|
|
|
ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ |
|
|
||||||||
АДЫГЭ ПСАЛЪЭ |
|
|||||||||||
|
КъБР-м И ПАРЛАМЕНТЫМРЭ ПРАВИТЕЛЬСТВЭМРЭ Я ГАЗЕТ |
|
|||||||||||
|
сайт газеты «Адыгэпсалъэ»
2006 гъэм мазаем и7 |
||||||||||||
|
газетыр 1924 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм и 1 лъандэрэ къыдокI |
||||||||||||
|
ХЪЫБАРЫЩIЭХЭР
ТХЫДЭ
ХЪЫБАРЕГЪАЩIЭ
ТХЫГЪЭХЭР
|
english |
адыгэбзэ |
|
|||||||||
|
Лэскэн районным и зэф1эк1ымрэ и плъап1эмрэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и район нэхъ щIалэ дыдэр къызэрызэрагъэпэщыжрэ илъэситI хъуауэ аращ. А район зэщIэкъуар икIи мыиныр (абы жылагъуэу 9 хохьэ, цIыху мин 21-рэ исщ) лъэ быдэкIэ уващ икIи зэгуэр иIа зэфIэкIыр зэфIигъэувэжыну хущIокъу. Абы и щыхьэтщ Лэскэн районым щыкIуам КъБР-м и Президент Къанокъуэ Арсен япэ дыдэ зыIухьа Iэщ комплексу ХъутIэжь Мухьэрбий иIыгъыр. ИлъэситI япэкIэ мы хозяйствэр лажьэу щыхуежьам былымищэ иIауэ аращ. Иджыпсту абы фIыуэ хагъэхъуащ, мэл гуартэшхуи зэрагъэпэщащ. Зэгуэр Аргудан къуажэм былыму минитху иIэу щытащ. Ахэр зыщIэта псэуалъэхэр хъума хъуащ, Iэщыхъуэхэри IэнатIэм къемэщIэкIыркъым. Ауэ гъэшым щелэжьын цех ямыIэу хъунукъым - шэр пщэну фейдэшхуэ пылъкъым. Цехыр ящIын папщIэ кредит къыIахыну я мурадщ, ауэ абы проценткIэ щхьэщатыкIын хуейр куэдыIуэ мэхъу. Фермэм и лэжьакIуэхэр, Лэскэн районым и Iэтащхьэ ЛIыхъугу Хьэжмурид, КъБР-м мэкъумэш хозяйствэмрэ ерыскъыпхъэмкIэ и министр Бердюжэ Владимир сымэ хэту щызэпсалъэм КъБР-м и Президентым къыхилъхьащ “Iэщ гъэхъуныр” федеральнэ программэмрэ республикэ мылъкумрэ къагъэсэбэпу мы хозяйствэм былым 500 къыхузэрагъэпэщыну, илъэс гъунэгъухэм къриубыдэу ар 1500-м нагъэсыну. Абы папщIэ къагъэсэбэпынущ фермерхэр экономикэ и лъэныкъуэкIэ дамыкъузэным тещIыхьа Iэмал тэмэмхэр. Лэскэн районым исхэм я Iыхьэ плIанэр сабий пэтми, мыбы и жылагъуэхэм нобэм къэс зы спорт комплекси дэткъым. Аргудан къуажэм къыщрагъэжьауэ щыта апхуэдэ ухуэныгъэр илъэс куэд япэкIэ къагъэувыIэжащ икIи дэIэпыкъуэгъу ямыIэу ар илъэс благъэхэм яхунэгъэсынукъым. ГурыIуэгъуэщ щIалэгъуалэм я узыншагъэр гъэбыдэным, ахэр гъэсэным пыщIа Iуэхухэр мыбы зэрыщыдэгъэкIыгъуейр. Абы къыхэкIыу Къанокъуэ Арсен мы IуэхумкIэ защIигъэкъуэну зэIущIэм кърихьэлIахэр къигъэгугъащ. Къанокъуэ Арсен школ зыбжанэм щыIащ икIи районым егъэджэныгъэр къызэрыщызэгъэпэщам щыгъуазэ зищIащ. Президентыр здэкIуахэм яхэтщ IуэхущIапIэ хъарзынэу къалъытэхэри, лэжьыгъэр нэхъ щыдэмыкIхэри. Языныкъуэ унэхэр зэгъэпэщыжын хуейщ, адрейхэм оборудованэр яхурикъуркъым, 1954 гъэм зэраухуэрэ зэи капитальнэу ремонт ямыщIа школи щыIэщ. ИпэжыпIэкIэ къапщтэмэ, ар щIызэбгъэпэщыжыни щымыIэнкIэ хъунущ, сыту жыпIэмэ школыщIэ буухуэмэ нэхъ пуду зэфIэкIыну къыпщохъу. Лэскэн районым ухуэныгъэ куэд щегъэкIуэкIын хуейщ. Абыхэм ящыщ зыщ Ерокъуэ къуажэм и IыхьитIыр зэпызыщIэ лъэмыжыр. Гъатхэ щIагъуэ дэкIыркъым консерв заводым хуэкIуэ гъуэгум хиубыдэ лъэмыж лъахъшэр тримыхыу. Ар зэгъэпэщыжыным гъэ къэс трагъэкIуадэ ахъшэр къыубжмэ, гурыIуэгъуэ мэхъу лъэмыж лъэщ теплъхьэну зэрынэхъ фейдэр. Яхунэмыгъэсу къэнауэ щытщ Лэскэн районым и РОВД-м и унэщIэри. КъБР-м и Президентыр абыи еплъащ икIи районым и Iэтащхьэхэр щIыгъуу мы Iуэхум тепсэлъыхьащ. Лэскэн районым и жылагъуэхэм мы зэманым куэдрэ щыболъагъу Iэжьэ цIыкIукIэ псы зышэ цIыхухэр. Псыр районым щыгъунэжщ, ауэ ар бжьамийхэм къызэрижыр куэдрэ зэблоу. ЦIыхухэр псыкIэ къызэгъэпэщыныр районым къыпэщыт Iуэху нэхъ гугъухэм ящыщщ. Уеблэмэ языныкъуэ школхэмрэ сымаджэщхэмрэ щIагъуэу яхуэгъэплъыркъым системэхэм ирикъуу псы зэрырамыгъэхъуэфым къыхэкIыу. Псалъэм къыдэкIуэу жытIэнщи, мы районым и муниципальнэ IуэхущIапIэхэм ящыщ языныкъуэхэр “Теплоэнергом” къыпыкIащ абы къахуищIэ Iуэхутхьэбзэхэм я уасэр ипэжыпIэкIэ зэрыхъум нэхърэ процент 30-кIэ нэхъыбэу яIихыу къалъытэри икIи я унэхэр зэрагъэплъыну системэхэр езыхэм къызэрагъэпэщыжащ. Лэскэн районыр икъукIэ хуэныкъуэщ медицинэ дэIэпыкъуэгъу псынщIэм папщIэ транспорт, оборудованэ. Апхуэдэу иджырей сымаджэщхэмрэ амбулаторэхэмри къомэщIэкI. Медицинэм и лэжьакIуэхэм щепсалъэм Къанокъуэ Арсен зэхигъэкIащ районым узыншагъэр хъумэнымкIэ и IэнатIэр нэхъ зыхуейхэр икIи “ДэIэпыкъуэгъу псынщIэ” автомобилыщIэхэмрэ медицинэм и IэнатIэм къыщагъэсэбэп оборудованэкIэ ядэIэпыкъуну къигъэгугъащ. УзыщыгуфIыкIын теплъэ иIэщ Анзорей къуажэм дэт Щэнхабзэ унэм - ар зэрагъэпэщыжа къудейщи, зэщIолындэ. Сабийхэр пэшкIэрэ щIэгуэшауэ уэрэд жаIэ, къофэ. Мыбы драмкружокри щолажьэ. Ауэ унэлъащIэр яхурикъуркъым - цIыхухэр зытетIысхьэну шэнтжьейхэри пэшхэм щIэт оборудованэри мащIэщ. Республикэм и Президентыр мы IуэхущIапIэм зэрыщыIам къыхэкIыу цIыхухэр мэгугъэ дяпэкIэ концертхэм зэфIэту зэреплъу щытар къамыгъэхъужыну. Узыдэплъей хъун щапхъэу Къанокъуэ Арсен къилъытащ щхьэзакъуэ хьэрычэт лэжьакIуэ Кокоев Къазбэч и жэрдэмкIэ икIи абы и мылъкукIэ Уэзрэдж къуажэм дащIыхьа комплексыр - мэжджытыр, поликлиникэр, ЩэнхабзэмкIэ унэр. - Сымаджэщхэр, школхэр щащIкIэ иджырей материалхэр къэгъэсэбэпыпхъэщ, - къыхигъэщащ Къанокъуэ Арсен. - Абы щхьэкIэ проектыр куэдкIэ нэхъ лъапIэ хъунукъым, ауэ езы ухуэныгъэхэр игъэдэхэнущ, куэдкIэ иригъэфIэкIуэнущ. Зэман кIыхьым тещIыхьауэ Лэскэн районым зегъэужьыным пыщIа Iуэхухэм щытепсэлъыхьащ унафэщIхэр, цIыху пашэхэр, районым и жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я лIыкIуэхэр кърихьэлIэу Президентым иригъэкIуэкIа зэIущIэм. Мыбы щагъэбелджылащ хозяйствэм и IэнатIэу нэхъ мыхьэнэшхуэ зиIэхэр. Абыхэм ящыщщ мэкъумэш продукцэ къэлэжьыныр, ерыскъыпхъэм елэжь IуэхущIапIэхэр зэтегъэувэныр, Iэщ гъэхъуныр. Псом япэу къызэгъэпэщыпхъэр районыр езыр зыхуэныкъуэ IэнатIэхэрщ. Лэскэн районым исхэр лэжьыгъэм хуэIэкIуэлъакIуэщ, лэжьэнуи хуейщ. Абыхэм ящыщ куэдым жыг хадэхэр ягъэкIыну я мурадщ. Абы и лъэныкъуэкIэ щыIэ хэкIыпIэхэр зэпэплъытмэ, къэбжыгъуейкъым жыг хадэхэм щIыуэ гектар минищым нэблагъэ зэрахухэхыпхъэр. Мы IэнатIэм текIуэдэнур псынщIэ дыдэу къыпыкIыжынукъым, ауэ зэман кIыхьым тещIыхьауэ къыубжмэ, ар фейдэшхуэхэм я хэкIыпIэщ. ЗэIущIэм щIэсахэм, районым щыпсэу цIыху псоми захуигъазэри, Президентыр елъэIуащ дэтхэнэ уэрамми, къуажэми, зэрыщыту районми зегъэужьыным ехьэлIа планхэр зэхэлъхьэным жыджэру къыхыхьэну. - Тегушхуауэ къыхэфлъхьэ фи мурадхэмрэ Iуэху еплъыкIэхэмрэ: фи жылагъуэр лэжьыгъэкIи щэнхабзэм и лъэныкъуэкIи зэрыщытыну фыхуейхэр. Дэ а псоми дыхэплъэнущ, лъабжьэ зиIэ Iуэху псори зэрыпхыдгъэкIынуми дыхущIэкъунущ. Фэращ, районым исхэрщ, тэмэму жызыIэфынур мы куейм псэукIэ тэмэм щыIэн папщIэ фэрэ фи щIэблэмрэ зыхуеинур. ЗэIущIэм къыщыхалъхьащ Урыху псым гидроузел тещIыхьыным теухуауэ районым исхэр куэд щIауэ зыщIэхъуэпсым елэжьын щIадзэну. Зэрыщыту республикэми хуэдэу, мыбыи электрокъарур щызэпэубыдащ. ЩыIэ Iэмалхэр къэгъэсэбэпауэ электрокъарууэ къалэжьым хэгъэхъуэныр илъэс зыбжанэкIэ Лэскэн районым щызэфIагъэкIыфын Iуэхущ. Бей Иринэ. Сурэтхэр тезыхар Мамий Русланщ.
Европэм зыхуагъазэ Мейкъуапэ. Адыгэ Республикэм и къэрал статусыр фIэмыкIуэду къыхуэнэжынымкIэ сэбэп хъуну елъэIуу “Шэрджэс конгрессым” Европэ Зэгухьэныгъэм ШынагъуэншагъэмкIэ и IэнатIэм хыхьэ демократие институтымрэ цIыхум и хуитыныгъэмкIэ Варшавэ къудамэмрэ лъэIукIэ зыхуигъэзащ. “Шэрджэс конгрессым” и пресс-секретарь Бэрзэдж Алий зэрыжиIамкIэ, а тхылъым Iэ щIадзащ Адыгеймрэ Къэрэшей-Шэрджэсымрэ я жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм. Тхыгъэр ОБСЕ-м щIыхуагъэхьар Урыс-Кавказ зауэм щыгъуэ адыгэхэм иращIылIауэ щыта лъапсэрых зауэр геноциду зэрыщытыр Урысей Федерацэм и Къэрал Думэм кърагъэлъытэн папщIэ зэрызыхуагъэзам иджыблагъэ кърата жэуапырщ: депутатхэм ар геноциду щытауэ къалъытэн ядакъым. Адыгэхэм япэ дыдэу мыпхуэдэ Европэ зэгухьэныгъэ иным зыхуагъазэу аращ. иджыри я гум темыхуар къэралым и щIыналъэхэр гъэбыдэн мурадкIэ щIыпIэ-щIыпIэхэр зэгуэгъэхьэн хуейуэ Кремлым кърихьэжьа Iуэхугъуэм Адыгейр дигуэнкIэ шынагъуэшхуэ зэрыщыIэрщ. Краснодар краймрэ Адыгеймрэ теухуауэ Iэ Iэт екIуэкIыу щытмэ, бжыгъэкIэ республикэм щынэхъыбэ урыс лъэпкъым адыгэхэр къахэщынукъым. “Шэрджэс конгрессым” Европэ зэгухьэныгъэр къыхуреджэ дунейпсо мардэм тету Iуэхур и нэIэ щIигъэувэну, лъэпкъ мащIэр дримыгъэкъузэну.
Урысейр и телъхьэу къоув Сыхъум. Урысей Федерацэм и Президент Путин Владимир журналистхэм щаIущIам щыгъуэ Абхъазым тепсэлъыхьащ. Путин Владимир жиIащ Абхъазымрэ Осетие Ипщэмрэ я щхьэ хущытыж къэралыгъуэ щхьэхуэу зэрыщытыр Урысей Федерацэм къилъытэнкIэ зэрыхъунур. “Косовэ и щхьэ хуитыж къэралыгъуэ щхьэхуэу, хуитыныгъэ псори иIэ хъунуи жызыIэхэр щыщыIэкIэ, абхъазхэмрэ осетинхэмрэ ахэр щхьэ дэ япэдубыдын хуей? Ауэ сэ иджыпсту сытепсэлъыхьыркъым абы ехьэлIауэ Урысейм и лэжьыпхъэхэм. Псоми фIыуэ дощIэ Кипр Ищхъэрэр республикэу Тыркум къызэрилъытар. Сэ жысIэркъым, занщIэу дыхэлъадэу Абхъазымрэ Осетие Ипщэмрэ къэралыгъуэ щхьэхуэу къэтлъытэн хуейуэ. Ауэ апхуэдэ щапхъэхэр щыIэщ”, - къыхигъэщащ Путин Владимир. Хьэщыкъуей Олег.
Щ1ыр мэхъей Дыгъуасэ пщэдджыжьым ди республикэм, псом хуэмыдэу къат куэду зэтет унэхэм щыпсэухэм, щIыр зэрыхъеяр зыхащIащ. Кисловодск дэт сейсмическэ центрым хъыбар къызэрыдигъэщIамкIэ, пщэдджыжьыр сыхьэтыр 7-рэ дакъикъи 8-м Грузием щIыр щыхъеящ балли 5 - 6-кIэ. Эпицентрыр Кутаиси километр 84-кIэ, Владикавказ километри 100-кIэ пэжыжьэу щытащ. Налшык ар бали 3 - 4 щыхъуащ. ЩIыр зэрыхъеям зы щIыпIи зэраныгъэ къыщишакъым. УАРДЭ Жанзилэ.
Япэ вагъуэ Къэбэрдей прозэм зиужьыным гуащIафIэу телэжьа Теунэ Хьэчим тхакIуэ телъыджэ къудейтэкъым, атIэ икIи щIэблэм гулъытэшхуэ хуэзыщI, зэфIэкI зиIэ ныбжьыщIэхэр къэзыхутэ, емышу абыхэм ядэлажьэурэ ахэр гъуэгу тезыгъэувэ цIыхуу щытащ. Хьэчим, зэрыжаIэу, Iэгу иплъа хуэдэт 1948 гъэм мазаем и 2 махуэм «Къэбэрдей» журналым и къыдэкIыгъуэхэм ящыщ зым мы псалъэхэр щытритхам: «КуэдкIэ дызыщыгугъ Хьэжбэчыр изот. Хьэчим». ИужькIэ гушхуэу абы жиIэрейуэ щытащ а зэман жыжьэм гъащIэми литературэми япэ лъэбакъуэхэр хэзыча ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр ар зэрыщыгугъауэ къызэрыщIэкIар. Сыту жыпIэ-мэ, зауэ нэужь лъэхъэнэм, псом хуэмыдэу 60 - 90 гъэхэм ди литературэм, гъуазджэм - зэрыщыту ди щэнхабзэм абы хуилэжьар зы цIыху закъуэм хузэфIэмыкIыным хуэдизщ. ТХЫЛЪ еджэ е театрым кIуэ, уэрэд фIыуэ зылъагъу е музыкэм дихьэх цIыху республикэм ису къыщIэкIынкъым Хьэжбэчыр зымыцIыху е и хъыбар зэхэзымыха. Языныкъуэхэм я дежкIэ ар усакIуэ-уэрэдусщ, нэгъуэщIымкIэ зи гуащIэр прозэм и жанр псоми езыхьэлIа тхакIуэщ, абы ди музыкэ щэнхабзэм и пащхьэ щиIэ фIыщIэм и инагъым щыгъуазэхэри нэхъ мащIэкъым. Абы къикIращи, Хьэжбэчыр щымылэжьа IэнатIэ ди щэнхабзэм иIэкъым. Аращ ХьэхъупащIэм и творчествэр ар тхакIуэщ е музыковедщ жыпIэу зэкъуэпчи щIэмыхъур. Ар IэнатIитIми хьэлэлу щылэжьащ, нэгъуэщIхэм жамыIа щыжиIэу, нэгъуэщIхэм яхузэфIэмыкIа куэд щызэфIихыу. ХьэхъупащIэ Хьэбалэ и къуэ Хьэжбэчыр и япэ усэр дунейм къытехьауэ щытащ 1940 гъэм. Ауэ абы тхэным нэхъ зыщритар Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэ гугъухэрщ. Ди хэку иным къытеуа фашист зэрыпхъуакIуэхэр зэтекъутэным, ахэр ди къэралым игъэкъэбзыкIыжауэ езым и «гъуэм» илIыхьыжыным теухуа гурыщIэр, къыхуеджэныгъэр, къыщалъхуа лъахэр фIыщэу зылъагъу усакIуэ ныбжьыщIэм и дэтхэнэ сатырми бэяну къыхощ… «Социалистическэ Къэбэрдей-Балъкъэр» газетым и напэкIуэцIхэм, радиом и къэтынхэм куэдрэ цIыхухэр щрихьэлIэрт а усэхэм. Хэкум хуаIэ фIылъагъуныгъэм, абы и щхьэхуитыныгъэм папщIэ яIэ гурыщIэ пщтырым а лъэхъэнэм къыхуагъэушауэ щытащ ныбжьыщIэ куэдыр тхэным, я гум илъ хъуэпсапIэ дахэр усэм и бзэ жьгърумкIэ къэIуэтэным. Дауи, а псоми я зэфIэкI зэхуэдэтэкъым - хэти нэхъ шэрыуэт, хэти нэхъ хуэIэсэмэгут. Ауэ зы хьэкъщ - а лъэхъэнэм Хьэжбэчыр езым и макъкIэ и уэрэд жиIэжу щIидзащ - языныкъуэ усэхэр нэхъ къарууншэу, псалъабэу, гупсысэм къытригъэзэжу нобэ къыпщыхъункIи хъунщ, атIэми, 1943 - 1945 гъэхэм ахэр тхьэгъушу Iурт цIыхухэр бэнэныгъэм къыхураджэу. А зэманым куэдым къалъытэрт Кэнжэ щыщ щIалэщIэм гъащIэм щыхишыну гъуэгур къыхихауэ. Ар журналистикэм, литературэм я гъуэгурт. Сыту жыпIэмэ, зауэ нэужь илъэсхэм «Къэбэрдей пэж» газетрат абы лэжьапIэ хуэхъуар. АрщхьэкIэ, 1952 гъэм зыри зыпэмыплъа, зыми игу къэмыкIа Iуэху къэхъуащ - Хьэжбэчыр щIэтIысхьащ Ленинград дэт къэрал консерваторэм и режиссер факультетым. КъызэрыщIэкIымкIэ, абы и гум щыблэр поэзием и мафIэм и закъуэтэкъым, атIэ езым фIэкIа нэгъуэщIым зэхимых макъамэхэри щыIурт. Абы и мызакъуэу, ар жыжьэ плъэрт, адыгэ музыкэ щэнхабзэм зиужьын папщIэ щIэн хуейхэм мычэму егупсысырт, и фIэщ хъурт зэгуэр музыкэ театр зэрыдиIэнури, абы нобэ щыщIэдзауэ хуэлэжьэн зэрыхуейри. Жыжьэрыплъэм куэд къелъагъу, нэхъыбэжи хузэфIокI. Консерваторэм щыщIэса илъэсхэм ар ерыщу и мурадхэм ятелэжьащ. Дауи, адыгэ щIалэм дежкIэ тыншу щытакъым къыхиха IэщIагъэр. Ауэ ар абы фIы дыдэу хуеджащ, литературэм хуэлэжьэни щигъэтакъым. Уеблэмэ и мурад дахэхэм ящыщ зым япэ лъэбакъуэр хуичащ - япэ адыгэ оперэ хъунум и либреттэр а лъэхъэнэм итхащ. Пэжщ, ар илъэс тIощIым нэскIэ и стIол къыдэгъэжым дэлъащ. Ауэ ар нэгъуэщI псалъэмакъщ… Консерваторэ нэужьым Хьэжбэчыр, зэрыжаIэу, зы махуэ лэжьыгъэншэу, къулыкъуншэу псэуакъым. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал филармонием и художественнэ унафэщIу, директору зэрылэжьа зэман кIыхьми абы и къалэмыпэр зэи гъущакъым. Абы и щыхьэтщ, 1950 гъэм дунейм къытехьа и япэ тхылъ «Насып вагъуэ» зыфIищам укъыдэбжэу щытмэ, илъэс плIыщIым абы и Iэдакъэ тхылъ тIощIым нэс къызэрыщIэкIар. Хабзэ хъуауэ къокIуэкI - литератор куэдым я япэ лъэбакъуэр усыгъэкIэ къыщIадзэри, нэхъ иужьыIуэкIэ прозэм хуокIуэж. КъэщIэгъуейщ ар къызыхэкIыр: е щIалэгъуэм къыдигъэщIа гурыщIэр зэуэ мафIэу къэлынду ужьыхыжрэ, хьэмэрэ а гурыщIэм и гуащIэр хуримыкъуа - сытми куэдым усэныр IэщIыб ящIыж. Хьэжбэчыр зэи усэныр хыфIидзакъым, ауэ, дауэ щымытми, абы и зэфIэкIыр нэхъ наIуэ, IупщI щыхъуауэ дэ къытщыхъур прозэрщ. И Iэдакъэм къыщIэкIащ рассказхэр, повестхэр, романхэр. Ноби куэдым фIыуэ ящIэж абы и япэ рассказ тхылъ «Фи пщэдджыжь фIыуэ» (1955 гъэ) зыфIищар. А лъэхъэнэм дэнэ къэна, ноби щIэщыгъуэщ, цIыхухэр ину зыгъэпIейтейщ ахэр зытеухуа Iуэхугъуэхэр. А тхылъым еджа нэужь щIэджыкIакIуэми критикэми я фIэщу жаIащ адыгэ литературэм зи Iуэху еплъыкIэ зиIэж, нэгъуэщIхэм хыумыгъэгъуэщэн, зи бзэ зыIурылъыж прозаик къызэрыхыхьар. АтIэми, а зэманым абы мыхьэнэшхуэ иIэт - адыгэ поэзием зиузэщI, усыгъэм и кIыщым КIыщокъуэ Алим, КIуащ БетIал, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм сымэ щылажьэ щхьэкIэ, прозэр нэхъ дэхуэхауэ къекIуэкIырт. Прозэр хуэныкъуэт щIэзыгъэрыIэн къару. Апхуэдэ къару хъуахэм ящыщщ ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр и рассказхэр. Адыгэ тхылъеджэр Хьэжбэчыр зэрыщыгугъар зэригъэпэжар наIуэ къэхъуащ 1960 гъэм. А илъэсым дунейм къытехьащ «НысащIэ» тхылъыщIэр, рассказхэмрэ повестхэмрэ зэрытар. А тхылъымкIэ Хьэжбэчыр ди прозэм щиубыдащ езым и увыпIэ нэс. ТхакIуэ ныбжьыщIэ мыхъуу, зи къару зэрыубыда, дуней еплъыкIэ зэпIэзэрыт зиIэ, къызэрыгуэкI Iуэху цIыкIу къыпфIэщIынум гупсысэ куу хэзылъагъуэ тхакIуэм и увыпIэ. А жытIам и щыхьэтщ абы къыкIэлъыкIуа «Гур зыщIэхъуэпсыр» повестыр. ГъащIэм и пэжыр лъабжьэ зыхуэхъуа тхылъыр урысыбзэкIэ къыдэкIыу Союзпсо тхылъеджэм и пащхьэ къихута нэужь, авторым тхыгъэ куэд къыIэрыхьащ. Псалъэм папщIэ, Наманган къалэм щыщ Кудряковэ Надеждэ къитхат: «Сэ икъукIэ сигу ирихьащ ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр и повестыр. Сэ абы сфIэгъэщIэгъуэну, схуэмыгъэтIылъыжу седжащ. Псом хуэмыдэу сигу якIэрыпщIащ Мухьэрбийрэ Лэуцэрэ я образхэм». Гулъытэншэу къигъэнакъым литературнэ критикэми а лъэхъэнэм ХьэхъупащIэм и гуащIэр. Къэрал иным ис тхакIуэ, усакIуэ нэхъ Iэзэхэу Дзуцев Харитон (Осетие Ищхъэрэ), Айтматов Чингиз (Къыргъыз), Карим Мустай (Башкирие), Гамзатов Расул (Дагъыстан), Рашидов Шараф (Узбекистан) сымэ я тхыгъэ нэхъыфIхэм щIыгъуу, критик цIэрыIуэ Ломидзе Георгий зэпкърыхауэ, зыубгъуауэ тотхыхь Хьэжбэчыр и прозэми (еплъ: «Октябрь» журнал №11, 1962 гъ.). «ЩIэр зэрытекIуэр бэнэныгъэм хэтурэ, жьы хъуар лъэныкъуэ иригъэзурэщ, - етх критикым. - Ар наIуэу къыхощ адыгэ тхакIуэ ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр и тхыгъэхэм. Псом хуэмыдэу «Гукъанэ» рассказым». Дэтхэнэ тхакIуэ нэсми хуэдэу, и Iэзагъэм хигъахъуэу, темэ хэплъыхь ищIу, куэд итхми, махуэ къэс тхылъеджэм и пащхьэ имылъадэу лэжьащ Хьэжбэчыр. Псом хуэмыдэу иужь илъэсхэм абы къиIэт Iуэхугъуэхэу лъэпкъым дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэхэм нэхъ зригъэубгъуурэ абы зрипщытащ, хъарзынэуи къигъэIурыщIащ литературэм и жанр нэхъыщхьэу романкIэ зэджэр. Ар икIи игъуэ дыдэу къытфIощI - гъащIэм и дерсхэр зыпхыкIа, хуэгъэфэща мыхъуу, куууэ, лъэныкъуэ куэдкIэ гъащIэм и хьэрис-кхъуэрисхэр зыхэзыщIа цIыхум иIэт зэгупсысын, зэпкърихын, нэхъыщхьэрщи, щIэджыкIакIуэм яжриIэнрэ зыхуиущиинрэ. ХЬЭЖБЭЧЫР гъащIэм и курыкупсэм хэту псэуащ. Абы и ныбжьэгъу-кIуэгъужэгъуу щытащ губгъуэм ит мэкъумэшыщIэри, къущхьэхъу щыIэ Iэщыхъуэри, интеллигенцэри, республикэр нэхъапэм зезыхьа, нобэ зезыхьэ унафэщIхэм ящыщ куэди. Мис абыхэм я IуэхущIафэм, зэрахьэ хабзэм, нэмысым къыхиха дерсхэрщ Хьэжбэчыр дэ дызыщIигъэдэIуари. Дэ къалэн зыщытщIыжакъым Хьэжбэчыр итха тхыгъэ пIащэ псори зэпкърытхыну, а Iуэхур зи пщэ дэхуэр литературэ критикэрщ. Дэ ди мурадыр зытеухуар тхылъеджэм, псом япэращи, нобэ къытщIэувэ щIэджыкIакIуэм ди щэнхабзэм и лэжьакIуэшхуэр - тхакIуэр, музыковедыр, жылагъуэ лэжьакIуэр нэхъыфIу едгъэцIыхунырщи, ар къыдэхъулIэмэ, ди къалэн дгъэзэщIауэ къэтлъытэнущ. Апхуэдэу жыдэзыгъэIэр Хьэжбэчыр цIыху къызэрыгуэкIыу зэрыщымытарщ. Хьэжбэчыр цIыху нэхъ насыпыфIэ дыдэхэм ящыщт. НасыпыфIэт и гъащIэр IуэхукIэ - фIыуэ илъагъу IуэхукIэ гъэнщIауэ, мурад ищIам и Iэр тригъэхуэфу псэурти. НасыпыфIэт и гум, и псэм хуитти. НасыпыфIэт фыгъуэрэ ижэрэ имыIэу, нэгъуэщIхэм къехъулIа фIым, езым и щхьэм къеуэлIам хуэдэу, иригуфIэу псэурти. Ауэ иIэщ уасэ зимыIэ нэгъуэщI зы насып ин дыди Хьэжбэчыр - ныбжьэгъу и куэдт! Къэбэрдей-Балъкъэрым и мызакъуэу, Урысейми СССР-у щытауэ нобэ СНГ зыфIащыжам и дэтхэнэ щIыпIи абы ныбжьэгъу щиIащ фIыуэ илъагъухэу, езыри я псэм пащIу. «Къэбэрдейхэр фынасыпыфIэщ езы Тхьэ дыдэм дирижеру къигъэщIа Темыркъан Юрэ, дыгъэ нурыр къызыщхьэщих ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр сымэ фиIэщи. Хьэжбэчыр здэщыIэм сытым дежи нэхугъэ, гуапагъэ щыIэщ», - жиIэгъащ ди лъэхъэнэм и композитор нэхъ цIэрыIуэ дыдэхэм ящыщ зы Щедрин Радион. Мыпхуэдэ зы Iуэху сигу къокIыж. Кремлым и Дворец инырщ. Георгиевскэ залым и кIыхьагъкIэ иубгъуа алэрыбгъу лъагъуэм тету цIыхухэр хуэму, уэршэрурэ къокIуэкI. Псори поплъэ Совет Социалист Республикэхэм я Союзыр илъэс 60 зэрырикъум теухуауэ СССР-мрэ РСФСР-мрэ я творческэ союзхэм зэгъусэу ирагъэкIуэкIыну пленумыр къыщызэIуахыну дакъикъэм. Абы хэтыну Налшык дикIри дыкIуат ЩоджэнцIыкIу Iэдэм (ТхакIуэхэм я союз), ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр (Композиторхэм я союз), Ерчэн Леонид (Театр лэжьакIуэхэм я союз), Каркаев Мухьэрбий (Архитекторхэм я союз), сэ - Журналистхэм я союзым и лIыкIуэу. Дэ нэхъ иужьыIуэкIэ дыщIыхьати, гуп-гупурэ зэхэтхэм зыкъомым ди лъэныкъуэкIэ Iэ къащIу гу лъыттащ. Деплъыпэмэ, Хьэжбэчыр и цIыхугъэхэм сэлам кърахыу арат. Хьэжбэчыр япежьащ: зэм зы гупым, зэми адрейм ябгъэдохьэ, IэплIэ-ба зэхуащI, я Iэр зэрокъуз. Соплъри, абы и ныбжьэгъухэм яхэтщ урыси, тэтэри, узбеки, куржыи, якути, нэгъуэщI лъэпкъ Iэджэм я лIыкIуэхэри. «Дауэ ущыт? Сыт уи узыншагъэ? Нытхуеблагъэ ди деж», - къыжраIэрт, езыми къригъэблагъэрт. Мыр сигу къыщIэзгъэкIыжыр Хьэжбэчыр, малъхъэдисым гъущIыр зэрызыщIишэм ещхьыркъэпсу, цIыхур зришэлIэфу зэрыщытар къэзгъэлъэгъуэн папщIэщ. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал филармонием и унафэщIу щыщыта илъэсхэм абы хузэфIэкIащ оркестрым музыкант нэхъыфI дыдэхэу республикэм исыр къыхишэн, уэрэджыIакIуэ нэхъ Iэзэ дыдэхэр зришэлIэн. КъБАССР-м и Композиторхэм я союзым и унафэщIу щылэжьа илъэсхэм абы композиторхэр зэкъуигъэува, хуиту, тыншу лэжьэн папщIэ зыхуеину псори къахузэригъэпэща къудейкъым, атIэ нэхъыжьхэм я пIэ иувэн, абыхэм я Iуэхум пызыщэн творческэ щIалэгъуалэ гъэсэным къару куэд ирихьэлIащ. КъытщIэхъуэ щIалэгъуалэми, зи ныбжькIи гуащIэкIи лIыпIэ иувахэм зэхащIыкI ХьэхъупащIэм гугъу зэрызригъэхьари гугъу зыщIригъэхьари. ХьэIупэ ДжэбрэIил Хьэжбэчыр теухуауэ жиIащ: «Сэ сыт щыгъуи си Iуэху къокI егъэджакIуэрэ ныбжьэгъукIэ. ГъащIэм сыт хуэдэ ныбжьэгъу къызита сэ! Мис а ныбжьэгъу Iэджэм я деж щIыпIэ хэха щиIыгъщ ХьэхъупащIэ Хьэбалэ и къуэ Хьэжбэчыр. Ар си ныбжьэгъуфI къудейкъым, атIэ икIи си ущиякIуэ угъурлыщ, зэкъым абы си щыуагъэхэр зэрызригъэзэхуэжар, щытыкIэ гугъу сыщихуэм (хэт апхуэдэ къызыщымыщIыр!), Хьэжбэчыр сэ гъусэ схуэхъуащ икIи си гъуэгур и чэнджэщ IущхэмкIэ схуигъэнэхуащ. Сэ жысIэну сыхуейщ дэ музыкэ гъуазджэм щыдиIэ ехъулIэныгъэ псори ХьэхъупащIэм и цIэм зэрыпыщIар». ДИ МУЗЫКЭ щэнхабзэм зэрызиужьам, абы кърикIуа гъуэгум ириплъэжу унэтIыныгъэщIэхэр зыубзыху IэщIагъэлIкIэ къулейуэ тхужыIэнкъым ди республикэр. А щIыщIэ къэмыIэтам япэ вагъэбдзумэр щизылъари ХьэхъупащIэрщ. Абы и Iэдакъэм къыщIэкIащ къэхутэныгъэ куу щригъэкIуэкI лэжьыгъэ зыкъом. Нобэми икъукIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ 1963 гъэм къыдигъэкIа «КъБАССР-м и музыкэ щэнхабзэр» тхылъым. Ар абы зэман куэдкIэ елэжьащ икIи хузэфIэкIащ зэхэхауэ къигъэлъэгъуэн ди музыкэ щэнхабзэм зэрызиужьа гъуэгу мытыншыр, а Iуэхум хэлIыфIыхьа цIыхухэм я цIэр мыкIуэдыжыну тхыдэм хитхащ. Апхуэдэ дыдэу пщIэшхуэ хуащIащ «ЩоджэнцIыкIу Алийрэ музыкэмрэ», «Вано Мурадели», «Адыгэ-урыс музыкэ зэпыщIэныгъэхэр» тхыгъэхэми. Иужь илъэсхэм Хьэжбэчыр прозэ тхыгъэ пIащэхэм къадэкIуэу елэжьащ ди литературэм дежкIэ щIэуэ щыт тхылъ - «ГукъэкIыжхэм». Ар и гъащIэр къызэрекIуэкIам и закъуэкъым зытеухуар - зыкъомкIи «ГукъэкIыжхэр» ди щэнхабзэм и тхыдэ хуэдэуи мэхъу. ТхакIуэм, музыковедым и гуащIэм хуэфащэ пщIэ игъуэтакъым пхужыIэнкъым. Абы къыфIащащ «Урысей Федерацэм щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ», «Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ тхакIуэ» цIэ лъапIэхэр, КъБР-м и Къэрал саугъэтри къыхуагъэфэщащ. Псэужамэ, и ныбжьыр илъэс 80 ирикъунут илъэситху лъандэрэ къытхэмытыж ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр. Ауэ абы и IэдакъэщIэкIхэр псэущ, ноби лъэпкъым хуэлажьэу. ХъэхъупащIэр и ныбжьэгъуахэм, лэжьэгъуахэм ягу къинащ цIыху дахэу, гуапэу дунейм зэрытетам хуэдэу. Арагъэнщ дэтхэнэ цIыхури игъащIэ псом зыщIэхъуэпсыр.
МЭЗЫХЬЭ Борис.
Гу пц1анэ Адыгэ лъэпкъым и цIыху уардэ, щэнхабзэм, литературэм, гъуазджэм мыкIуэдыжыну лъэужь къыщызыгъэнащ ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр. ХЬЭЖБЭЧЫР си дежкIэ адэу, къуэш нэхъыжьу, ущиякIуэ нэсу щытащ. И зэфIэкIым щыщу мащIэ тIэкIу къыпхилъхьэфамэ, иригуфIэрт, дамэ къытригъэкIам хуэдэу къыщыхъурт абы, апхуэдиз гуапагъэрэ гу пцIанагъэрэ хэлъти. Хьэжбэчыр иIа лъэкIыныгъэр, цIэрыIуагъэр игъуэтын и пэкIэ гугъуехь куэд и нэгу щIэкIащ. Ар республикэм къыщыдэкI газетхэм щылажьэу, къали къуажэ пхыдзаи къимыгъанэу кIуэрэ, цIыхухэм я псэукIэр, ахэр зыхуей-зыхуэныкъуэхэр зэригъащIэурэ, абыхэм ятепсэлъыхьыжу къыщIидзауэ щытащ. 1943-1945 гъэхэм ХьэхъупащIэм и тхыгъэхэм, тхьэгъуш къеуэм хуэдэу, цIыхухэр бэнэныгъэм къыхураджэрт, зэкъуэтыныгъэм, зэкъуэшыныгъэм хуагъасэрт. Хьэжбэчыр ди щэнхабзэм и къэкIуэнум папщIэ лэжьыгъэшхуэ зэрыригъэкIуэкIар мы щапхъэми наIуэ къыпщещI. Дирижер гъуэзэджэхэу Темыркъанхэ Юрэрэ Борисрэ лъэ быдэкIэ увын папщIэ абы мащIэ илэжьакъым. Ди гуапэ зэрыхъущи, Хьэжбэчыр и фIыщIэр зэи а тIум ящыгъупщакъым. Юрэ къэкIуэжыху Хьэжбэчыр и деж кIуэрт, пщIэ лей хуищIу. И зэфIэкIхэм я гугъу щыхуищIкIэ, Хьэжбэчыр гуфIэрт, абыхэм ирипагэрт. Хьэжбэчыр пщIэшхуэ къыхуащIу щытащ урыс композиторхэу Шостакович Дмитрий, Свиридов Георгий, Щедрин Родион сымэ. ЦIыхухэм уэрэдыр я гум нэхъ дохьэ, я псэм зарегъэгъэпсэху. Хьэжбэчыр и псалъэхэр щIэлъу ди композиторхэм ятха уэрэдхэр ноби дзапэ уэрэду къэнащ. Апхуэдэхэщ “Си нанэ дахэ”, “Фаризэт”, “Къэбэрдей-Балъкъэр”, “Налжан”, нэгъуэщIхэри. Си къуэш нэхъыжьу фIэкIа къэзмылъытэу щыта ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр и фэеплъыр сыпсэухукIэ сигу илъынщ. МОЛЭ Владимир, композитор. |
|
|||||||||||
|
ссылки |
къыдэкIыгъуэхэр |
|||||||||||
|
|
|
Copyright © 2005 Buch e-mail: [email protected] |
|
|
||||||||
|
|
||||||||||||