ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ

 

 

АДЫГЭ ПСАЛЪЭ

 

КъБР-м

 И ПАРЛАМЕНТЫМРЭ ПРАВИТЕЛЬСТВЭМРЭ

Я ГАЗЕТ

 

сайт газеты «Адыгэпсалъэ»

 

2006 гъэм мазаем и 15

газетыр 1924 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм и 1 лъандэрэ къыдокI

Счетчик посещений Counter.CO.KZ -

 

 

ХЪЫБАРЫЩIЭХЭР

 

 

ТХЫДЭ

 

 

ХЪЫБАРЕГЪАЩIЭ

 

 

ТХЫГЪЭХЭР

 

 

 

АРХИВЫР

 

english

адыгэбзэ

русский

 

 

Си бзэ – си псэ, си дуней

 

Адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмрэ, лъэпкъ тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ нэхъыфIу щра­гъэдж, гъэсэныгъэ лэжьыгъэ тэрэз зыбгъэдэлъыр къэзыхутэ «Си бзэ - си псэ, си ду­ней» фес­ти­валь-зэпеуэр Къэбэрдей-Балъ­къэ­рым и курыт еджапIэхэмрэ сабий гъэ­са­пIэ­хэмрэ 2006 гъэм щегъэ­кIуэ­кIыныр КъБР-м Егъэджэныгъэмрэ щIэ­ныгъэмкIэ и министерствэм, «Ады­гэ псалъэ» газетым, Дунейпсо, Къэбэрдей Адыгэ Хасэхэм, Къэбэрдей-Балъкъэр радиом, «Адыгэ унэ» тыкуэным къы­халъхьэ.

1.

Зэпеуэм и къалэн

 нэхъыщхьэхэр

 

адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмрэ курыт еджапIэхэм зэ­ры­­ща­джыр егъэ­фIэ­кIуэн;

егъэджакIуэ пажэхэм я лэ­жьы­гъэм кIэ­лъып­лъын, абыхэм фIы­уэ, хьэлэмэту къагъэсэбэп Iэ­малхэм псори щыгъуазэ щIын;

адыгэбзэр фIыуэ ялъагъуу, я анэдэлъхубзэм къабзэу ирипсалъэу щIэб­лэр къэгъэтэ­джы­нымкIэ еджапIэ­хэм, гъ­э­сапIэ­хэм щекIуэкI гъэсэныгъэ лэ­жьы­гъэр егъэфIэкIуэн;

адыгэ хабзэм, лъэпкъ щэнхабзэм щIэб­лэр щIэпIыкIын, гъэсэ­ны­гъэ лэжьы­гъэр нэхъ зыуб­гъуа­уэ къэгъэсэбэпын;

лъэпкъ еджапIэ, гъэсапIэ нэ­хъыфIхэр къэ­хутэн, абыхэм я лэжьэкIэр цIыхубэ хъыба­ре­гъащIэ IэмалхэмкIэ гъэлъэ­гъуэн;

еджакIуэ зэчиифIэхэр утыку къишэн, я зэ­фIэкIыр щапхъэу гъэлъэгъуэн;

еджапIэ, гъэсапIэ IэнатIэхэм я щыты­кIэ-псэукIэм жыла­гъуэм, адэ-анэм, Iуэху зе­зыхьэ цIыху­хэм гу лъегъэтэн.

 

2.

Зэпеуэм хэт хъунущ

 

   Район администрацэхэм егъэ­джэ­ны­гъэм­кIэ я къудамэхэм, къалэ департа­мент­хэм къызэ­ра­гъэпэща къэпщытакIуэ гупхэм къагъэлъагъуэ курыт еджапIэ, сабий гъэсапIэ, еджа­пIэ IуэхущIапIэ нэ­хъыфI­хэр.

 

3.

Зэпеуэр щекIуэкIкIэ

къалъытэнущ

 

еджапIэм адыгэбзэмрэ литературэмрэ зэрыщрагъэдж щIыкIэр (урокхэр, прог­раммэхэр, план­хэр);

район, къалэ, республикэпсо зэхьэзэхуэхэм еджапIэм и гъэ­сэн­хэм щаIэ ехъулIэныгъэхэр;

адыгэбзэмрэ литературэмрэ щра­гъэдж пэшхэм я теплъэр;

еджапIэм и библиотекэр зэрырагъа­джэ тхылъкIэ, художест­веннэ литерату­рэ­кIэ къызэрызэгъэпэщар;

егъэджакIуэхэм я методикэ лэжьыгъэ­хэр;

бзэм, тхыдэм, хабзэм теухуауэ еджа­пIэм щекIуэкI классщIыб гъэсэныгъэ, къэ­хутэны­гъэ лэжьыгъэр;

адыгэ лъэпкъым къыдекIуэкI хабзэхэм щIэблэр зэрыщIапIыкI гъэсэныгъэ лэ­жьы­гъэм и планхэр, программэхэр, план­шетхэр, альбомхэр, стендхэр.

 

4.

Зэпеуэр зэрекIуэкIыну щIыкIэмрэ щекIуэкIыну зэманымрэ

 

   ЕджапIэ, гъэсапIэ, IуэхущIа­пIэхэм я уна­фэщIхэр, егъэджа­кIуэхэр Iуэхум зэреплъыр къэтлъытауэ, фестиваль-зэ­пе­уэр Iы­хьищу зэщхьэщыхауэ екIуэ­кIынущ:

   I. ГъэсапIэ, еджапIэ IуэхущIа­­пIэхэм – ма­зае (февраль), гъатхэпэ (март) мазэхэм;

   II. Куейхэмрэ, къалэхэмрэ - мэ­лы­жьыхь (апрель), накъы­гъэ(май) мазэхэм;

   III. Республикэпсо фестиваль-зэпеуэр - фокIадэ­ (сен­тябрь), жэпуэгъуэ (октябрь) мазэхэм.

 

5.

Зэпеуэр зэрекIуэкIыну унэтIыныгъэхэмрэ абыхэм

хиубыдэхэмрэ

 

1. Дахащэщ си Адыгэ Хэкур

   - IуэрыIуатэр;

   - «Нарт» эпосыр;

   - усыгъэхэр;

   - къафэхэр;

   - уэрэдхэр;

   - театр теплъэгъуэхэр;

   - сурэтхэр (IэрыщIхэр, техахэр)

2. Адыгэ щIыналъэ

   - тхыдэм и лъагъуэхэмкIэ;

   - географие;

   - си лъэпкъыр, си лIэужьыр;

   - лъэпкъ шхыныгъуэхэр;

   - адыгэ хабзэмрэ нэмысымрэ;

   - лъэпкъ нэщэнэхэр.

3. Си бзэ - си псэ

   - адыгэбзэмкIэ екIуэкIа урок нэхъыфI дыдэ;

   - адыгэ литературэмкIэ екIуэкIа урок нэхъыфI дыдэ;

   - адыгэбзэкIэ ирагъэдж урок нэ­хъыфI дыдэ;

   - классщIыб лэжьыгъэ;

   - адыгэ лъэпкъыр дунейпсо уты­кум зэрихьа Iуэхугъуэхэр урок­хэм, классщIыб лэжьыгъэ­х­эм къыщыгъэсэбэпа зэрыхъу Iэмалхэр;

   - бзэр, литературэр нэхъы­фIы­жу егъэ­джы­нымкIэ докладхэр (программэхэр, учебникхэр, планхэр щIыгъуу).

4. Гъэсэныгъэ лэжьыгъэр IуэхущIапIэм зэрыщекIуэкIыр

   - абы иIэ щытыкIэмрэ зэ­ре­кIуэкI щIы­кIэм­рэ;

   - еджакIуэхэр IуэхущIапIэм ще­кIуэкI лэ­жьы­гъэ псоми жыджэру зэрыхэтыр;

   - гъэсэныгъэм иIэ программэ-методи­кэ­ лъабжьэр.

5. Адыгэбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэ нэхъыфI дыдэр

6. Адыгэбзэмрэ литературэмрэ, лъэпкъ тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ нэхъыфI дыдэу щрагъэдж еджапIэ

 

6.

Зэпеуэм и къызэгъэпэщакIуэ, къэпщытакIуэ гупхэр

 

   «Си бзэ - си псэ, си дуней» фес­ти­валь-зэпеуэм и екIуэ­кIыкIэм пыщIа Iуэху­гъуэ­хэр зи пщэрылъ гуп щхьэхуэ яубзы­хуащ.

   ЕгъэджэныгъэмкIэ район управленэхэм, къалэ департамен­т­­­хэм къабгъэ­дэ­кIыу къызэгъэ­пэщакIуэ гупым (комитетым) хуа­гъэхь:

   - зэпеуэм хэтхэм щыщ гъэса­пIэ, еджа­пIэ нэхъыфIхэм я лэ­жьэкIэм теухуа тхы­гъэхэр;

   - апхуэдэ гъэсапIэ, еджапIэ Iуэху­щIа­пIэ­хэм зыужьы­ныгъэм­к­Iэ я программэхэр;

   - егъэджэныгъэм хыхьэ лъэпкъ-щIы­на­лъэ Iыхьэр гъа­щIэм зэрыхапщэр къы­зы­хэщ видеоматериалхэр;

   - методикэ чэнджэщхэр, урокхэр, ­клас­с­щIыб лэжьыгъэхэр зэрекIуэкIа материалхэр;

   хъы­ба­регъащIэ IэнатIэ зэхуэмыдэхэм абыхэм я лэжьыгъэм теу­хуа­уэ къытехуа­ тхы­гъэхэр,

   - еджакIуэхэм, егъэджакIуэ­хэм я твор­чес­кэ лэжьыгъэхэр.

   КъызэгъэпэщакIуэ гупым хуа­гъэхь ап­хуэ­дэ материалхэр адыгэбзэкIэ тхауэ щы­тын хуейщ.

   ИщхьэкIэ зи гугъу щытщIа материалхэр къызэгъэпэщакIуэ гупым деж еб­гъэхь хъунущ 2006 гъэм фокIадэм и 1 пщIон­дэ.

 

КъызэгъэпэщакIуэ гупым

(комитетым) хэтхэр

 

   Щоджэн Ахьмэд - КъБР-м егъэ­джэ­ны­гъэмрэ щIэныгъэм­кIэ и министр;

   Нэхущ Заурбий - Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ;

   ХьэфIыцIэ Мухьэмэд - «Адыгэ пса­лъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ, Къэ­бэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ;

   Емуз Нинэ - ЕгъэджакIуэхэм я щIэ­ны­гъэм­ щыхагъахъуэ институтым и уна­фэщI;

   Тэтрокъуэ Астемыр - Къэбэрдей-Балъ­къэр радиом и редактор нэхъыщхьэ;

   IутIыж Мэжид -«Адыгэ унэ» тыкуэным и тхьэмадэ.

 

Сабий гъэсапIэхэмрэ еджапIэхэмрэ, гъэ­сакIуэхэмрэ

егъэджа­кIуэхэмрэ ­­я ­лэ­жьыгъэр къэзыпщытэну гупым хэтхэр

 

   1. Балэ Людмилэ - КъБР-м Егъэ­­­­-               д­жэныгъэмрэ щIэныгъэм­кIэ и минис­тер­ствэм и IэщIа­гъэлI нэхъыщхьэ (гупым и унафэщI);

   2. Дадэ Суфадин - КъБР-м и Пар­ла­мен­тым и депутат (гупым и унафэ­щIым и къуэдзэ);

   3. Жыласэ Маритэ - «Адыгэ псалъэ» га­зетым егъэджэны­гъэм­рэ щIэны­гъэм­кIэ и къудамэм и унафэщI (гупым и уна­фэщIым и къуэдзэ);

   4. Абазэ Албэч - КъБКъУ-м и доцент, бзэ щIэныгъэхэм я кандидат;

   5. Ажахъуэ Къанщобий - Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и президиумым хэт, “Бум-Банкым” и унафэщI.

   6. Алокъуэ Ритэ - КъБР-м Егъэ­джэ­ны­гъэмрэ щIэныгъэм­кIэ и министерст­вэм и IэщIа­гъэлI нэхъыщхьэ;

   7. Ацкъан Ритэ - Егъэджа­кIуэхэм я щIэ­ныгъэм щыха­гъа­хъуэ институтым пэ­щIэдзэ классхэм щезыгъаджэхэм дэ­Iэ­пыкъунымкIэ и кафедрэм и методист;

   8. БакIуу Хъанджэрий - бзэ щIэны­гъэ­хэм я доктор, профессор, Гуманитар къэ­­хутэны­гъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым и IэщIагъэлI нэ­хъы­щ­хьэ;­

   9. Бакъей ФатIимэт - Бахъсэн къа­лэ ку­рыт еджапIэ №8-м пэщIэдзэ классхэм ще­зыгъа­джэ егъэджакIуэ;

   10. Балъкъэр Борис - Джыла­хъ­­­­­стэ­ней Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ;

   11. Быж Зарэ - бзэ щIэныгъэхэм я доктор, КъБКъУ-м и профессор;

   12. Безыр Жаннэ - Псынабэ курыт еджапIэм и егъэджакIуэ;

   13. Бейтыгъуэн ХьэIишэт - КъБР-м Егъэ­джэныгъэмрэ щIэ­ныгъэмкIэ и министерствэм и пресс-IуэхущIапIэм и секретарь;

   14. Бекъан Масирэт - Налшык курыт еджапIэ №11-м и егъэ­джакIуэ, КъБР-м щIыхь зиIэ и лэ­жьакIуэ;

   15. Бекъул Iэсият - Сэрмакъ къуажэ курыт еджапIэм и директорым и къуэ­дзэ, КъБР-м щIыхь зиIэ и егъэджакIуэ;

   16. БищIо Борис - Гуманитар къэ­ху­тэ­ныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ институтым и адыгэбзэ къудамэм и унафэщI;

   17. БищIо Мафурэ - Старэ Урыху курыт еджапIэм и егъэ­джакIуэ;

   18. Блашэ Виолеттэ - Егъэ­джа­кIуэ­хэм­ я щIэныгъэм щыха­гъахъуэ институтым и методист;

   19. Быгуэ Маринэ - 2001 - 2002 гъэм «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэпеуэм щы­те­­кIуа егъ­э­­джа­кIуэ, Налшык къ.

   20. Бырмамыт ФатIимэт - Бахъсэн къа­лэ курыт еджапIэ   №4-м и егъэ­джа­кIуэ;

   21. Джэдгъэф Хъусен - егъэджакIуэ, тхакIуэ, ХьэтIохъущокъуей къу.;

   22. Джэдгъэф Борис - «Нур» журналым и редактор нэхъыщхьэ, тхакIуэ;

   23. ДыщэкI Джульеттэ - 2004 - 2005 гъэ еджэгъуэм «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэпеуэм щытекIуа егъэджакIуэ, Къэ­рэ­гъэш курыт еджапIэм и уна­фэ­щIым и къуэдзэ.

   24. ДыщэкI Марие - Лашын­къей къуа­жэ курыт еджапIэ №1-м и директорым и къуэдзэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIы­хубэ егъэджакIуэ;

   25. Ефэнды Джылахъстэн - Налшык къалэ Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ;

   26. Ефэнды Маринэ - 2002 - 2003 гъэ еджэ­гъуэм «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэ­­пеуэм щыте­кIуа егъэджакIуэ, Налшык къ.;

   27. Жэмыхъуэ Раисэ - Тырныауз курыт еджапIэ №6-м и егъэ­джакIуэ;

   28. Къуэныкъуей Артур - Егъэ­джа­кIуэ­хэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ инс­ти­тутым анэдэлъхубзэхэмкIэ и кабинетым и унафэщI;

   29. Къэрмокъуэ Хьэмид - «Адыгэ пса­лъэ» газетым и обоз­реватель, тхакIуэ, КъБР-м щэн­хабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэ­жьа­­кIуэ;

   30. Къаскъул Иринэ - Ислъэмей курыт еджапIэ №1-м пэ­щIэдзэ классхэм ще­зыгъаджэ егъэджакIуэ;

   31. Къатинэ ФатIимэт - Арщыдан НШДС №1-м и гъэсакIуэ нэ­хъыжь;

   32. Къулым Риммэ - егъэ­джакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ институтым пэ­щIэ­дзэ классхэм щезыгъаджэхэм дэ­Iэ­пыкъунымкIэ и кафедрэм и унафэщI, КъБКъУ-м и доцент;

   33. ЛIуп ФатIимэт - КъБР-м егъэ­джэ­ны­­гъэмрэ щIэныг­ъэм­кIэ и IэщIагъэлI нэ­хъыщхьэ;

   34. Лъостэн Марьянэ - КъБКъУ-м пед­колледжым и егъэ­джакIуэ;

   35. Махъсидэ Анатолэ - Гуманитар къэ­ху­тэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым и IэщIагъэлI, тхыдэ щIэ­ны­­гъэ­хэм я кандидат;

   36. МыгъуэлI Тамусэ - 2003 - 2004 гъэ еджэгъуэм «Си бзэ – си псэ, си дуней» зэпеуэм щы­те­кIуа сабий гъэсакIуэ, Нал­шык къ.;

   37. Мыз Маринэ - КъБКъУ-м и ИПК-м и методист;

   38. Мысостышхуэ Пщызэбий - Що­джэн­цIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ адыгэ театрым и актер, Абхъаз Республикэм и цIы­хубэ, УФ-м щIыхь зиIэ я артист;

   39. Нэгъуей Саримэ - 2002 - 2003 гъэ еджэгъуэм «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэ­пеуэм щы­текIуа егъэджакIуэ, Аруан къуа­жэ;

   40. Согуэ Жаннэ - Налшык НШДС №38-м и егъэджакIуэ;

   41. Сэрахъэ Людмилэ - Егъэ­джэ­ны­гъэм­рэ щIэныгъэмкIэ Налшык къалэ департаментым и лэжьакIуэ, егъэджакIуэ-ме­тодист;

   42. ТIымыжь Хьэмыщэ - Гуманитар къэху­тэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым и IэщIагъэлI нэхъыжь, бзэ щIэ­ныгъэхэм я кандидат;

   43. Тау Мадинэ - Налшык НШДС №20-м и егъэджакIуэ;

  44. Токъу Сарэ - Дей къуажэ ку­рыт еджапIэм пэщIэдзэ кла­с­­с­хэм щезыгъа­джэ, Джыла­хъс­тэней Адыгэ Хасэм хэт;

  45. Тхьэмокъуэ Барэсбий - Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэм и къуэ­дзэ, «Адыгэ пса­лъэ» газетым и обозреватель, тха­кIуэ;

   46. Тэнащ Тамарэ - бзэ щIэ­ныгъэхэм я кандидат, КъБКъУ-м педколледжым и лэ­жьакIуэ;

   47. УнэлIокъуэ Вячеслав - КъБКъУ-м и доцент, бзэ щIэны­гъэхэм я кандидат;

   48. Урыс Людмилэ - Аушы­джэр курыт еджапIэм и егъэ­джакIуэ;

   49. Уэршэкудыгъу ФатIимэт - 2004 - 2005 гъэ еджэгъуэм «Си бзэ – си псэ, си дуней» зэпеуэм щы­текIуа егъэ­джа­кIуэ, Налшык курыт школ №24-м и егъэ­джакIуэ;

   50. Уэрэзей Джульеттэ - Дей курыт еджапIэм и егъэджакIуэ;

   51. Хур Мадинэ - 2004 - 2005 гъэ еджэ­гъуэм «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэпе­уэм­ щытекIуа егъэ­джакIуэ, Налшык гимназие №13-м и директорым и къуэ­дзэ;

   52. ХъутIэжь Заудин - КъБКъУ-м и доцент, бзэ щIэ­ны­гъэхэм я кандидат;

   53. ХьэцIыкIу Мадинэ - Ислъэмей курыт еджапIэ №1-м пэщIэдзэ классхэм ще­зыгъа­джэ егъэджакIуэ;

   54. ЦIыпIынэ Аслъэн - Гуманитар къэ­хутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым Iуэ­рыIуатэмкIэ и къуда­мэм и уна­фэщI, бзэ щIэныгъэхэм я док­тор;

  55. Шапсыгъ Хьэсэн - Бахъсэн Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ;

  56. Щтым ФатIимэт - 2004 - 2005 гъэ еджэгъуэм «Си бзэ - си псэ, си дуней» зэпе­уэм щытекIуа егъэджакIуэ, Ислъэмей курыт еджапIэ №1-м и егъэджа­кIуэ;

  57. Шыд Масирэт - Дзэлы­къуэкъуажэ прогимназием и уна­фэщIым и къуэдзэ;

   58. Щамырзэ Иринэ - Налшык дэт про­гимназие №70-м и егъэджакIуэ;

 

6.

Зэпеуэм щытекIуахэр зэрагъэлъэпIэну щIыкIэр

   «Си бзэ - си псэ, си дуней» фестиваль-зэпеуэм щы­текIуахэм папщIэ КъБР-м Егъэ­джэныгъэмрэ щIэ­ны­гъэмкIэ и министерствэм, «Адыгэ пса­лъэ» газетым, Дунейпсо, Къэбэрдей Адыгэ Хасэхэм, Къэбэрдей-Балъкъэр радиом, «Адыгэ унэ» тыкуэным ахъшэ саугъэтхэр, тыгъэ лъа­пIэхэр ятыну ягъэуващ. Нэхъ Iэзэу къалъытэ, лэжьыгъэ гъэщIэ­гъуэн къэзыгъэлъа­гъуэ гъэсакIуэ­хэм, егъэ­джа­кIуэхэм щIыхь тхылъхэр иратынущ.

 

 

 

 

Къэбэрдей л1ыку1эхэр Урысейм и пащтыхь Иван Епл1анэм ирегъэблагъэ. 1557 гъэ, бадзэуэгъэ мазэ.

 

 

 

 

 

Ди къуэш республикэхэм

 

Законыр къащтакъым

   Мейкъуапэ. Адыгейм и парламентым иджыблагъэ щыхэплъащ «Адыгэ Республикэм и референдумым и IуэхукIэ» АР-м и Законым икIи щIыпIэ депутатхэм я нэхъы­бэм а дэфтэрыр къащтэн ядакъым. Абы и щхьэусы­гъуэри зыщ - апхуэдэ унафэ къызэращтэу Адыгейр Краснодар крайм «хэкIуэдэжынущ».

   Iэ Iэтым хэтахэм щыщу депутати 6-р а законыр къэщтэным и телъхьэу къэуващ, 5-м Iэ яIэтыххакъым.

 

Къулыкъум трагъэкI

   Адыгейм и Правительст­вэм иджыблагъэ зэхъуэкIыныгъэхэр щекIуэкIащ. Псом хуэмыдэу ар зылъэIэсар министрхэрщ.

   Республикэм и Президент Щэумэн Хьэзрэт и унафэкIэ иджы­благъэ Адыгейм экономикэ зыужьыныгъэмрэ сатумкIэ и ми­нистр Там Аслъэн и къулы­къум трагъэкIащ. Абы и пIэ иу­вэнум и цIэр зэкIэ къраIуакъым.

 

ФIы кърикIуэнукъым

   Сыхъум. Куржыхэмрэ абхъазхэмрэ зауэр щIэрыщIэу зэтрамыублэжын щхьэкIэ лъэныкъуитIым я зэхуакум дэт урысей миротворецхэм я къалэнхэр дагъуэншэу ягъэзащIэ. Апхуэдэу иджыблагъэ жриIащ Республикэм и Президент Бэ­гъэпщ Сергей «Кавказ узелым» и журналистым.

   «Урысей миротворецхэр ди щIыналъэм зэрыщыIэрэ цIыху­­хэр мамыру мэпсэу. Ахэр нэ­гъуэщI къэралхэм я сэлэтхэмкIэ щIахъуэжын щыIэкъым. Шэч къытетхьэркъым Урысей миротворецхэр щIыналъэм зэ­рикIыжу куржы-абхъаз за­уэм зэрыщIидзэжынум», - къыхигъэщащ Бэгъэпщ Сергей.

   Грузием и унафэщIхэр иужьрей зэманым жыджэру ху­щIокъу Абхъазым щыщыIэ щы­тыкIэр къызэтракъутэну. «Апхуэдэ мурадхэр зэрахьэ Гал районым зыщызыгъэпщкIуа «Шавнабадэ» куржы бандэ гупым. БгъэщIагъуэ хъунукъым а куейм американ программэмкIэ ягъэхьэзыра спецназым и сэлэтхэри зыгуэркIэ къы­щыдубыду щытми», - жиIащ Президентым.

  Бэгъэпщ Сергей къыхигъэщащ урысей миротворецхэр щIына­лъэм ирашыжу щытмэ, абыхэм я пIэм абхъаз сэлэтхэр зэриувэнур, куржы гъунапкъэ­хэр ткIий­уэ я нэIэ зэрыщIа­гъэ­у­вэнур.

 

Электросвязым зрагъэужь

   Абхъаз Республикэм и электросвязым зегъэу­жьы­­­ным­кIэ комиссэм и зэхэ­ты­кIэ­нур иджыблагъэ щIы­пIэ правительствэм къищтащ.

   Комиссэм и къалэн нэ­хъы­щхьэу щытынур электросвязым зегъэужьынымкIэ, тариф политикэр егъэфIэкIуэ­ным­кIэ, инвестицэ проектхэр гъэ­­хьэзырынымкIэ щыIэ Iэма­л­­­хэр нэхъыфIу къэгъэсэбэпа зэ­ры­хъунум теухуа и Iуэху еп­лъы­кIэхэр правительствэм и пащ­хьэм мазэ къэс ирилъхьэнырщ.

   Иужьрей махуэхэм респуб­ли­кэм къыщагъэсэбэп электрокъарум процент 30 - 40-кIэ хэ­хъуащи, трансформаторхэр пэмылъэщу къоувыIэ. Абы къы­­хэкIыу «Черноморэнергом» щIыпIэ-щIыпIэкIэ электрокъарур щыпеч. Армыхъумэ республикэр токыншэу къызэхэнкIэ шынагъуэ щыIэщ. 

 

БзаджащIэхэм япэщIэту

   Черкесск. Къэрэшей-Шэр­джэсым и МВД-м иджыблагъэ къипщытэжащ дызэрыт илъэсым къриубыдэу терроризмэм и бийуэ ирагъэкIуэкIа лэжьыгъэхэм кърикIуахэр.

   2006 гъэм зэрыщIидзэрэ бза­джа­щIэхэм къыкъуахащ автомату 5, гранатэу 8, автоматышэу 260-рэ, гранатэдзу 9, лагъым пкъыгъуэхэр, нэгъуэщI­хэри.

ХЬЭЩЫКЪУЕЙ Олег.

 

Куейм щынэхъыфIыр

Бахъсэн куейм ЩэнхабзэмкIэ и унэхэр 2005 гъэм зэрылэжьар къапщытэжащ.

   Абыхэм щекIуэкIа Iуэху­гъуэ псори зэпалъытри, Бахъсэненкэ къуажэм дэтым япэ увыпIэр къыхуа­гъэфэщащ.

   УэрэджыIакIуэхэм, къэфакIуэхэм, театрымрэ литературэмрэ дихьэххэм, сурэт зыщI­хэм, пхъэмрэ цымрэ зыгуэрхэр къыхащIыкIыфу зызыгъэсахэм я бжыгъэр 300-м нызэрохьэс. ГурыIуэ­гъуэщ щIэблэр дахагъэм и дунейм зэрыхашэм, IэпщIэ­лъап­щIагъ къызэрыхалъ­хьэм мыхьэнэшхуэ зэриIэр. Ар зи фIыщIэхэм ящыщщ ЩэнхабзэмкIэ унэм и уна­фэщI Балэ Лидэ, художест­веннэ унафэщI Щхьэгъум Бо­рис, методист Зэгъэщтокъуэ Людэ, балетмейстер ГъукIэ Аслъэн, пшынауэ Елмэс Арсен сымэ.

   Мы зэманым ЩэнхабзэмкIэ унэм зыхуегъэхьэзыр «Къэ­сейхьэблэ срибынщ» зыфIаща зэпеуэм, а къуажэм дэт курыт еджапIищри зыхэтынум. ЩIалэгъуалэр зэ­хьэзэхуэнущ я еджапIэхэм я тхыдэр, адыгэ хабзэр, бзэр зэращIэмкIэ, къэфэнкIэ, усэ къеджэнкIэ, нэгъуэщI куэд­хэмкIи.

Исхьэкъ Лианэ.

Бахъсэн район.

 

Мазае

Пасэрей зэманым адыгэ­хэм мазаем щхьэкIэ щIыма­хуэкIэ мази жаIэрт. Апхуэдэу щIыжаIэ­ри ар щIыма­хуэр щиух мазэти аращ. ЩIы­ма­хуэкIэми, щIыIэм хуабжьу зегъэткIий, мэзхэри тафэхэри сытхъум зэ­щIе­щтэ, ауэ махуэхэм я кIыхьа­гъым нэхъри хохъуэ, дыгъэ фа­гъуэми къару нэхъ егъуэ­тыж. Уеблэмэ, шэджагъуэм деж, уэсым выжын и мурадщ, куэд мыщIэу псыхьэлыгъуэ жэнущ жыпIэу гугъэ уегъэщI. Аращ «мазаем мылым утемыхьэ» щIыжаIэри. Утехьэмэ, мыл къэтIэсхъам уиIыгъынукъым.

   Ар шэджагъуэрщ. Ауэ пщэдджыжь, пщыхьэщхьэхэм деж щIыIэм зыкъызэ­къуех, щIымахуэм и тепщэгъуэр иух щхьэкIэ, иджыри и къару илъщ. Нэхъыбэм махуэр уаещ, адыгэм зэры­жиIэщи, «къыпесыкI, къы­пе­лыгъукI».

   Жьапщэр, уаер куэдрэ иIыгъынукъым. ТIасхъэ зыкъэзыщI мылхэм къыб­жаIэ гъатхэпэ мазэр къызэрыблагъэр.

ГЪУКIАКЪУЭ Инал.

 

 

Адыгэ фIэхъусхэр

Уэрамым ущрикIуэкIэ, гъуэгу ущытеткIэ узыхуэзэу хъуам щхьэж хуэфащэ фIэхъус епхын хуейщ. Псалъэм папщIэ, шууэ цIыхубз ублэкIмэ, пщIэ зэрыхуэпщIыр къэбгъэлъагъуэу уанэгум зыкъипIэтыкIын хуейщ. Машинэ исри аращ: нэгъуэщI мыхъуми, нэхъ хуэм зригъэщIын хуейщ, сабэр дрипхъейуэ зыблримыгъэхыу.

   Нэхъыжьыр жыжьэу щытмэ, е блэкIмэ, дахэу убгъэдыхьэу сэлам епхын хуейщ.

   НэхъыжьитI зэпсалъэу зэбгъэдэтмэ, занщIэу уабгъэдыхьэ хъунукъым, емыкIущ - хэт ищIэрэ, щэху зэхуаIуатэми пщIэр­къым. Я псалъэмакъыр яухыху уежьэмэ нэхъыфIщ. Ауэ мыпхуэдэуи къыщыхъу щыIэщ. ТIум я зым Iуэху пIащIэгъуэкIэ ухуей­мэ, а узыхуейм укъилъагъун хуэдэу ибгъукIэ къэуви, езыр къо­джэху ежьэ. Къоджа нэужь ябгъэдыхьи, «къысхуэвгъэгъу, фи псалъэр зэпызудащ» жыIи, сэлам ях.

   ЦIыхухъурэ цIыхубзрэ зэхуэзамэ, япэу фIэхъус зытри зи Iэр зышийри цIыхухъуращ.

   Унагъуэ уихьамэ, унэм цIыкIуи ини ису хъуар къэтэджын хуейщ. Япэ фIэхъусыр зэпхынур унэгуащэрщ. ЦIыхухъурэ цIыхубзрэ зэхэту гуп уаIущIами, япэ щIыкIэ фIэхъус зэптыр цIыхубзхэр аращ.

   ГупитI, тIури цIыхубзи цIыхухъуи зэхэту, зэIущIамэ, фIэхъус зэрызэрахыр мыпхуэдэущ. Япэ щIыкIэ къыIухьа гупым хэт цIыхухъухэм мыдрей гупым хэт цIыхубзхэм сэлам ирах. ИтIанэ хэгъэрей гупым хэт цIыхухъухэм цIыхубз хьэщIэхэм я Iэр яубыд. Ещанэу - цIыхухъухэм сэлам зэрах. ЕплIанэу - цIыхубзхэм.

   ЛIитI я Iэр щызэрыубыдкIэ, IитIкIэ убыдын хуейкъым. Япэ щыгъуэ ар адыгэ напэм кърагъэкIуу щытакъым. «IитIкIэ Iэ зыубыдыр фызщ», - жаIэрт.

 

Хущхъуэгъуэ зыхэлъ къэкIыгъэхэр

Апхуэдэхэщ къазмакъейр, хъумбылейр, хьэмкIутIейр.

   Къазмакъ хъужыр къазма­къейм къыпыкIэ пхъэщхьэмыщхьэрщ (облепихэ). Ар игъащIэ лъандэрэ адыгэхэм къадогъуэгурыкIуэ. Гъатхэпэм мэгъагъэ. Бжьыхьэкум хуэ­зэу мэхъу. И теплъэкIэ гъуэ­жьыфэщ.

   Къазмакъ цIыкIухэр яхуз, абы псыр къыщIаху, щIыIэм ягъэувыжри, апхуэдэу ягъэ­хьэ­­зыр «къазмакъ дагъэ» хъужыр. Къазмакъымрэ форэ зэ­халъхьэ­ри, ар хущхъуэ бэлыхьщ. Абы витамин куэду хэлъщ.

   Хъумбылейр мэз гъунэхэм, псыхъуэхэм къыщокI. Абы и лъагагъыр метри 5 - 10 мэхъу, жызумым ещхьу, езым жыгхэм, гъурцхэм зрешэкI. Хъумбылейм къыпыкIэ шыкIур­тIым цIыкIухэм хъумбылэкIэ (хмель) йоджэ. Ар адыгэхэм куэд щIауэ къагъэсэбэп: щIакхъуэ ирагъэтэдж. Мы къэ­кIыгъэм гууз хущхъуэ къыхах.

   ХьэмкIутIейр икъукIэ цIэры­Iуэщ. Ди щIыналъэм хьэмкIу­тIей зэмылIэужьыгъуэу блы къыщокI. Хъуа нэужь, ­хьэм­кIу­­тIыр пшхынкIэ гуа­кIуэщ. Ар мармелад ящI, и псыр компоту, киселу ираф. Езыр, куэдрэ щагъэлъынумэ, быдэу ягъэгъу. Пасэм ар Iэ­щхьэлкIэ яхьэжрэ хьэжыгъэм хакIутэу щытащ. Апхуэдэ зэхэлъым икъукIэ щIакхъуэ IэфI къыхащIыкIырт. Языныкъуэхэми хьэмкIутIей тхьэмпэр шейуэ ягъавэ.

ШОРЭ Раисэ.

 

Усэ къебжэкI

 

1. Жьырытэдж маIуэ,

2. Iуэм итыр мэбу,

3. Бом щIэтыр мэщыщ,

4. Щыпэрей зобыршэ,

5. Iэщ пашэ мэпыджэ,

6. Пэ джыдэ мэхуарзэ,

7. Зи зыгъазэ зы мазэ,

8. Мэзым гъуэгыу щыплъыр,

9. Плъыр сакъми, мыбанэ,

10. ЩIыфэ банэ мэпырхъ,

11. «Цырхъ» зэхихмэ, мэбзэх,

12. Хамэ къихьэмэ, мэбанэ,

13. ХьэщIэ къихьэм, мэтэдж,

14. Зи джэ макъым дыдэбжэ,

15. Бзэншэ кIапсэ къепщыхь,

16. Пщэ гъумыжь - пхъэIэщэ,

17. КIуэж зымыщIэ къекIухь,

18. КъэкIухьлъакъуэ къахуж,

19. Хужь къахэкIмэ, зыхаху,

20. Хэжеяхэм щIэнакIэ,

21. Хъыбар зехьэ мэкIакIэ,

22. Лъакъуэ Iушэ къепкIыхь,

23. КIэбдз кIыхь псым хэтщ,

24. Хэх имыщIэу мэдзакъэ,

25. Адакъэжьыр зи пщIыхь,

26. Джэдыгущхъуэ мэкъугъ,

27. Гъуэгыу мэзым щонацIэ,

28. КIэцIмэ, ину мэкъакъэ,

29. «Къакъэм» джэджьей къреш,

30. КIэ баринэ - дэ гъэпщкIу,

31. Гъавэ гъэпщкIур зи хабзэ,

32. Убзэрабзэу ухуакIуэ.

 

Лъэбакъуэ пэж

Идар Темрыкъуэ и лIыкIуэ гуп 1557 гъэм и гъэмахуэм Мэзкуу кIуауэ щытащ, Къэбэрдейр Урысей къэралыгъуэм хыхьэн зэрыфIэфIым и хъыбар яхьри. ЕтIанэгъэ илъэс 450-рэ ирокъу абы лъандэрэ – Къэбэрдейр Урысейм зэрыхыхьэрэ.

Ячын хуея апхуэдэ лъэбакъуэ ди адэжьхэм? А упщIэр къиувэркъым нобэрей щIэблэм и пащхьэ. Хэт дежкIи гурыIуэгъуэщ а лъэбакъуэм ди лъэпкъым дежкIэ мыхьэнэ ин ды­дэ зэриIэр. Ди лъэпкъым и тхыдэм щы­гъуазэ дэтхэнэми къыгуроIуэ апхуэдэ лъэбакъуэ чын хуейуэ пщы уэлий Темрыкъуэ и зэманым - ХVI лIэщIыгъуэм Къэбэрдейм и пащхьэ къиувауэ зэрыщытар.

   Урысей къэралыгъуэм хыхьа нэужь, Къэ­бэр­дейр щыхъума хъуащ абы и псэм къещэ зэрыпхъуакIуэ къанлыхэм - Урысейм хы­хьэху, зы махуи зэпыуакъым абыхэм ди хэкум къращIылIэ зауэхэр, зы махуи щыужьыхакъым ди лъахэм бий залымхэм кърадз мафIэлыгъэр.

   Аращ тхыдэр щыхьэт зытехъуэр. Тхыдэр щыхьэт тохъуэ ди лъэпкъыр илъэс 450-рэ и пэкIэ гъуэгу захуэ теувауэ зэрыщытам – ар IупщI хъуащ ди зэманым. ИужькIэ сыт хуэдиз гугъуехь хэмыхуами, Къэбэрдей-Балъкъэрыр Урысей Федерацэм зыщызыузэщI, зи щхьэ хуит Республикэ хъуащ. Аращ псом ящхьэр. Аращ ди адэжьхэм илъэс 450-рэ и пэкIэ яча лъэбакъуэр дэркIэ щIэлъапIэр.

   Нобэ щыщIэдзауэ газетым дяпэкIэ щIэх-щIэхыурэ теддзэнущ Урысейм зэрыхыхьэрэ Къэбэрдейм къикIуа гъуэгуанэм, абы и тхыдэм теухуа тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр.

 

ХьэфIыцIэ Мухьэмэд,

«Адыгэ псалъэ» газетым и

редактор нэхъыщхьэ, Къэбэрдей

Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ.

 

 

 

Шу жэрхэр я хэкум и гуащэ

 

 

Iуащхьитхур зекIуэлIхэу щыхасэу

Хэку дахэм Марие щалъхуащ,

Гу хейкIэ зэ теплъэр еуасэу

Псэ хэтхэм нэхъ къабзэу къэхъуащ.

 

ЩIыкIафIэу и нэкIур зэIуихым,

Мазэгъуэм и жэщыр къэнэхут;

И макъыр Iиблисым зэхихым,

Дунейр игу ихуауэ зиущэхут.

 

КуржыкIэ хъуржынуэ къыраххэр

Вагъуэнэм и пащхьэм щаунэщIт,

Пщы инхэм псэлъыхъууэ хухаххэр

А дахэм телъыджэ къыфIэщIт.

 

ЖаншэрхъкIэ мазэкIэ паудуэ

Нарт бынхэр гуащэщIэм хуоджэгу,

Хуэмыхухэм жыр афэр щаудуэ

Я джатэр шу жэрхэм яудзэгу.

 

ДжэгулIхэм я фIэщхэу зэпеуэу

Я макъхэр пхъэ пшынэм дагъагъ.

Псэлъыхъухэр нэщэнэ зэдеуэм,

Мыуэфхэм пIэ хуащIыр бжэкъуагъщ.

 

БжэIупэм щоджэгу тхьэIухудхэр,

ЩауэфIхэм къадэфэу махуибл;

Вы пшэрхэр сэ лъам хураудхэр,

ХьэщIэлIхэм ирафыр чеибл.

 

Ез дахэр щIэращIэу пщащабэм

Дэджэгууэ яхэту уеплъам,

И теплъэщ из мазэр вагъуэбэм

Щахэтыр – уафэгум уиплъам.

 

Марие и нэщхъ зэхиукIэм,

Псы уэрхэм ткIииныр щагъэт,

Тамарэу щауэфIхэр иукIкъым,

Нэщхъейми, гуфIэгъуэ щогъуэт.

 

ХьэщIэшхэр щозэш фIэдзапIитIым,

Псэлъыхъухэм хьэщIэщыр тырач,

Темрыкъуэ «хьеуанхэр» нэхущым

Дехужхэр – Iэжьэкъур иреч.

 

Мэзыщхьэхэм бланэр щахутэу

ЩакIуэлIхэм бжьамий щагъэхъей,

ПлIэ лъэщкIэ жыг гъурхэр якъутэу

БгъуэнщIагъхэм щапхыфыр домбей.

 

Куэд къокIуэ, къикIау хьэдрыхэщIым,

Кипчакхэр мыувыIэу къолъэIу,

Убзауэ зегъэщхъ хъан фэрыщIым,

Нэгъуейхэр хуолъаIуэр бэIутIэIу.

 

Фарс шахъыр Темрыкъуэ идакъым,

Хунзаххэр нэщхъейуэ мэкIуэж,

Къэжэрхэр псэлъэну хуитакъым,

Тыркумэнхэм махъшэжьхэр щIащIэж.

 

Бейгуэл гъэшхахэм зэшыншэу

ЩIыналъэ щIэншэр къакIухь,

Ищхъэрэ бгъащхъуэм жеиншэу

Щхьэгъусэ лъыхъуэу зеплъыхь.

 

Шу жэрхэм я хэкум и гуащэ,

Гу щабэу Марие – тхьэ шыпхъу,

Уэ лIым и лIыгъэн уи гуращэт,

Пщэдейм хуаукIауэ гъэлъэхъу.

 

1957 гъэ, Налшык

 

Зэман жыжьэм къыщожьэ

Идар Темрыкъуэ и зэманым Урысеймрэ Къэбэрдеймрэ гъунэгъу зэрызэхуэхъуам щхьэусыгъуэ иIэщ: Дыщэ ОрдакIэ зэджэр лъэлъэжа нэужь, Тыркури, Персиери, Кърымри Кавказым къыхуэпабгъэ хъуауэ щытащ, ар я IэмыщIэ ираубыдэн щхьэкIэ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, Мэзкуу къэралыр абы имыгъэгузэвэнкIэ Iэмал иIакъым. Хэплъэгъуэ хъуащ Къэбэрдейм и Iуэхури.

Зи гур куэд щIауэ къыхуэплъ зэрыпхъуакIуэ­хэм я лъэгу щIэувэн мурад иIэ­тэ­къым Къэбэрдейм, абы къы­хэкI­кIэ ар хуэныкъуэ хъуащ къыдэIэпыкъунрэ къыдэ­щIын­рэ. Урысейм и зыукъуэ­диигъуэт а зэманым, Каспий хым и Iуфэм зэрызыщигъэбыдэным щIэкъурт. Астрахань хъаныгъуэр зы­IэщIи­мылъ­­хьауэ урыс пащ­ты­хьым ар къехъулIэну­тэ­къым.

   Дигу къэдгъэкIыжынщ ХV лIэщIыгъуэм къы­щы­­­­щIэ­­­дза­­уэ ХVII лIэщIы­гъуэм и зэ­хуэдитI пщIондэ Къэбэрдейм и гъунапкъэр Каспий тенджызым и Iуфэм нэсу зэрыщытар: Тэрчрэ Сулакрэ я тIуащIэр, хы Iуфэм еуалIэу, IэщIэлъащ Къэбэрдейм, ар фIаубы­дын­кIэ шынагъуэ хъуащ Идар Темрыкъуэ и зэманым. Зи гугъу тщIы тIуащIэр (Тэрчрэ Сулакрэ я зэхуакур) куэд щIауэ Iэ­щIэлъащ Къэбэрдейм, иужь­кIэ тэтэрхэр къизэрыгуэри, тIуащIэр абыхэм яIэры­хьауэ щытащ. Инал Нэху и къуэрылъхухэм, Та­лъостэн­рэ Беслъэнрэ, хы Iуфэр къау­быдыжащ - ар яфIэкIуэды­жынкIэ шына­гъуэ хъуауэ щытащ ХVI лIэщIыгъуэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ Идар пщышхуэр утыку къихьа нэужь. Идар и къуэ Темрыкъуэ, дауи, фIыуэ къыгу­ры­Iуэрт Къэбэрдейм шынагъуэ къызэ­рыщIэ­зэры­хьар, абы и гъунапкъэхэм зэрыпхъуа­кIуэ­хэр зэрыщызеуэр.

   А зэманым гузэвэгъуэ мащIэрэ хэхуакъым Къэбэрдейр, абы и щIыналъэм зэ­къым-тIэукъым кърым, астрахань, къазикъумыхъу, къайтагъ хъанхэм я дзэхэр къызэриужьгъар. Беслъэн пщышхуэр я пашэу, къэбэрдейхэм я хэкур бийхэм ща­хъумэн яхузэфIэкIащ. 1518 гъэм ди хэкум къытеуащ кърым хъаныкъуэ Бэгъэтыр -Джэрий и дзэр; ар къэбэрдейхэм зэхакъутащ. Илъэситху дэкIри, 1523 гъэм, Къэ­­бэрдейм зауэ кърищIы­лIащ абы и адэ Мухьэмэд- Джэрий - абы и дзэри зэхакъутащ адыгэхэм, езыри яукIащ. Абы и ужькIэ Къэбэрдейм бий къыхуэхъуащ Тыркури Кърымри, зы махуи ягъэтыншакъым.

   Я щхьэмрэ я хэкумрэ яхъумэжын папщIэ, дзэшхуэ зэрагъэпэщын хуейт адыгэхэм, зэрыпхъуакIуэхэр къащытеуэнум пэплъэ хъунутэкъым, езыхэм япэ зрагъэщурэ я бийхэм щебгъэры­кIуэн хуеи къахудэ­кIырт.1532 гъэм къэбэрдеипщхэм Астрахань къаубыдащ, псэупIэ къезымыт Кърымми теуэри Бахъшысэрей зэхакъутащ. Астрахани Кърыми я Iэ­мыщIэ ираубыдэн мурад яIэтэкъым къэбэрдеипщхэм, я бийм удын ирадзын, Къэбэрдейр тегушхуэгъуафIэ пщIы зэрымыхъунур зэхра­гъэщIыкIын фIэкIа. Ар хъанхэм ягу техуакъым. 1545 гъэм Къэбэрдейм къытеуащ кърым хъан Сэхъиб-Джэрий и дзэр – ари зэхакъутащ адыгэлI хъыжьэхэм. Къэщкъэтау деж щекIуэкIа зауэ гуащIэм адыгэпщ куэд хэкIуэдащ Идар и къуэ нэхъыщIэ Къыдырщокъуи яхэту.

   Бийм зэрыпэлъэщын къару зэрабгъэдэлъыр зыда­щIэж­ми, къэбэрдейхэм я Iуэхур хэплъэгъуэ хъу зэпытт Идар Темрыкъуэ и зэманым. Жыжьэ плъэф цIыху Iущт ар: щIэх дыдэ къыгурыIуащ абы Мэзкуу къэралыр дэ­Iэпыкъуэгъурэ дзейрэ щIын зэрыхуейр. Ар ядэнутэкъым Тыркуми Кърымми: тIуми лъэкI къагъэнакъым Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ гъунэгъу зэхуамыгъэхъун щхьэ­кIэ. Урысхэм Астрахань къыщащтэм щыгъуэ зэра­дэIэпыкъуам щхьэкIэ кърым хъан Долэт-Джэрий 1553 гъэм Къэбэрдейм къытеуащ, зауэ гуащIэ къарищIылIащ. Хъаным гъэр ищIауэ щытащ Темрыкъуэ и шынэхъыщIэ Елбэзд. Долэт-Джэрий къы­зэ­щIэзыгъэплъар, дауи, Тыр­­­курщ. Ари хуейтэкъым Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ гъунэгъу, дзей зэхуэхъуну. Тыркуми, Кърымми, Персиеми фIыуэ ящIэрт Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ гъунэгъу зэхуэхъумэ, Кавказым къы­хуаIэ мурадхэр къазэре­мыхъулIэнур. Къэбэрдейр абы щыгъуэ къаруушхуэ зыбгъэдэлъ къэралт, ауэ бий куэд къещэрти, псэугъуэ ихуэртэкъым.

   Апхуэдэ IэнатIэ Iутащ Къэбэрдейр Идар Темрыкъуэ и зэманым. ЗэрыпхъуакIуэхэр махуэ къэси къызытегуплIэ хэкум и лIыщхьэхэм, псом япэрауэ, Идар Темрыкъуэ, къагурыIуащ Мэзкуу къэралым хуэдэ дэIэпыкъуэгъурэ дзейрэ ямыIэмэ, Къэбэрдейм куэд ирамыгъэкIункIэ, и щхьэр мафIэм хилъхьэнкIэ зэрыхъунур.

Бгъэжьнокъуэ Барэсбий,

тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор,

КъБКъУ-м и профессор, ЩIДАА-м и академик.

 

Идар и къуэ темрыкъуэ

Нэгумэ Шорэ «Адыгэ лъэпкъым и тхыдэм» зэрыщитхымкIэ, Инал пщышхуэр дунейм ехыжа нэужь, абы и бынхэмрэ и бынхэм я щIэблэмрэ зэгурымыIуэж хъури, Къэбэрдейр пщыгъуэ-пщыгъуэурэ гуэша хъуащ. «Зы пщыр адрейм едаIуэртэкъым, лIыфIыгъуэ зэригъахуэртэкъым, хэкум и унафэр зэпаубыдурэ, ар насыпыншагъэм хуашащ», - итхы­гъащ Нэгумэ Шорэ. Аращ Инал и ужькIэ Къэбэрдейм и Iуэхур зыIутар - тхыдэр щыхьэт тохъуэ абы.

инал и щIэблэхэм насыпыншагъэм хуашауэ, кIэи пэи зи­мы­Iэж зауэ-банэхэм гуащIэма­щIэ хэхъухьауэ, Къэбэрдейр Iэ­на­тIэ хьэлъэ Iууващ ХVI лIэ­щIы­гъуэм. Апхуэдэ лъэхъэнэщ Темрыкъуэ дунейм къыщытехьар.

   Идар и къуэ Темрыкъуэ къы­щалъ­хуар тхыдэм белджылы ищIыркъым. Дызыщыгъуазэр 1570 гъэм Ахупс (Псыжь адрыщI) деж кърым тэтэрхэм щезауэурэ ар уIэгъэ хьэлъэ зэрыхъуарщ. Зэ­­ралъытэмкIэ, Темрыкъуэ а уIэ­­гъэм илIыкIащ.

   Пщышхуэ хъуа нэужьщ Темрыкъуэ Мэзкуу лIыкIуэ щигъэ­кIуар - ар гурыIуэгъуэщ. Абы щы­гъуэ Темрыкъуэ ипхъу нэ­хъы­жьитIыр унагъуэ ихьакIэт: ипхъу нэхъыжьыр, Мэлхъурыб, Нэ­гъуеи­шхуэм я хъан Исмэхьил и къуэ Тинахъмэт и щхьэгъусащ, абы къыкIэлъыкIуэр, Алътынчач, астрахъан хъаным и нысащ. Ипхъу нэхъыщIэр, Гуащэнэ, урыс пащтыхьым зэрыратам псори щыгъуазэщ. Темрыкъуэ и къуэ­­­­хэри балигъ хъуакIэт абы щы­гъуэ 1557 гъэм ирихьэлIэу. И бынхэм я ныбжьым тепщIыхьмэ, Темрыкъуэ 1557 гъэм илъэс щэ ныкъуэ нэхъ мащIэ и ныбжьа­къым, нэгъуэщIу жыпIэмэ ар 1500 гъэм (е нэхъ иужьыIуэкIэ) къалъхуауэ плъытэ хъунущ.

   Темрыкъуэ адыгэ хэкухэр, Абхъазри Абазэри хэту, зэгуэзыгъэ­хьа, «тенджызитIым я кум дэсын хуейр зыпщщ» жызыIауэ щыта Инал Нэху и щIэблэм ящыщщ (Темрыкъуэ и адэ Идар и адэшхуэм и адэщ Инал).

   Инал и акъылым хуэдэ акъыл бгъэдэлъащ Идар и къуэ Темры­къуэ. Пщышхуэ хъуа нэужь, ар зы­хуэлэжьар зы мурадщ: пщы жы­IэмыдаIуэхэм пщыгъуэ-пщы­гъуэурэ зэпагуэша Къэбэрдейр зы унафэм щIэгъэувэн, ар тегу­ш­хуэгъуафIэрэ натIэ­ры­уапIэрэ зыщIа бийхэм ящыхъумэн. А мурадыр къемыхъулIамэ, абыкIэ къуаншэр Темрыкъуэкъым: и къарум къихь псор илэжьащ абы, и щхьи и быни щысхьакъым, псори щIилэжьар Къэ­бэр­дейм фIыгъуэ къригъэуэлIэн щхьэ­кIэщ. Ар дыдэм щхьэкIэщ Темрыкъуэ 1557 гъэм Мэзкуу лIы­кIуэ щIигъэкIуар.

Къэрмокъуэ Хьэмид, тхакIуэ.

 

 

Урысей

 

Гъуэгуанэ Iэджэм дахэдэу

ЗэтхьэлIэжауэ ущие,

ПситI зэхэлъадэм дыхуэдэу,

Ди Къэбэрдейри Урысейм

ГуэмыкIыжыну гухьакъэ,

Ар насып ини тхуэхъуакъэ.

 

Сабий зэуакIуи къытхэту,

Ди лъапсэр кIуэду ди гугъэу,

Бийм ди гущIыIур игъуэту

Арати пащIэр щылыгъуэр,

Зауае ябгэр щежьари

Урысейр  гъусэ щыхъуари.

 

Я щхьэцыр данэу е дафэу

Къытщхьэщыжынхэр къыщысым,

Къабзэ хъужакъэ ди тафэ,

Ди щIыгум гуауэу къылъысым

Нэхъыбэр бийхэм еттауэ,

Зэпыдгъэуакъэ ди зауэр!

 

Урысейм дигъащIэу IэщIагъэ

Къуэш ищIыфари ди закъуэ?

Ди бын зэрышэу зэблагъэ

Гъуэгу дызытетым дищIакъэ.

Урысейм дыгуэтти къытхэхъуэрт,

Абы пэIэщIэр унэхъурт.

 

Уэм икъутами жыг щхъуантIэр,

Гъатхэм къыдожыр аргуэру,

Апхуэдэу хэти и пщIантIэ

ЩхъуантIагъэ дахэр дэзщ уэру.

Ди гуауэщхьэуэр  кIуэдауэ,

Ди гум жьы дихуу добауэ.

 

Жыгышхуэу хадэм димытми,

Псышхуэм дыщыщкъэ зы ткIуэпсу.

Iэпхъуамбэ закъуэу дыпытми,

Къуэшыгъэ къабзэр гунэсу

Хэкум хегъахъуэр, мэбжьыфIэ.

Урысей!

Уэрщ дызыщыщри, догуфIэ.

 

Бакъ Нэрзэн илъэс куэдк1э лэжьащ Дзэлыкъуэ районным щы1э

 «1уащхъэмахуэ» колхозым и тхьэмадэу. А  1энат1эм къыщихьа  ехъул1эныгъэ  инхэм папщ1э абы 1966 гъэм Социалист Лэжьыгъэм и Л1ыхъужь ц1э лъап1эр къыф1ащауэ щытащ.

 

 

ссылки

ГАЗЕТЫМ И ЛЭЖЬАКIУЭХАР

къыдэкIыгъуэхэр

 

KavkazWeb

Copyright © 2005 Buch e-mail: [email protected]