьар. Япэм зэрызэгурыIуа къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ мыхъуу, къухьэпIэ, ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ къыщеуэу. Абы и фIыщIэкIэ, уIэгъэ хъуа зытIущым нэмыщI, укIыгъэкIэ зыри яхэмыщIу, партизанхэр къуажэм къыдэкIыжахэт, дауэ хъуами, бийм хэщIыныгъэ иратауэ. Ди партизан зауэхэм я нэхъ гуащIэу щытащ Лэскэн къуажэм щекIуэкIар. Мыр зэрагъэхьэзырам укIуэцIрыплъмэ, зы шэчи къыщIытепхьэн щыIэкъым ар куэдрэ зэлIэлIа агитацэ, пропагандэ Iуэхуу зэрыщытам. Къуажэм теуэн хуейт дыгъэгъазэм и 5-м, Сталин Конституцэм и махуэм. Партизанхэм я гъусэт е 2-нэ гвардие дивизием щыщ дзэ гупышхуэ. Шэч уощI мыбы щыгъуи бийм и лъэныкъуэм Лэскэн зэрытеуэнур ящIэу щытауэ. Е 2-нэ дивизием и тIасхъэщIэххэм быдэу жаIат узыщышынэн къару нэмыцэхэм къуажэм щамыIыгъыу. АрщхьэкIэ, зэхэуэм зэрыщIидзэу, наIуэ хъуащ теуэхэр ныбгъуэхьэшым зэрырашар. Нэмыцэхэм занщIэу къуажэм кърашэлIащ танкхэр, бронемашинэхэр, уеблэмэ, 6-уэ зэгуэт реактивнэ минометхэр (ди “катюшэхэм” хуэдэхэт). Партизанхэри, мыдрей зауэлIхэри я псэ еблэжакъым къыхуагъэува къалэныр гъэзэщIэн папщIэ. Зыпэмыплъауэ къэхъуа щытыкIэм и зэранкIэ партизанхэм куэдыIуэ яхэщIащ – 15 къаукIащ. Абыхэм ящыщу хахуэм я хахуэжхэр: псоми фIыуэ ялъагъу щIалэ нэIурыт дыдэ, усакIуэ Меликьянц Владимир, Албэч Мэстафэ, Тэшэло БетIал, Согуэ Мажид, Чурилов Михаил, Къэнщауэ Хьэмел, Маринич Надя, КхъуэIуфэ ФIыцIэ, нэгъуэщIхэри. Мыхэр къыхэзгъэщ щхьэкIэ гузэрыдзэ зыми хэслъхьэну си гуращэкъым, икIи псори къыхузоджэ, зэ ар жысIакIэщи, ящымыгъупщэну: зауэр-зауэщ, абы цIыху хэмыкIуадэу текIуэныгъэ къыщыпхуэхьыркъым. ИтIани, нобэ ди акъылыр зыдынэсар уи пщалъэу убгъэдыхьэмэ, гуныкъуэгъуэ тIууащIэщ дзэзешэхэм я гурымыкъыгъэкIэ е политикэм, пропагандэм я ефIэкIуэныгъэ щхьэкIэ гъащIэ куэдыIуэ псыхэкIуадэ зэрыхъуар. Пропагандэм зыри и мыпэрмэну, абы зыгуэри щхьэузыхь щIыхуэпщIын щымыIауэ си псалъэм кърахыну сыхуейтэкъым. Идеологие зэмылIэужьыгъуэхэр щызэпэщIэт зауэм абы увыпIэшхуэ зэрыщиубыдыр наIуэщ. Хь.М.: Ди партизанхэм ятеухуауи хъыбар зэхуэмыдэхэр къокIуэкI: “Морати, мырати, мобы хунэсатэкъыми, мыбы хунэсатэкъыми… Мобыхэм, мыдрейхэм хуэдэу щхьэ щымытахэрэ?..” Кхъу.Хь.: “Мобыхэм, мыдрейхэм” зэ я гугъу тщIакIэщ. Апхуэдэ хъыбархэм “документ лъабжьэу” яIэр зы закъуэщ – 1946 гъэм зэхэта е I8-нэ область партконференцым Мазин Н.П. щищIа докладымрэ “лъэпкъ Iуэхур” республикэм щагъэбгъунлъэным зыдрагъэхьэхыу а зэманым зэхалъхьа нэгъуэщI гуэрхэмрэщ. А псоми тIэкIуи зыкъытесIэтыкIыу жысIэнщи, щIагъуэкъым тхыдэ ятхауэ (“официальнэу”) щыIэр зыуэ, “хъыбару” къекIуэкI-некIуэкIхэр нэгъуэщIу щыхъум деж. Пэж жыпIэмэ, “официальнэ” историографием цIыхум дзыхь хуамыщIыщэу Урысейм къыщогъуэгурыкIуэ адэ пащтыхьыжьхэм я зэман лъандэрэ. Пэж телъэщIам, гъэщIэрэщIам нэхърэ, пэж къуэбэбжьабэр нэхъ тэмэму щытауэ къыщIедзыж сыт щыгъуи, “телъэщIар” гум нэхъ йодэхащIэ, къэрал властми ар къабыл нэхъ ещI. “Къуабэбжьабэр” нэхъ гурымыхьщ, ауэ, сыт пщIэн, пэжыр апхуэдэщ езыр. ЩIэныгъэм дежкIэ дгъэзэнщи, абы и лъэр щIэзыххэм ящыщщ псори зытещIыхьын хуей документ куэд щэху хъумапIэхэм щаIыгъыу, цIыху хэхахэм фIэкIа бгъэдамыгъэхьэу нобэр къыздэсым къызэрекIуэкIыр. Ахэр сборник гуэрхэм щытрадзэкIи къэбзыхьа-нэбзыхьауэ, “бэм къагурымыIуэну” къалъытар хэгъэкъэбзыкIауэщ дунейм къызэрытехьэр. “IункIыбзибл етауэ” жыхуаIэм хуэдэу яхъумэрт е I8-нэ партконференцым и протоколхэри. Сэри, (обком сытхэм сыщылэжьа пэтми) “перестройкэм” щыгъуэщ абыхэм сыщеджэфар. Партизан зэщIэхъееныгъэр къызэрызэрагъэпэща щIыкIэр хуабжьу “шыбгъэ кърилъхьат” Мазиным. Абы дежьыуахэри къахэкIахэщ конференцым и делегатхэм. ГъэщIэгъуэн дыдэщ Прохладнэ районым щыщ зы лIыкIуэрэ ди партизан гупрэ зыуэ зэгухьэжа нэужь абы и комиссару щыта Къудей Чэримрэ яку къихъуа зэныкъуэкъур. “Фэ, - сабэр дрипхъейт Прохладнэм къикIам, - Ковпак и рейдхэм хуэдэ зыгуэр сыту евмыгъэ-кIуэкIарэ?” Мы “Ковпак и рейдхэр” ди партизанхэм “хуагъэпIийуэ”, ираудэкIыу ноби ущрихьэлIэ щыIэщ. Ковпак С.А. Совет Союзым тIэунейрэ и ЛIыхъужьщ, генералщ. Иджыри дигу къэдгъэкIыжынщ: Къэбэрдей-Балъкъэрым и районхэр оккупантхэм зэраIыгъа пIалъэ кIэщIым партизан зауэкIэм мыбы зыщиубгъуну хунэсакъым. 37-нэ армэм и дзэм хэту 1943 гъэм и щIышылэм Налшык къыщыдыхьэжам зэгуэт партизан отрядыр зэрыхъужыр цIыхуи I30-рэт. Ковпак зи пашэр мин бжыгъэкIэрэ ялъытэ соединение инт. Ар илъэси 4-м нэскIэ Украинэм и мэз Iувхэм щIэсащ. Фашистхэм я тылым рейду 5 щригъэкIуэкIащ, псори зэхэту километр мини I0 гъуэгуанэу зэпачу. Дыдейхэм яIа зэманымрэ, къэухьу зэрыта щIыналъэмрэ, нэгъуэщI щытыкIэхэмрэ абыхэм дауэ ебгъэпщэн? Ар гупсэхуу конференцым щIэсхэм ягуригъэIуащ Къудейм, адрей къыпаубыдхэми хуэфащэ жэуап яритащ. Сабэ дэзыпхъейхэм тIэкIу заущэхужат. Арами, конференцым къищта документхэм партизан зэщIэхъееныгъэм парт унафэ зэрыхуащIа щIыкIэр мытэмэму къэлъытэныр къыхэнащ. Абы и пэкIэ, 1944 гъэм, къэхъуа Iуэхухэм щыгъуазэр мащIэ дыдэщ. Нэхъ ящIэжынуращи, ВКП(б)-м и ЦК-м и унафэкIэ и къулыкъум трагъэкIат партым и обкомым и япэ секретару щыта КIумыхъу Зубер. ТрагъэкIами, жыжьэ яхьатэкъым – Къэбэрдей АССР-м и Народ Комиссархэм я Советым (Правительствэм) и УнафэщIу ягъэувыжат. Жэгъуэгъу зимыIэ щыIэ? МобыикI иIэу къыщIэкIынти, Москва ятхыу щIадзащ: еIым еIщ, апхуэдэ къулыкъу абы щхьэ иратыжа? Письмохэм ящыщ зым ипкъ иткIэ партым и Центральнэ Комитетым комиссэ къызэригъэпэщащ КIумыхъум 1941-1942 гъэхэм иригъэкIуэкIа лэжьыгъэр щIэрыщIэу къипщытэну. А письмор зытхам КIумыхъум нэхъыщхьэу кIэрилъхьэр партизан Iуэхум унафэ зэрыхуищIа щIыкIэрт, мо зыр нэхъ игъэкъуаншэ щхьэкIэ, партизан псори игъэпудырт. Зым и зэран (зи гугъу мыбдеж тщIыр письмор зытхарщ) щэм екIыркъэ – псом хуэмыдэу, уадыгэмэ? КIумыхъур и къулыкъу псоми къытрагъэкIри, абыкIэ зэфIэкIащ, партизанхэм кIэрацIэлъар ЦК-м я документ псоми къинащ, ди обкомми абы зыдимыщIу хъуакъым. Зэрыщыту, зэщIэгъэуIуауэ къатщтэрэ, ди партизанхэм я IуэхущIафэхэм деплъмэ, си фIэщ дыдэу жысIэнут: и чэзу хъуащ абыхэм ирапх хъыбар мыфэмыцхэр дгъэбэяуну, я тхыдэ пэжыр ттхыжыну. Ар зыуэ. ЕтIуанэращи, “официальнэу” щыIэ бжыгъэхэри занщIэу Iумпэм щIэтщIын слъагъуркъым. Зауэн щыхъуа зэман кIэщIым къриубыдэу, Къэбэрдей-Балъкъэрым и партизанхэр бгъуэнейрэ теуащ нэмыцэ гарнизонхэм, оккупантхэм я штаб зыбжанэ зэтракъутащ, бийм и сэлэтхэу, офицерхэу 700 яукIащ, 31-рэ гъэр къащIащ. Бийм къыIэщIагъэкIащ топу 10, патрону мини 10, топышэу мини 5, автомашинэу 5, мотоциклу 9, пулемету 3, фочу I8, гитлеровцхэм ирахужьа Iэщу мин 68-рэ къытрахыжащ. Якъутащ: танкыу 1, бронемашинэу 1, хьэлъэ зэрылъ автомашинэу 3, пулемет, миномет къэуапIэхэу I0, хьэлъэ, ерыскъы зэрылъ гухэу 20; лъэмыжу 2, гъэсыныпхъэ зэрыт цистернэу 2 къагъэуащ… Партизан зэщIэхъееныгъэр ягъэулъиин зэрагугъам хуэдэ гуэрхэр хэлъщ II5-нэ шу дивизием и тхыдэр зэрызэблашами. Е 18-нэ партконференцым и протоколхэм гъэщIэгъуэнхэр къыщыбгъуэтынущ абы теухуауи. Къудей Чэрими хуэдэу жьэнахуэу, къызэфIэмыщIэу абы щыгъуэ утыкум итащ шуудзэм и полкхэм ящыщ зым и комиссару щыта Шырыт Хьэжсет. Ар къэуващ отчет докладым Мазиным “нацдивизием” щырипэс емыкIур имыдэу. Апхуэдэу упсэлъэныр а лъэхъэнэм къызэрыгуэкIтэкъым, уи къулыкъур дэнэ къэна, уи щхьэри хэплъхьэнкIэ хъунут. Къудейр абы щыгъуэ Къэбэрдей АССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым и УнафэщIт, Шырытыр – финансхэмкIэ министрым и къуэдзэт. Ахэр щышынакъым къыращIэнкIэ хъунум, хахуэу бийм пэщIэта я зауэгъу – ныбжьэгъухэм лей къатехьэныр я гум техуэртэкъыми. Ди жагъуэ зэрыхъущи, конференцым и делегатхэм апхуэдэу псалъапIэм къихьэн куэд къахэкIакъым. Шырытыр 115-нэ шу дивизиер щызэуа щIыпIэхэм 1966 гъэм кIуахэм къытхэтат. ИкъукIэ цIыху щабэт, лIы хьэлэмэтыщэт. “Мэзыр жыг зырызурэ зэхэтщ” повестым лIыхъужь нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ къыхэщ комиссар Шыгъушхым прототип хуэхъуар арат. Авторхэм апхуэдэ куэдрэ къащыщIыркъэ – сэ япэ щIыкIэ си гукъа-къым Шыгъушхым и образым апхуэдиз увыпIэ повестым щиубыдыну. “Езыр-езырурэ” хъуащ. Повестым фIэщыгъэцIэ езыта псалъэхэр – зауэм щыгъуэ къэрал иным ис лъэпкъ куэдым зэкъуэтыныгъэу къагъэлъэгъуар зыгъэбелджылын хуейуэ къыфIэщIхэр – авторым зи “жьэ жьэдилъхьэри” а персонажырщ. Сигу къоуэ повестыр щыстхым Хьэжсет шуудзэм и уэчылу парт конференцым къызэрыщыувам сыщыгъуазэу зэрыщымытар. Хь.М.: Шу дивизием ди псалъэр зэрытехьэжар сыту фIыт. Абы теухуауэ сыщIоупщIыну гуэрхэр къэнат. УнафэщI нэхъыщхьэхэм, мыдэкIэ къакIуэ унафэщIхэм я щыуагъэхэм сыт хуэдизкIэ пыщIауэ жыпIэ хъун дивизием и кIуэдыкIар? Езы дивизиер шуудзэу къызэрызэрагъэпэща дыдэри щыуагъэу жызыIи щыIэщ. Дэтхэнэрауэ пIэрэ захуэр? Кхъу.Хь.: Сызэрегупсысыр бжесIэнщ мыбдежми. Мыпхуэдэ псэлъафэ щыIэщ: “Дэтхэнэ къэралми зауэ блэкIам зыхуегъэхьэзыр”. КърагъэкIыр аращи, зауэ къэкIуэнум зыхуащI щхьэкIэ, псори зырагъапщэр, зытращIыхьыр иужьрейуэ щыIа зауэм и опытырщ, абы и дерсхэрщ. Фашист Германием зызыхуигъэхьэзырар зауэ къэкIуэнурт – “моторхэм я зауэм”. Дыдейхэм нэхъыбэр Граждан зауэм и опытым, абы кърикIуам траухуэрт. Абы текIуэныгъэр нэхъ къызэрыщахьар шуудзэр, кавалериер, арати, ар зи ягу яхуигъэхуртэкъым. Буденный, Ворошилов… Конармия… Ахэрат текIуэныгъэ псоми я щэхухэр нэхъ зыдалъагъур. 1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м ирихьэлIэу ди къэрал гъунапкъэм Германием дзэуэ къришэлIам шу дивизиеу хэтыр зы закъуэт. Советыдзэм а зэманым апхуэдэ дивизиеу I3 иIэт. I94I гъэм и кIэм ирихьэлIэу шу дивизиехэм я бжыгъэр 82-м нэсат. Куэдрэ иужь итащ Кавказ Ищхъэрэм шу армэ щхьэхуэ къыщызэрагъэпэщыну. Ауэ зауэм и зыужьыкIэр щалъагъум а мурадым къыпыкIахэт. 1943 гъэр щиухым къэнэжар шу дивизие 26-рэщ. Конно-механизированнэ корпусхэр къызэрагъэпэща иужькIэ, щебгъэрыкIуэ лъэхъэнэм, кавалериеми къалэн щхьэхуэхэр хъарзынэу игъэзэщIащ. Ауэ нэмыцэхэр къыщебгъэрыкIуэ лъэхъэнэм шуудзэхэр Iисраф къащIащ. Танкхэр, кхъухьлъатэхэр щытепщэ зауэм шуудзэр кIуапIи-жапIи имыIэу къонэри, къыхагъащIэ. Абы дежкIэ ажалщ щIэуэ къежьа топ, миномет лIэужьыгъуэхэр. А псом нэмыщIкIэ, шы мин Iэджэм яхурикъун мэкъу, Iус, псы къакIэлъепшэкIын хуей мэхъу, шыр зехьэным, зехуэнми Iэджэ пыщIащ. Дэ ди дивизиер къыщызэрагъэпэщым, дауикI, бгырыс лъэпкъхэм къадекIуэкI зауэкIэхэм тращIыхьат. Нэхъ зэрегупсысари щебгъэрыкIуэкIэ къагъэсэбэпыну арат. Апхуэдэу хъуатэмэ, шэч хэлътэкъым а дивизиер лIыхъужьыгъэ щIыхькIэ зэщIэблауэ тхыдэм зэрыхыхьэнум. Оборонэр щаIыгъын хуей хъуа щIыпIэм ихуэри махуи 3-4-м губгъуэм икIуэдащ. Иджыри зэ дигу къэдгъэкIыжынщи, зауэр-зауэщ. Дзэхэм езыхэр зэрегуакIуэм хуэдэу къыхах хъуркъым щызэуэну щIыпIэр. Фронт псом къыщыхъу щытыкIэхэмрэ зи Iэгу ущIэт командованием и планхэмрэ псори тещIыхьын хуейуэ къалэн къоув. Мыбы “къуабэбжьабэу” хэлъхэр тралъэщIэну, трацIэлэну нэрыгъ зыхуэхъуахэм къагъэувыр телъыджэлажьэщ: “Псори зи ягъэр а зэманым фронтым щыIэ хъуа щытыкIэ хьэлъэхэрщ”. Ари ящIа, ялэжьа псори захуэу къыщIрагъэдзын мурадкIэ къагупсысахэм хохьэ. УщIэумыупщIэу дауэ хъун: хэт зи лажьэр 1942 гъэм и гъэмахуэм совет - герман фронтым и юг лъэныкъуэм апхуэдизу хьэлъэ щытыкIэ щыIэ зэрыхъуар? Лъэщу зэщIэузэда къарухэр нэмыцэдзэм абдеж зэрыщызэхуишэсам и закъуэу пIэрэ? Хьэмэ, псори “хэт къуаншэми – захуэкъым” жыхуиIэм щыщ? Щыщкъым. Ди командование нэхъыщхьэм къилъытэрт 1942 гъэм и гъэмахуэм нэхъыщхьэу щыIэну зауэхэр Москва и Iэгъуэблагъуэхэм щызэщIэнэну, нэмыцэхэр аргуэру Москва ебгъэрыкIуэну. Нэмыцэхэм зыдагъэзар юг лъэныкъуэмкIэщ, Харьков и деж дыдейхэм щызэхаубла кIуэтэныгъэм кIэщIу кърагъэгъазэри, къэувыIэ ямыIэу Дон и зыгъэшыпIэм къэсащ. Мыгувэу СталинградкIэ зы лъэныкъуэкIэ, КавказымкIэ нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ заукъуэдиящ. А зэманым ди дзэу а лъэныкъуитIри зыгъэбыдэн хуейяуэ абдеж щыIар мащIэ дыдэщ. Бадзэуэгъуэм и 12-м, Сталинград фронтыр къыщызэрагъэпэщам ирихьэлIэу, дивизие 38-рэ, абы щыщу тэмэму зэгъэпэщар 18-т, 6-м цIыху бжыгъэу хэтын хуейм и Iыхьэ плIанэрт хэтыр, дивизие I4-м дэтхэнэ зыми цIыхуу иIэр 300-м щыщIэдзауэ 1000-м нэс къудейт (штатымкIэ къапщтэмэ, шу дивизием цIыху 9240-рэ хэтын хуейт, мыдрей дивизиехэми мини 7-8-м нэс). Арати фронтыр къызэпитхъауэ къакIуэ нэмыцэдзэм, бронетехникэкIэ зэщIэузэдам, пэщIадзэн хуей хъуащ дзэ хьэзыру мы щIыпIэм щаIэ псори, ди шу дивизиери абы хэту. Хь.М.: Сэшхуэ къихакIэ шухэр танкхэм ираутIыпщауэ жаIэ, ар пэж? Кхъу.Хь.: Апхуэдэ дыдэу жыпIэ хъуну къыщIэкIынукъым. “Сэшхуэ къихакIэ” псалъэмакъхэри “фигуральнэ” жыхуаIэм щыщ гуэрхэщ. Шу полкхэм яIащ сэшхуэ нэмыщI нэгъуэщI Iэщэхэри, танкым зэреуэни хэту. Ауэ яIар мащIэщ. Ар документхэм тэмэму къинащ: топу 10, миномету 9, танк зэракъутэ ПТР фочу-8. Ар полкищми зэхэту! Апхуэдэу итIани япэ зэхэуэгъуэм нэмыцэ танк 15 ягъэсащ. Танкхэр я гущIыIу къихьэпэ хъури топу 3-р, ПТР-у 5-р, ябгъэдэта цIыхухэри щIыгъуу, гусеницэхэмкIэ зэтрапIытIащ, абы нэмыщI топи 3-р къакъутащ. Мис аращ къащыщIар. Шыхэр губгъуэм икIуэдащ. Сэшхуэхэр кърахынуи зыри хунэсакъым. Зэпымыууэ къащхьэщыт нэмыцэ кхъухьлъатэхэм я щхьэр кърагъэIэттэкъым. Iуэхур щызыIыхьэпар 51-нэ армэмрэ е 7-нэ шуудзэ корпусымрэ я унафэщIхэу зэхалъхьа план мыхъумыщIэ дыдэмкIэ оборонэр ягъэувыIэу ебгъэрыкIуэн хуей щыхъуахэрщ. УвыIэ имыщIэу къэкIуатэ танкыдзэр, мыбыхэм яIа къарум, Iэщэм фIэкIа уимыIэу, къэбгъэувыIэу, адэкIэ пхуэхужынт? Ауэ и пIэ ирагъэкIахэкъым. Сал псым и Iуфэм IукIуэдащ шуудзэр, къанэ щIагъуэ щымыIэу – къызэрабжымкIэ, цIыху 350-рэ е 400 нэсщ къелар. Дивизие гъэщIэрэщIам, зэщIэлындэжу ежьауэ щытам щыщу! Iэмалыншагъэм сыт хуэдизкIэ иримыхулIами, щхьэм къимытIасэ гуэрщ апхуэдэ щIыпIэ оборонэр щиIыгъыну шуудзэ ипшэныр. Ар абы кIуэдыпIэ зэрыхуэхъунум зыми шэч къытрихьэу къыщIэкIынутэкъым. ИтIани шу дивизэри адрейхэм дагъэкIуащ. Сэ а щIыпIэр тIэунейрэ зэпэскIухьащи, щыхьэт сыпхуэхъуфынущ: Iэнэгум хуэдэу сэтейщ губгъуэр, шыр щыбгъэпщкIун дэнэ къэна, цIыхум и щхьэр зыкъуидзэн зы чыцэ, е зыщебдзыхын зы къуэнэф нэм къиплъыхьым щыумылъагъуу. Iуэхур къыщыхъуари гъэмахуэкуу, махуэр кIыхьу, уафэр бзыгъэу, адэ жыжьэу зы цIыху закъуэ щытмэ, нэрыплъи сыти хэмыту, хуиту плъагъуу. ЖыпIэнурамэ, нэмыцэ кхъухьлъатэхэмрэ танкхэмрэ я дежкIэ нэщанэ хъарзынэт шуудзэр. Хь.М.: Гуауэщ… Кхъу.Хь.: Гуауэм къыщынэжыркъым, лъэпкъ хьэдагъэт ар. Хь.М.: Литературэм дежкIэ къэдгъэгъээзэж. Мы документальнэ-художественнэ жанрым литературэм щиубыд пIэм, щиIыгъын хуейм ехьэлIауэ зэныкъуэкъухэр щыIэщ. Уэри тIэкIу зэщIэбгъэстащ ар. Абы теухуауэ иджыблагъэ ди газетхэм ящыщ зым къыщупсэлъар къагупсыса литературэм – роман, повесть, рассказ сытхэм – цIыхухэр хуэмеиж хуэдэу жыпIэу къызыгурыIуа щыIэщ. Абы нэсауэ пIэрэ Iуэхур? Кхъу.Хь.: Хьэуэ, нэсакъым. ЩIэхи нэсыну къыщIэкIынкъым. Апхуэдэ абы къыщIипхыни жысIам хэлъу си гугъэкъым. Ещхь гуэр къикIмэ, тэмэму сымыпсэлъэфауэ, е пщтырыгъэ тIэкIу къыхэхуауэ арагъэнщ. ЦIыхум эстетикэ зэхэщIыкI гуэр иIэ зэрыхъурэ художественнэ гупсысэкIэр къыдогъуэгурыкIуэ, дяпэкIи апхуэдэу екIуэкIынущ. Художественнэ образым и мыхьэнэри зэи ужьыхынукъым. Сэ жысIэну сызыхуеяращи: “классическэ” жыхуаIэ романым зехъуэж, абы еджэхэри нэхъ мащIэ мэхъу. Апхуэдэ роману ятхми хощI. Мыр зытежысIыхьар къэбэрдей, хьэмэ балъкъэр литературэркъым – дунейпсо литературэрщ. ЖысIа дыдэр аращи, хэхъуэ зэпытщ къагупсыса литературэм мыхъуу, пэж дыдэу щыIа Iуэхухэм, пэж дыдэу псэуа цIыхухэм ятепсэлъыхь тхылъхэм еджэхэм я бжыгъэр, тхыдэм тещIыхьа прозэри, дзэзешэхэм, къэрал лэжьакIуэ цIэрыIуэхэм я мемуархэри абы хэлъхьэж. Хь.М.: ТекIуэныгъэ Иныр илъэс 60 щрикъум ирихьэлIэу уи тхылъыщIэ къыдэкIащ, ари зэныкъуэкъу къызэрыкIыу жыхуэтIа художественнэ-документальнэ жанрым тету тхауэ. Сыт ар нэхъ зытеухуар? Кхъу.Хь.: Зауэрщ. Документальнэ очеркхэу, рассказхэу зэхэлъщ, повести хэту. Иужьрейр Совет Союзым и ЛIыхъужь Къанкъуэщ Ахьмэдхъан теухуа “Къуршыбгъэм и уафэр лъагэщ” тхыгъэрщ. Тхылъыр къызэрыдэкIар урысыбзэщ, зэреджэр: “Память о подвиге”. И фIэщыгъэцIэми къызэрыхэщщи, ди хэкуэгъуу зауэм Iутахэм, хэкIуэдахэм зэрахьа лIыгъэм и фэеплъыр зэрымыкIуэдыр, кIуэдынкIи Iэмал зэримыIэрщ тхылъым гупсысэ нэхъыщхьэу хэлъыр. Мыр япэми зэ къыдэкIащ. Ауэ мыбы кIуа тхыгъэ псоми щIэрыщIэу селэжьыжащ. Япэм имыта очерк зыбжани хэзгъыхьащ. Адрей тхыгъэхэми щIэуэ куэд щIызгъужащ, япэрейхэр къыдэкIа иужькIэ къыкъуэкIыжа, сэ къэзгъуэтыжа документхэм тещIыхьауэ. Хь.М.: Хьэчим, мыбыкIи сыноупщIынут. Совет лъэхъэнэм и тхыдэм пыщIауэ нэхъапэм ятхахэм, псом хуэмыдэу Хэку зауэшхуэм теухуахэм, иджы укъыщеджэкIэ занщIэу уи нэм къыIуидзэу зы хэлъщ. Зи гугъу сщIыр а тхыгъэхэр коммунист партым и идеологиер, и политикэр ягъэлъапIэу, парт Iуэхум пыщIа псалъэ дыгъэлхэмкIэ зэщIэблауэ зэрыщытарщ, коммунистхэр сыт щыгъуи пашэу, захуэу, зауэм Iутми, нэхъ лIыхъужьхэу ятхыу къызэрекIуэкIарщ. УэрикI птхыуэ щыта- гъэнщ апхуэдэу. Иджы дауэ абыхэм узэреплъыр? Абы нэмыщIкIэ – тхыгъэхэм щIэрыщIэу уелэжьыжауэ жыпIащ, мы зи гугъу тщIы Iуэхухэми уеплъыжа, хьэмэ, абы щIыхэплъхьэжынIа щымыIэу къэплъытэрэ? Кхъу.Хь.: ЗанщIэу жэуап зыпхуемытын защIи узыщIэупщIэхэр. Ар пэжщ, апхуэдэу ятхыу щытащ. Сэри стхагъэнщ абыхэм ящхь гуэрхэр. ЗыкIэ шэс сихьэфынущ: фэрыщIыгъэкIэ, “зыдегъэкIун” мурадкIэ сфIэмыдурыс, сфIэмыкъабыл, гурэ псэкIэ къэзмыщтэ зэи стхакъым партым ехьэлIауэ. Абы сыщытхъуамэ, сыщIыщытхъуар ар си фIэщ хъурти аращ. Щы-уагъэкIэмэ – нэгъуэщI псалъэмакъщ. Мыдрей пэжри дэнэ пхьын – совет литературэр, псом хуэмыдэжу публицистикэр, къанэ щIагъуэ щымыIэу, компартым и идеологием, и лэжьэкIэ – щыIэкIэм пыщIа псалъэкIэмкIэ, тхэкIэмкIэ зэщIэузэдауэ щытащ. Иджы дэ дощIэ: зауэм хэт псори парт унафэм зэрыщIэтар текIуэныгъэм и шэсыпIэу сыт щыгъуи екIуэкIакъым. Ауэ мыбдежи пэжыр дэнэ пхьын – цIыху мелуанхэр партым щыхыхьащ фронтым. Абыхэм яхэтащ си адэри – къэралым дежкIэ нэхъ гузэвэгъуэ дыдэу щыта гъэм, 1942-м, коммунист хъуар, ари а зэманым Iуэхур нэхъ щыгуэщIа Ржев и деж. Парт, хьэмэ комсомол билетым къэрабгъэр лIыхъужь ищIыфу къыщIэкIынтэкъым, итIани хьэкъыр хьэкъщ: политрукхэр, комиссархэр, парторгхэр, комсоргхэр аращ псом япэ иту адрейхэр атакэм зышэу щытахэр. Сэ сщIэжыркъым зауэм хэта сырихьэлIауэ, апхуэдэу щытакъым ар жиIэу, - е нэхъапэм, е нобэ. Дэ ди тхылъым хэт цIыхухэм я нэхъыбапIэр коммунистхэщ, комсомолецхэщ. Дзэм къулыкъу лъагэ щызыIыгъ политлэжьакIуэхэри яхэтщ абыхэм – авиаполкым и комиссар, шуудзэ полкым и парторг, дивизием и политотделым и унафэщIым и къуэдзэ… АтIэ иджы ахэр зауэм и тхыдэм хэддзыжын, абыхэм я лIыгъэм ди нэр хуэдуфIыцIын хуей? Хуейкъым. Ар зэхуагъэкъым. Абыхэм ящыщ дэтхэнэри ирилъапIэрт, и щхьэр лъагэу иралъагъужырт зэрыкоммунистым, зэрыкомсомолецым. Абы ирипагэуи зауэм Iухьэрт. НэгъуэщIу щытауэ зыми си фIэщ ищIыфынукъым, абыхэми псэ кIащхъи, епцIыжакIуи къахэкIа пэтми. Ахэр шэр къателъалъэу япэ къэтэджым и закъуэтэкъым, япэуи джалэхэр ахэрат. Гъэр хъуахэмэ, нэмыцэхэм япэу хаукIыкIхэри. Иджы абы я щIыбым фочыр тырагъапсэ езыхэм яйхэм. ЩIыхь лъэпкъ хэслъагъуэркъым апхуэдэ “лIыукI командэм” ухэтыным. Сэ хуейуэ къэслъытакъым сызытетхыхь зауэлIхэр партым и цIыхуу зэрыщытыр сыбзыщIыныр, ар языныкъуэхэм зэращIым хуэдэу, партым къыдекIуэкIа псалъафэхэр, терминхэр текстхэм хэзудыжыныр. Ар дэ ди тхыдэщ. Ар литературэми и тхыдэщ. ТхакIуэм къекIуркъым тхыдэр “зэригъэзэхуэжыну”. Ауэ парт псалъафэхэр, тхьэрыIуэхэр тепщэу щыта идеологием и “зэчыру”, тхыгъэр тэмэму къызэрыбгурыIуэнур нобэ нэхъ наIуэ къащI мыхъуу, нэхъ щызэхагъэзэрыхьым деж зыгуэрхэми уепэщэщыжыныр зэхуагъэу къыщIэкIынщ. Мис абы сытетащ сэри. Хь.М.: “Къуршыбгъэм и уафэр лъагэщ” повестым кIэухыу щIыбгъужа пычыгъуэр “Кабардино-Балкарская правда” газетми тетащ. ИкъукIэ гуузщ Къанкъуэщым и ныбжьэгъуфIу щыта щIалэ хахуэхэм ящыщ зым и гъащIэр зэриухар… Кхъу.Хь.: Абы и пэжыпIэр сэ къыщысщIэфар иджыщ, повестыр япэу дунейм къызэрытехьэрэ илъэс 34-рэ дэкIауэ. Псалъэм къыдэкIуэу жысIэнщи, мы щапхъэм наIуэу къыхощ документхэр и лъабжьэу тхылъ зытхым и лэжьыгъэр тынш цIыкIуу зэрыщымытыр, пэж дыдэм улъэIэсын папщIэ языныкъуэхэм деж гугъу-сыгъу Iэджэм ухэтын хуей зэрыхъур. А щIалэр Косса Михаилт. Ауэ а унэцIэр ди повестым – къагупсысауэ зы цIыхуи зыхэмытым – щыбгъуэтынукъым. Ар къэбгъэлъагъуэ хъуртэкъым. Косса Михаил егъэлеяуэ хахуэт, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэри къихьат, зауэм иужькIэ пцIы кIэралъхьэри укIкIэ и судыр ящIат. Абы и Iуэхур зэрыхъуар зэхэгъэкIыным, Косса и Iыхьлыхэр, иджы Украинэм щыпсэухэр, къэгъуэтыжыным сфIихьащ жыхуэсIа илъэс бжы-гъэр. Зы мазэ – мазитIми зэфIэкIынут, сызыхуей документхэр уеIусэ мыхъуу щIэуфауэ щымытатэмэ. Урысей Федерацэм и Генеральнэ прокурорым деж стха иужькIэщ Урысейм и ФСБ-м и архивым къыхахыжа тхылъ къыщысхуагъэхьар. Мо щIалэ бэлыхьыр, апхуэдиз Хэкум хуэзыщIар, лажьэ имыIэу яукIауэ къыщIэкIащ. Абы и закъуэкъым сэ а кIэух пычыгъуэр повестым щIыпыстхэжар. Зызогъапщэ зэ зи цIэ къитIуа нэмыцэ кхъухьлъатэзехуэ Эрик Хартман хуэдэхэмрэ дыдейхэмрэ я Iуэху зыIутар. Псори пэжщ: бийм и кхъухьлъатэзехкэхэр Iэзэу зэрыщытари, я техникэр зэрынэхъыфIари, куэд зэрахулъэкIари, н.къ. Ауэ ди летчикхэм яхузэфIэкIащ уэгум тепщэныгъэр щаубыду, Гитлер и авиацэм, люфтваффе щытхъупсыр къызэрагъэжэхыу щытам, текIуэн. Ди армэри аращ – зэрыщыту къапщтэмэ. Дауэ хъуами, дауэ щIами, щыуагъэхэри, нэгъуэщI узыхуэмейхэри щыIами, абы хулъэкIащ зыри зыпэмылъэщын ягугъа Гитлер и дзэр зэтрикъутэн, ди Хэкури хуит къищIыжу, фашизмэм дуней псор щихъумэн. Мис ар зэи зыми пцIыуэ къыхущIегъэдзынукъым. Мис аращ псом нэхърэ нэхъыщхьэри. Хь.М.: Упсэу! Ди зэпсэлъэныр дауэ дыухамэ нэхъ къэпщтэнт? Кхъу.Хь.: Зауэ зэи щымыIэну дыхъуахъуэу. Хь.М.: Тхьэм жиIэ!
Налшык паркым щы1э совет зауэл1хэм я къуэшыкхъэр Тек1уэныгъэ Иныр илъэс 20 щрикъу махуэм. Мыужьых маф1эм и деж щытщ Совет Союзым и Л1ыхъужь Мэсей Аслъэнджэрий и анэ Хьэжыгуащэ и къуэрылъхур и гъусэу. 1965 гъэ, накъыгъэм и 9. Сурэтыр Пузенкэ Леонид трихащ.
|
|
|||||||||||
|
ссылки |
къыдэкIыгъуэхэр |
|
||||||||||
|
|
KAVKAZWEB
Kavkaz Banner Network
|
|
|
|||||||||
|
|
|
Copyright © 2005 Buch e-mail: [email protected] |
|
|
||||||||
|
|
||||||||||||