|
|
|
ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ |
|
|
||||
АДЫГЭ ПСАЛЪЭ |
|
|||||||
|
КъБР-м И ПАРЛАМЕНТЫМРЭ ПРАВИТЕЛЬСТВЭМРЭ Я ГАЗЕТ |
|
|||||||
|
сайт газеты «Адыгэпсалъэ»
2006 гъэм гъатхэпэм и 14 |
||||||||
|
газетыр 1924 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм и 1 лъандэрэ къыдокI |
||||||||
|
ХЪЫБАРЫЩIЭХЭР
ТХЫДЭ
ХЪЫБАРЕГЪАЩIЭ
|
english |
адыгэбзэ |
|
|||||
|
ЛЪЭПКЪЫМ И ХЪУГЪУЭФ1ЫГЪУЭХЭР
Адыгэбзэр адыгэ лъэпкъым и лъапсэщ, и гъащIэщ, и псэукIэщ, и псэщ. «Бзэр тIэщIэкIмэ, докIуэдыр, лъы зыщIэтыр фысакъ» - гум зыпхидз мы псалъэхэр адыгэ усакIуэшхуэ Бещтокъуэ Хьэбас бэм яхуигъэза къыхуеджэныгъэ пэлъытэщ. Тхыдэм узэпхрыплъмэ, наIуэ мэхъу адыгэбзэр лъэпкъыбзэ нэхъыжь дыдэхэм зэращыщыр. Абы хуэдэу макъыбэу бзэ куэд щыIэкъым икIи а хъугъуэфIыгъуэр хъумэныр лъэпкъым и дэтхэнэ цIыхум, адыгэу зызылъытэж псом я дежкIи къалэнышхуэщ. ЦIыху акъылым и лъагапIэхэм ящыщщ апхуэдиз макъ зэщIэжьыуэр хьэрфкIэ къэбгъэлъэгъуэныр. Дэфтэрхэм къазэрыхэщыжымкIэ, адыгэбзэкIэ тха япэ тхылъыр дунейм къыщытехьар 1853 гъэм гъатхэпэм и 14-рщ. Ар и Iэдакъэ къыщIэкIащ адыгэ еджагъэшхуэ Бырсей Умар. Абы лъандэрэ илъэси 150-м щIигъу дэкIащ икIи ди лъэпкъ тхыбзэм щIэдзапIэ хуэхъуауэ ялъытэ япэ адыгэ тхылъыр къыщыдэкIа махуэр иджы Адыгэ тхыбзэм и махуэу догъэлъапIэ. Гъатхэпэм и 14-р Адыгей тхыбзэм и махуэу къэлъытэным теухуа унафэ щхьэхуэ 2000 гъэм къыщыдэкIащ Адыгэ Республикэм. Илъэси 5 дэкIри, апхуэдэ дыдэ унафэм Iэ тридзащ Къэрэшей-Шэрджэсым и Президент Батдыев Мустэфа. Анэдэлъхубзэм и зыужьыныгъэмрэ ефIэкIуэныгъэмрэ лъэпкъым и дежкIэ мыхьэнэуэ яIэр къилъытэри, 2003 гъэм Дунейпсо Адыгэ Хасэм унафэ ищIащ Адыгэ тхыбзэм и махуэр илъэс къэс гъатхэпэм и 14-м адыгэхэр щыпсэу къэрал псоми щагъэлъэпIэну. Адыгэхэр дуней псом зэрыщикъухьар къэплъытэмэ, мы махуэшхуэм дунейпсо мыхьэнэ игъуэтауэ жыпIэ хъунущ. Урысей Федерацэм хыхьэ адыгэ республикищми ящыщу махуэшхуэм хуэфэщэн къэрал гулъытэ щимыгъуэтар ди республикэм, адыгэхэм я нэхъыбэр щыпсэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и закъуэщ. Мыгувэу абыи унафэ тэмэм иIэну дыщогугъ. Адыгэ тхыбзэм и махуэм ирихьэлIащ адыгэ газетхэм я номер зэхэтхэм и зи чэзу къыдэкIыгъуэр. Уигу къыдримыдзеижын плъэкIыркъым адыгэ еджагъэшхуэ Нэгумэ Шорэ хъуэпсапIэу иIар: «Ухыгъэмрэ къэхъугъэмрэ зи Iэмырым солъэIу анэдэлъхубзэм хузиIа лъагъуныгъэр здэзгуэшын щIэблэ си ужь къихъуэну». Лъэпкъым и дэтхэнэ цIыхури иджыри зэ девгъэгупсысыж ди анэдэлъхубзэр хъумэным теухуауэ тхузэфIэкIыну псори длэжьрэ дымылэжьрэ, Нэгумэ Шорэ яужь къихъуэну зыщIэхъуэпсауэ щыта щIэблэу дыщытрэ дыщымытрэ. Жыласэ Маритэ.
БЭЩТОКЪУЭ ХЬЭБАС
Бзэр тIэщIэкIмэ, дылъэпкъкъым. Акъыл ин ухуэмей КъыбгурыIуэу а тIэкIур Утетыну дунейм.
Бзэм и макъхэм ди тхыдэр, Ди лъыр, ди псэр хэпщащ. Бзэр тхъумэну зымыдэр Ди биям къагъэщIащ.
Бзэр тIэщIэкIмэ, досыкIыр, ТIэщIэкIами дрикъунт. КIуа лIэщIыгъуэм лъыкIпсыкIым Хипщэжар сыт хъужын.
Бзэр тIэщIэкIмэ, докIуэдыр, Лъы зыщIэтыр фысакъ. Псы зыщIэтыр текIуэту, ВгъэIу бзэ хуабэм и макъ.
БЫРСЕЙ УМАР * * * Адыгэ еджагъэшхуэ, узэщIакIуэ Бырсей Умар 1807 гъэм къалъхуащ. И ныбжьыр илъэси 8 фIэкIа мыхъуауэ ар тырку сулътIанхэм ящыщ гуэрым идыгъури, Мысырым и пэщэ Мухьэмэд Алий ирищауэ щытащ. ХамэщI щыпсэу адыгэ щIалэ цIыкIум щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ зэчиишхуэ зэрыбгъэдэлъым гу лъамытэу къэнакъым. Абы къыхэкIыу Умар егъэджакIуэ лъэрызехьэхэр къыхуащтащ. Илъэс 18-м щынэсам щыгъуэ Бырсейм ищIэрт франджыбзэр, тэтэрыбзэр, тыркубзэр, къэжэрыбзэр, хьэрыпыбзэр. 1825 гъэм Бырсейм и щIэныгъэм хигъэхъуэну Франджым и къалащхьэ Париж ягъэкIуащ. ИлъэсищкIэ абы дэт политехникэ институтым щеджа нэужь, Умар щалъхуа щIыналъэм къигъэзэжащ. 1843 гъэм и пэщIэдзэм ар Урысеидзэм хыхьащ икIи Кавказым къулыкъу щи-щIащ, тэрмэш къалэныр игъэзащIэу. ИужькIэ Бырсейр Ставрополь дэт еджапIэхэм ящыщ зым адыгэбзэмкIэ егъэджакIуэ нэхъыщхьэу ирагъэблэгъащ. Егъэджэныгъэ лэжьыгъэм къыдэкIуэу Бырсейм иригъэкIуэкIащ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэшхуэ. 1853 гъэм «Адыгэбзэ псалъалъэ» адыгэбзэкIэ тха тхылъыр дунейм къытригъэхьащ. ЩIэныгъэхэмкIэ академием и IэщIагъэлIхэм бзэ щIэныгъэм и дежкIэ а тхылъым мыхьэнэшхуэ зэриIэр мызэ-мытIэу къыжаIащ. Апхуэдэу еджагъэшхуэр зэман куэдкIэ елэжьащ адыгэбзэм и хабзэ зэхуэмыдэхэм.
ДИ КЪУЭШ РЕСПУБЛИКЭХЭМ
Конституцэм и махуэр
Мейкъуапэ. Гъатхэпэм и 10-м Адыгейм и Конституцэм и махуэу щытащ. Республикэм и цIыхухэм абыкIэ ехъуэхъуащ щIыналъэм и унафэщI Щэумэн Хьэзрэт. «1995 гъэм гъатхэпэм и 10-м ди цIыхухэм къащта Конституцэм дэ къыщыдгъэлъэгъуащ Урысей Федерацэм и адрей субъектхэм хуэдэу къэрал-хабзэ статус зиIэ щIыналъэу дызэрыщытыр. А а хабзэм тету Адыгейм зеужь: цIыхум и хуитыныгъэр къилъытэу, лъэпкъ зэныбжьэгъугъэр, зэкъуэтыныгъэр, дин зэгурыIуэны- гъэр цIыхухэм яхипщэу”, - дыкъыщоджэ Щэумэн Хьэзрэт цIыхухэм зэрызыхуи- гъазэм.
ЩIыIэм и зэранкIэ
Черкесск. Мы гъэм егъэлеяуэ дунейр зэрыщIыIам и зэранкIэ Къэрэшей-Шэрджэсым и бжьыхьэсэу гектар мини 10-м нэблагъэ, рапсу гектар 710-рэ трисыкIыжащ. КъШР-м мэкъумэшымкIэ и министерствэм къызэритамкIэ, республикэм и мэкъумэшыщIэхэм щIыIэ блэкIам хэщIыныгъэу сом мелуан 72-рэ къыхуихьащ. КIэщIу жыпIэмэ, бжьыхьэсэу хащIэм и процент 37-р яфIэкIуэдащ. Бжьыхьэсэ зимыIэж хозяйствэхэр щыIэщ, къэрал дэIэпыкъуныгъэншэу ахэр гъэ техьэфынукъым.
ЗэкIэ зэгуроIуэ
Иджыблагъэ Пятигорск щызэхуэсащ «Кавказ энергетикэ управляющэ компание» ОАО-м и унафэщIхэмрэ Къэрэшей-Шэрджэсым и правительствэм хэтхэмрэ. Ахэр тепсэлъыхьащ республикэм электрокъарумкIэ къытехуа щIыхуэр пшыныжа зэрыхъунум. «КЭУК» ОАО-м и пресс-секретарь Выхристюк Геннадий зэрыжиIамкIэ, Къэрэшей-Шэрджэсым и правительствэм и мурадщ дызэрыт илъэсым республикэм къытехуа сом мелуани 7,5-мрэ, адрей гъэхэм зэтрихьа щIыхуэм щыщу сом мелуан 25-рэ пIалъэ кIэщIкIэ ипшыныжыну. «Къэрэшей-Шэрджэсэнерго» ОАО-м Усть-Жэгуэтэ, Инжыдж цIыкIу, Къэрэшей районхэм электрокъарур ирикъуу хуиутIыпщын щIидзэжащ.
КъыхэтхыкIын щIадзэ
Сыхъум. Грузием щтапIэ ихьэжахэм я IуэхухэмкIэ и министерствэм иджыблагъэ къызэритамкIэ, куржыхэм Абхъазым къыщагъэна я унэхэр, мылъкухэр къыхэтхыкIын щIадзэнущ. Абы щхьэкIи абхъаз лъэныкъуэр зэдагъэIэпыкъуну къыхураджащ. Ауэ Iуэхур гурыIуэгъуащэу щыткъым: куржыхэм ар къызэрыхатхыкIыну щIыкIэр къыжаIэркъым. Грузием щтапIэ ихьэжахэм я IуэхухэмкIэ министр Хевиашвили Георгий къыхигъэщащ, езыхэм къызэралъытэмкIэ, зауэ лъэхъэнэм куржы мин 248-м Абхъазымрэ Осетие Ипщэмрэ зэрабгынар. Хьэщыкъуей Олег.
ПЩАЩЭХЭМ Я НЭХЪ ДАХЭ
«Бгырыс пщащэ дахэ» – аращ зэреджэр сабийхэм зыщагъэпсэху, я узыншагъэр щрагъэфIакIуэ «Радуга» санаторэм щекIуэкI зэпеуэм. Бгъэжьнокъуэ Барэсбий и «Черкесское игрище» тхылъым зэрыщитхыжам хуэдэу, адыгэм я зэпеуэ егъэкIуэкIыкIэ дыдэм тету ягъэпс мы Iуэхугъуэр. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, мы санаторэм сабийхэр мазэщ зэрыщыIэр, ауэ дэтхэнэ зы гупыщIэм щхьэкIи щIэрыщIэу мы зэпеуэр къызэрагъэпэщ санаторэм и унафэщI БжыкIший Сурэждинрэ егъэджакIуэ КIуащ Люсарэрэ. Налшык, Бахъсэн, Тырныауз, Шэджэм къалэхэм къикIа пщащэхэр къэфащ, уэрэд жаIащ, тхыдэм хащIыкIымрэ я IэпэIэсагъымрэ къагъэлъэгъуащ. Абыхэм я зэфIэкIыр къэзыпщытахэм яхэсащ усакIуэ Гуртуев Сэлихьрэ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор Бгъэжьнокъуэ Барэсбийрэ. Къапщтэмэ, Сэлихь къыхигъэщащ санаторэм щыIэ сабийхэм зэрыдэлажьэ щIыкIэр щапхъэу къэлъытапхъэу. Абы хэгъэрейхэм тыгъэ яхуищIащ езым и тхылъхэм щыщи, адыгэ усэхэр балъкъэрыбзэкIэ зэдзэкIауэ зэрыт тхылъи. - Илъэс 15 хъуащ си тхылъыр къызэрыдэкIри, - жиIащ Бгъэжьнокъуэ Барэсбий, - иджы япэ дыдэу срихьэлIауэ аращ стхар гъащIэм къыщагъэлъэгъуэну яужь итхэм яхузэфIэкIа лэжьыгъэм. Хуабжьу гуапэщ щIэблэм гъэсэныгъэ дахэ халъхьэну яужь зэритыр. Пщащэм я нэхъ дахэр къыхэхыным пасэм гъэсэныгъэ мыхьэнэшхуэ иIэт, сыту жыпIэмэ хьэл-щэн дахэ яхэлъын, я унагъуэр, я лъэпкъыр цIэрыIуэ зэращIын дуней тетыкIэрэ IэщIагъэрэ яIэн зэрыхуейм хущIэкъу пщащэхэр щапхъэ хъурт. БжыкIший Сурэждин и цIэр къреIуэ текIуам. ХьэтиякIуэр бгъэдохьэри нэхъ дахэу, IэкIуэлъакIуэу къалъыта пщащэм дэ пыIэ ирет. Ар зыхуагъэфэщар налшыкдэс Кумыщ Марианнэщ.
ХужьОКЪУЭ Данэ.
ТУТ ЗАУР И УЭРЭДХЭР
гъатхэпэм и 12-м щыIуащ Кремлым дэт концерт тыпIэшхуэм. Куэдыр зыпэплъа концертт ар. УФ-м щIыхь зиIэ и артист, КБР-м, АР-м, КъШР-м я цIыхубэ артист Тут Заур и макъ щабэр зэ зэхэзыхам игъащIэкIэ щыгъупщэнкъым, псэр зыхьэху зэчийкIэ гъэнщIащи. Абы и макъым куэд къыщитхьэкъуащ Совет Союзым хыхьэу щыта къэралхэм, Бельгием, Германием, Израилым, Индием, Иорданием, США-м, Тыркум, нэгъуэщI щIыпIэхэми. Зэчий лъагэ зыбгъэдэлъ артистым я гуапэу къыдолажьэ композитор цIэрыIуэхэри. Хэт щымыгъуазэр Пахмутовэ Александрэ и «Мелодия», хьэмэрэ Тухманов Давид и «Вечная весна» уэрэдхэр Заур зэригъэзащIэм! Ахэр псори урысей эстрадэм и щапхъэу къызэрынам шэч хэлъкъым. Бжьыхьэ кIуа лъандэрэ КъБР-м щэнхабзэмкIэ и министр хъуа Тут Заур и иджырей концертым хигъэхьащ хэку, хамэ къэрал эстрадэм, урыс, адыгэ, итальян уэрэдхэм, романсхэм щыщ. Иужьрейм теухуауэ къыхэгъэщыпхъэщ Заур и романс жыIэкIэр зэрыгъуэзэджэр. Заур и концертым зрагъэхьэлIащ КъБР-м и Президент Къанокъуэ Арсен, Къэрал Думэм и депутат, Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Нэхущ Заурбий, москвадэс адыгэхэм ящыщ куэдым. Будыщ Мумэ.
«Бэджыхъ» телъыджэм и зэф1эк1
Зэманыр шы жэрым езыгъэщхьа усакIуэр щыуакъым - улъэщIэмыхьэу махуэр махуэм кIэлъопIащIэ, ди псэукIэми зэхъуэкIыныгъэ дызыпэмыплъахэр къыхелъхьэ. ИлъэсипщI и пэкIэ хэт и гугъа дунейм и къэрал нэхъ пхыдза дыдэм щыпсэухэми уи унэ ущIэсу уадэуэршэрыфыну. Иджы апхуэдэ Iэмал телъыджэщ интернетыр. А «бэджыхъ» телъыджэр къигъэсэбэпри, «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд гъатхэпэм и 12-м жэуап яритащ зыкъыхуэзыгъэзахэм я упщIэхэм. Зэхуэгуапэу екIуэкIа псалъэмакъыр зы Iуэхугъуэ гуэрым хухэхауэ щыттэкъыми, упщIэхэри зэмылIэужьыгъуэт, политикэми, экономикэми, гъуазджэми, литературэми теухуат. Мухьэмэд нэхъ фIэфIу зэдаIуэ макъамэхэм къыщыщIэдзауэ, дэтхэнэ адыгэри нобэ зыгъэгузавэ Iуэхушхуэхэм нэсу къыщаIэтащ мы зэпсалъэм. Абы къыхыхьащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и мызакъуэу, ди гъунэгъу щIыналъэхэм щыпсэухэри, хамэ къэрал щыIэ ди хэкуэгъухэри. Интернет-интервьюм (ар къызэригъэпэщащ «Кавказ веб.нет» порталым и унафэщI Мэзукъэбз Уэсмэн) къыщаIэта Iуэхугъуэхэр гъэщIэгъуэн зыщыхъуахэм хъыбар фыдогъащIэ мыгувэу ар ди газетым къызэрытехуэнумкIэ. ДЖАТОКЪУЭ Залинэ.
ЕМЫК1УШХУЭЩ КЪЫБДАЛЪХУА БЗЭР УМЫЩ1ЭНЫР
Куэшхьэблэ курыт еджапІэ №1-м узэрыщІыхьэу блыным фIэдза тхыгъэшхуэр уи нэм къыфIонэ. Абы итщ: “НэгъуэщІыбзэр умыщІэным емыкІу хэлъкъым. ЕмыкІушхуэр анэдэлъхубзэр умыщІэнырщ”. ЕджапІэм и унафэщIхэми, адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмкІэ сабийхэр езыгъаджэхэми ар зыщагъэгъупщэркъым. Илъэс 38-рэ хъуауэ мыбы щылажьэ Дзыбэ Сарэ иджыблагъэ зыхуэзгъэзащ икIи сепсэлъащ. ЕгъэджакІуэхэм я ехъулIэныгъэхэр, ахэр зыхунэмысхэр, еджапІэм щекIуэкI Iуэхугъуэхэр зыхуэдэр абы къытхуиIуэтащ. Нэхъыбэу зи гугъу ищIар щIэблэм анэдэлъхубзэр тэмэму егъэщIэнырщ. - 90 гъэхэм щегъэжьауэ адыгэбзэмрэ литературэмрэ егъэджыным хуэфэщэн гулъытэ еджапІэхэм щыхуащI хъужащ. АрщхьэкIэ сабийхэр зэрырагъэджэн тхылъхэр, нэрылъагъу пособиехэр зэрыримыкъум гугъуехь куэд къыдэкIуащ. Ауэ а лъэпощхьэпохэм емылъытауэ анэдэлъхубзэм къаруущIэ игъуэтыжащ. Ди гъэсэнхэм ящыщ Адыгэ къэрал университетым и лъэпкъ факультетым, журналистхэр щагъэхьэзырым щоджэ. КъищынэмыщIауэ, район, республикэ олимпиадэхэм жыджэру хэтщ, увыпІэфIхэр абыхэм къыщахь. “Си бзэ - си беягъ” республикэ зэпеуэм дыхэтыну зыдогъэхьэзыр. Сэ а псори хуабжьу си гуапэщ. Гукъеуэхэм ящыщщ анэдэлъхубзэм и мыхьэнэр зэры- лъахъшэр. Сабийхэми, курыт ныбжь зиIэхэми, зи акъыл тIысахэми куэд яхэтщ къыдалъхуа бзэр тэмэму зымыщIэ. Апхуэдэхэм я бзэр IэщIыб ящIри, урысыбзэм зыдра- гъэхьэх. Ауэ уи анэдэлъ- хубзэр умыщIэу нэгъуэщIыбзэр пщIэн плъэкIынукъым. Сабийр дунейм къызэрытехьэу ар егъэщIапхъэщ. ИтIанэщ абы и гупсысэмрэ акъылымрэ тэмэму зыщаужьынур. Япэу сабий ІыгъыпІэм щыкІуэкІэ, адыгэбзэкІэ тэрэзу къопсэлъэфмэщ ар къызыхэкIа лъэпкъым хуэфащэу къыщыхъунур. Къэзыухъуреихь дунейм щыщыбгъэгъуазэкIэ “Это что?”, жыпIэу сабийм ущIеупщIын щыIэкъым, тэмэмыр “Мыр сыт?” упщIэрщ. Абы цIыкIум и гупсысэр адыгэ гупсысэкIэм хуегъэуш икIи гугъу иригъэхьыркъым. Сыту жыпІэмэ, и анэ и ныбэ щилъым щыщIэдзауэ и адэ-анэр зэрыпсалъэ бзэр абы зыхещIэ. Анэдэлъхубзэм уелъэпауэу абы и пIэкIэ нэгъуэщIыбзэр сабийм Iурыплъхьэну яужь уихьэмэ, абы и гупсысэри ныкъуэдыкъуэ уощI. Зэрыщытын хуейр анэдэлъхубзэр тэмэму ебгъэщIа и ужькIэ адрей бзэхэми хэгъэгъуэзэнырщ. Армырамэ, мыадыгэу икIи мыурысу къэнэнкIэ шынагъуэщ - бзитIми иримыпсэлъэфу икIи и гупсысэр дыкъуакъуэу. Бзэр егъэщІэныр, дауи, къыщежьэр адэ-анэм, унагъуэм я дежщ. Абы ар тэмэму щызэрахьэмэ, хуэфэщэн пщIэ лъагэ щыхуащIмэ, щIэблэми анэдэлъхубзэр зэхимылъхьэнкIэ, фIыуэ имылъагъункIэ Iэмал иIэкъым. УкъызыхэкIам Iурылъ бзэр умыщIэмэ, абы уримыпсалъэмэ, ар умыгъэкIуатэмэ, а лъэпкъым ущыщу зыплъытэжыну ухуит? Си фIэщ хъуркъым. Сыту жыпIэмэ лъэпкъыбзэр щымыІэмэ, лъэпкъри щыІэкъым. Сыт хуэдэ къэкIуэн иIэр нобэрей адыгэ сабийм? Ар зэрымыщIагъуэр дэ иджыпстуи долъагъу. Анэдэлъхубзэр зэрамыщIэм теухуауэ егъэджакIуэр щыпсалъэм и деж языныкъуэ адэ-анэхэм къыпадзыж: “Сысейм и закъуэ апхуэдэр?”. ГухэщIщ зэримызакъуэр, кIуэ пэтми апхуэдэхэр нэхъыбэ зэрыхъур. Абы щыгъуэми адэ-анэм зыщагъэгъупщэн хуейтэкъым нэгъуэщIым и Iейм дэмыплъейуэ, езым ейр нэхъыфI ищIыну зэракъалэныр. Сыти жыIи, жылагъуэр дызэрызэхэтыр унагъуэ зырызущ икIи ди унагъуэхэр нэхъыфIыху, лъэпкъми зиужьынущ. Пэжщ, сабийхэр зэредгъаджэ программэхэр жьы хъуащ, ахэр хъуэжын хуейщ. Абы ехьэлIа лэжьыгъэри йокIуэкI. Ауэ апщIондэхукIэ ди Iэ зэтедзауэ дыщыс хъунукъым - махуэ къэси лъэпкъым, бзэм дэтхэнэ зыри дыхуэлэжьэну, ар хэдмыгъэкIуэдэжу тхъумэну ди пщэрылъщ. Анэдэлъхубзэмрэ литературэмрэ джыным хухах сыхьэт бжыгъэми хэпщIыкIыу хэгъэхъуапхъэщ. Иджыпсту диIэ зэманыр мащIэщи, абы Iэмал къуитыркъым сабийм щIэныгъэ куу ептыну, Iуэхум хигъэгъуазэ къудейуэ аращ. КъищынэмыщIауэ, ди лъэпкъ IэщIагъэлI ныбжьыщIэхэр нэхъ тегушхуауэ къэгъэсэбэпын хуейщ, еджапIэ нэхъыщхьэ къэзыухахэм IэнатIэ тэмэм етауэрэ. Анэдэлъхубзэр зымыщIэхэр, ар зэзымыпэсхэр, къызыхэкIа лъэпкъым ириукIытэхэр Iумпэм тщIыну и чэзу хъуащ. Сыту жыпIэмэ, нобэ IэщIыб ящIа адыгэбзэр абыхэм я щIэблэми зэрамыщIэнур хьэкъщ - ар дэ тхуэдэ лъэпкъ мащIэм и дежкIэ удынышхуэщ. Псори дызэкъуэувэмэщ мы зэман хьэлъэм лъэпкъыу дыкъыщынэнури: ди бзэ, хабзэ, нэмыс, зэхэтыкIэ дахэр щытхъумэфынури.
КУПЩ1АФ1ЭХЭМ ЯЩЫЩ ЗЫ
Адыгэхэм я бзэр дуней псом щынэхъ пасэрей дыдэхэм, гъэщIэгъуэныщэхэм, купщIафIэхэм ящыщ зыщ. Шэч хэмылъу, а зырауэ щытынкIэ мэхъу Азие Ипщэм щыIауэ кIуэдыжа бзэхэм я щэхухэр къэхутэнымкIэ “IункIыбзэIух” хъуфынури. Зэгуэр лъэщ дыдэу щыта бзэ зэлъэпкъэгьухэм я зы пыудахуэ, абхъаз-адыгэхэм я бзэм къыпкърыкI къарум къыуегъащIэ ахэр зыхэпсэукI дунейр зэхэзыщIыкIыфынур акъылкIэ даIуэ цIыхурауэ зэрыщытыр. МЕССАРОШ Лайош.
А бзэм (адыгэбзэм) и макъ зэхэлъыкIэр апхуэдизкIэ телъыджэщ, плъыфабэщи, жьыбгъэ фийр, пщIащэ пылъэлъыжам и щхъыщхъыр, псы уэрым и макъыр, щIым и бэуэкIэр, псыхъуэм хэлъ мывэхэр зэрызэнтIэIур, гу къеуэкIэм и даущыр, къуалэбзум я уэрэдыр, нэгъуэщI куэди зэхыбох абы ущыщIэдэIукIэ. Апхуэдэ макъамэ зэщIэжьууэр къызэрыбгурыIуэнур зыщ: адыгэхэм я бзэр нэщIысащ дунейм и къэхъугьэ псори кърипIуэтэну. Аращ ар къызэрымыкIуэу зыгъэдэхэжри. ТРУБЕЦКОЙ Николай.
1УЭРЫ1УАТЭ – ДЫЩЭ ПХЪУАНТЭ
ЦIыхум къыдэхъуа фIыгъуэ нэхъ хьэлэмэт дыдэхэм ящыщщ IуэрыIуатэр: ар сыт щыгъуи къыддогъуэгурыкIуэ, ди зэхэщIыкIымрэ ди акъылымрэ зрегъэубгъу, зы щIэблэм и щIэныгъэр, и Iущыгъэр адрей щIэблэм деж нехьэс, лъэпкъым и тхыдэщ, абы и IуэхущIафэхэм я гъуджэщ. ФIыгъуэ мащIэ къыдэкIуэркъым IуэрыIуатэм, ижь-ижьыж лъандэрэ къыщыгъуэгурыкIуэкIэ, абы къызэщIикъуащ лъэпкъым щIэныгъэрэ акъылу бгъэдэлъа псори. Адыгэхэм я IуэрыIуатэм и гугъу пщIымэ, ар хъугъуэфIыгъуэ мылъытэщ: тхыбзэ дыщимыIакIэ, IуэрыIуатэращ ди бзэм и фIыпIэр ди деж къэзыхьэсар, абы псыхьа щыхъуащ адыгэбзэм хэлъ шэрыуагъэмрэ къулеигъэмрэ. Пасэрей дунейм щызэ-фIоувэри, IуэрыIуатэм и купщIэм гъуэгуанэ кIыхь къызэпеч, зиузэщIурэ, макъамэщIэхэмкIэ зиузэдрэ, къызэбакъуэ лIэщIыгъуэхэм я фащэрэ я гупсысэкIэ зигъэнщIурэ. Зэман докIри, IуэрыIуатэм и купщIэми и мыхьэнэми хуэм-хуэмурэ зехъуэж - ар фIэкIыпIэ зимыIэщ, IуэрыIуатэм зэрызиужь хабзэхэм ящыщ зыщ. Ардыдэр ды-болъагъу адыгэ IуэрыIуатэми: ди зэманым ар нобэрей щIэблэм пэжыжьэ хъуащ, абы къыхэкIкIэ нобэ дызэрыпсалъэ бзэмрэ IуэрыIуатэм лIэщIыгъуэ кIыхьхэм къыпхиха бзэмрэ куэдкIэ зэщхьэщыкIащ. IуэрыIуатэмрэ нобэрей гъащIэмрэ куэдкIэ зэпэжыжьэ хъуами, апхуэдэ хъугъуэфIыгъуэм уелъэпауэ, IэщIыб пщIы, нэмыплъ епт зэрымыхъунур хэти къыгурыIуэн хуейщ. Дэ, нобэрей щIэблэм, къыдгурыIуэн хуейщ ди бзэм и фIыпIэр къыщызэтенар ди IуэрыIуатэр ару зэрыщытыр. Дэ ди къалэныр IуэрыIуатэм и фIыпIэр утыку итлъхьэнырщ, абы щIэпIыкIын хуейщ ди щIэблэр - я бзэр шэрыуэ, къулей, купщIафIэ хъун щхьэкIэ. ЩIэблэр IуэрыIуатэм дедгъэхьэхмэ, абы щIэдгъэджыкIмэ, ди бзэр нэхъ зэрефIэкIуэнум шэч хэлъкъым. Сэ зи гугъу сщIыр нобэ IуэрыIуатэ къэдгъэщIурэ ар щIэблэм и пащхьэ итлъхьэн хуейуэ аракъым - ар пхузэфIэмыкIын Iуэхущ; сэ зи гугъу сщIыр ятхыжурэ зэхуахьэса нарт пшыналъэхэр, таурыхъхэр, псысэхэр, уэрэдхэр, усэхэр, псалъэжьхэр (н.къ. Iэджи!) щIэх-щIэхыурэ къыдэдгъэкIыурэ щIэблэм и пащхьэ итлъхьэн зэрыхуейрщ - ди жагъуэ зэрыхъущи, ар къызэрытфIэIуэху щыIэкъым дэ, Iэпэдэгъэлэл тщIауэ е зэдгъэтIылъэкIауэ дызытеплъэкъукI Iуэхухэм ящыщщ. Зэхуэдмыхьэсауэ, дыхунэмысауэ, IуэрыIуатэ Iэджэ ноби щыбгъуэтынущ адыгэ жылагъуэхэм, къуажэхэм дэсщ таурыхъ, хъыбар, уэрэд, гъыбзэ хьэлэмэтхэр зыхъума цIыху гурыхуэхэр. Ар фIыуэ къыгурыIуэу щытащ адыгэ еджагъэшхуэ профессор КIэрашэ Зейнэб. Абы и жэрдэмкIэ, Адыгей университетым и студентхэм зэхуахьэсауэ адыгэ филологием и кафедрэм нобэ щахъумэ IуэрыIуатэ зэмылIэужьыгъуэ куэд. Абыхэм ящыщщ “Къуныудым и пшыналъэр” (сатырищэм нос, къэзыIуэтэжар ПащIэшхуэ Ахьмэдщ, зытхыжар ТIэш Тамарэщ), “Псы тхьэщIагъым и хъыбарыр” (щатхыжар Шапсыгъырщ, ныбжьышхуэ зиIэ псысэщ), “Дыгъужьокъуэ Къунчыкъуокъуэ и хъыбарыр” (щатхыжар Къунчыкъуэхьэблэщ), нэгъуэщIхэри. Профессор КIэрашэ Зейнэб зэхиубла Iуэхур ноби зэпыуакъым: Адыгей университетым и студентхэр жыджэру хэтщ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыным. Илъэс зыбжанэ хъуащ Мейкъуапэ лъэпкъ щIэныгъэм и Гупсэ (Центр) къызэрыщызэдгъэпэщрэ. Абы и къалэнхэм ящыщ зыщ адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсын Iуэхум университетым и студентхэмрэ и аспирантхэмрэ хэшэныр. Ахэр жыджэру хэтщ университетым илъэс къэс щедгъэкIуэкI щIэныгъэ конференцхэм, абыхэм щытопсэлъыхь адыгэбзэм, адыгэ IуэрыIуатэм епха Iуэхугъуэхэм. “Зы жылэ и IуэрыIуатэ”, “Зы уэрэдым и тхыдэ” - апхуэдэ тематикэхэм дахьэх зэпытщ студентхэр, абыхэм езыхэм я жылагъуэхэм иджыри къэс дызыщымыгъуэза хъыбар, псысэ, уэрэд гъэщIэгъуэнхэр къыщагъуэтащ. Псалъэм папщIэ, Инал Замирэ Еджэрыкъуей къуажэм щитхыжащ “Сет Iуащхьэм и гъыбзэр”, ар лъабжьэ хуэхъуащ абы и диплом лэжьыгъэм. Даур Iэминат ХьэщIэмызей къуажэм щрихьэлIащ щакIуэ хъыбар хьэлэмэтхэм (къыхуэзыIуэтэжар Мамыщ Асчэрбийщ) - апхуэдэ хъыбар зыми итхыжауэ щытакъым иджыри къэс, къинэмыщIауи а хъыбархэм гъэпсыкIэ гъэщIэгъуэн яIэу къыщIэкIащ. ХьэщIэмызей къуажэм хъыбар куэд къыщигъуэтащ Анчокъуэ Ирини. Сихьэджокъуэ Иринэ Аскъалэ щитхыжащ Хэку зауэшхуэм хэкIуэда щIалэм хуауса гъыбзэри нэгъуэщI IуэрыIуатэ лIэужьыгъуэ куэди. ГъэщIэгъуэн дыдэщ Щхьэлахъуэ Маритэ Уэчэпшие къуажэм щитхыжа хъыбархэр, гъыбзэхэр, уэрэдхэр - ахэр зыусар а къуажэм щыщ Щхьэлахъуэ Гуащэхъурейщ. Гуащэхъурей щхьэкIэ жаIэ: “Усарэу щытащ ар”. “Усарэ” псалъэр хъума зэрыхъуа къудейри куэд и уасэщ: цIыху гурыхуэхэр, жьэнахуэхэр (усарэхэр) арщ ди IуэрыIуатэр зэхэзылъхьари зыхъумари. Щеджэм щыгъуэ дэзыхьэхауэ щыта IуэрыIуатэр IэщIыб ящIыжакъым Щхьэлахъуэ Марити, Кущу Свети, Хьэкъун Эльзи, Хутэ Iэминати: Кущу Светэ иджырей IуэрыIуатэм и нэщэнэхэр къыщихутэ диссертацэ етх, Щхьэлахъуэ Маритэ урыс-кавказ зауэм и зэманым къежьа уэрэдхэмрэ гъыбзэхэмрэ едж, Хьэкъун Эльзэ нысашэ уэрэдхэр ехутэ, Хутэ Iэминат Къэрэшей-Шэрджэсым щитхыжа зэчырхэм я бзэр джыным пылъщ. Студентхэр адыгэ IуэрыIуатэмрэ лъэпкъ щэнхабзэмрэ дегъэхьэхынымкIэ куэд елэжь “Ежьу” уэрэджыIакIуэ гупми - ар епха хъуащ Адыгей университетым адыгэ филологиемрэ щэнхабзэмкIэ и факультетым. Дызэрыщыгъуазэщи, “Ежьум” и къалэн нэхъыщхьэр адыгэ уэрэдыжьхэр зэфIэгъэувэжынымрэ адыгэ музыкэ Iэмэпсымэхэр (шыкIэпшынэ, къамыл, бжьамий, н.) къэгъэщIэрэщIэжынымрэщ. Адыгэбзэм, лъэпкъ щIэныгъэм, щэнхабзэм заужьын папщIэ, апхуэдэ гупым куэд зэрыхузэфIэкIынур къалъытауэ, “Ежьум” и лэжьыгъэм хуэфащэ гулъытэ хуащI университетым и ректор Хъунэгу Рашид, тхыдэ щIэныгъэлI цIэрыIуэ Зэфэс Андемыркъан сымэ, нэгъуэщIхэми. Лъэпкъ щIэныгъэм и Гупсэм (Центрым) IуэрыIуатэ архив щIагъуэ щызэхуэтхьэсын зэрытхузэфIэкIари къыхэзгъэщынут мы тхыгъэм. Абы хэлъщ, ди хэкум щызэхуэтхьэса IуэрыIуатэхэм нэмыщI, хамэ къэралхэм, псалъэм папщIэ, Тыркум щыттха хъыбар, уэрэд, гъыбзэ, псалъэжь куэд. Куэд дыдэ мэхъу кассетэхэм, дискхэм теттха макъамэхэмрэ пшыналъэхэмрэ. Ахэр зэхэдзауэ, зэгъэзэхуауэ дохъумэ, адыгэ IуэрыIуатэр зыдж, зыхутэ дэтхэнэми къигъэсэбэп хъунущ. СызэрыщыгъуазэмкIэ, жылагъуэхэм дэсщ IуэрыIуатэр езыр-езыру зэхуэзыхьэс цIыху куэд. Я цIэ къисIуэнут Жамбэчей щыщ Бахъукъуэ Ержыб, Блашэпсынэ щыщ Алъэсчыр Жаннэ сымэ - тIури егъэджакIуэщ, щхьэж и жылэ IуэрыIуатэ гъэщIэгъуэн куэд щатхауэ яхъумэ. ЦIыху щхьэхуэхэм зэхуахьэса IуэрыIуатэхэр тыгъэ къыхуащI хабзэщ адыгэ щIэныгъэм и Гупсэм - абы ахэр нэхъ хъума зэрыщыхъунум шэч хэлъкъым. IуэрыIуатэ куэд тыгъэ къытхуащIащ Тхьэгъэзит Рафикъ (текст 50), ХыдзэлI Хъызыр (текст и 120-рэ) - тIури Тыркум щыщщ; ди республикэм щыцIэрыIуэ КIыкI Аслъэнбэч текст 200, Пщыжьхьэблэ щыщ ЩхьэкIумыдэ Ким текст 30 къритащ ЩIэныгъэ центрым. А псори щыхьэт тохъуэ адыгэбзэм и псэр зэрыбыдэм, дыхуэсакъмэ, зедгъэужьмэ, ар гъащIэ кIыхь зэрыхъунум. Унэрокъуэ Рае, филологие щIэныгъэхэм я доктор. Мейкъуапэ.
ГЪУЭГУ КЪЕЖЬАП1Э “Адыгэбзэр сыт щIэдджынур, Зыдынэсыр КъалэкIыхьырщ”, - Ар ауану Iэджэм жаIэр, Мышу псалъэм тIэкIу хэчыхьу.
ЩызэхэсхкIэ сэ а псалъэр А гушыIэр сигу темыхуэ. Станцым нэси унигъэсмэ, Ар бзэм дежкIэ уфIэмащIэ?
Уи гъуэгуанэр жыжьэу щытрэ, УкIуэфыну къыумыгъазэу – Шым епсыхи кIуэ мафIэгукIэ, Тетщ а гъуэгум вагъуи мази.
Сэ шу лъагъуэр зэпызмычу ГъущI гъуэгушхуэм сытехьакъым. Адыгэбзэр зэзмыгъащIэу, Урысыбзэр сщIэн слъэкIакъым.
Iуащхьэмахуэ телъ уэс къабзэу, Сянэм и бзэр сэри сфIэфIт, Си букварыр зэIусхауэ Сыкъеджамэ махуэр уэфIт.
Адыгэбзэр хэт фIэгугъуми – Ещхьщ си дежкIэ псыIэрышэм, Ар уэрэду зэхызохыр, Къурши губгъуи къыдэушу.
Хэт ухуейми сыкъыдожэ, Iэджэм япэ сэ сищащ. Адыгэбзэу си шы Iэсэм Шы тесыкIэ сигъэщIащ.
Ар си гъуэгум и къежьапIэщ, Ар си дамэщ, ар си напщIэщ, Ар сымыщIэу щытыгъатэм, КIэщI дыдэнут сэ си гъащIэр.
Сянэм и бзэу си нэм хуэсхь, Уэ къыптехуэр схуохъу удын. Гъуэгу тетыныр сэ щызухкIэ, Уи Iэр сIыгъыу сыухынщ.
КIЫЩОКЪУЭ Алим
ЛЪЭПКЪЫМ И ГЪУДЖЭ
Языныкъуэхэм деж литературэм ухэлэжьыхьыныр утетхыхьыным нэхърэ нэхъ тыншу къыщIэкIынущ. Ар щIыжысIэм и щхьэусыгъуэр мыращ: усакIуэм е тхакIуэм и къалэмыпэм къыщIэкIар утыкум къохутэри, адэкIэ хъуа-мыхъуар абы и Iуэхужкъым, ауэ критикым е литературэм хуэлажьэ щIэныгъэлIым ар гунэсу, фIэщщIыгъуафIэу анализ ищIын хуейщ - нэфIри губгъэнри къихьу, щыуэнуи хуимыту. ЖысIам къикIыркъым, «пщIащэ зытехуэм» нэхъ хьэлъэр къылъысу, «жыг зытехуэм» нэхърэ. Ауэ литературэ щIэныгъэ IэнатIэм пэрытым и Iуэхур зэрымыджэгур къэзгъэнахуэу аркъудейщ. Илъэс щэщIрэ етIуанэ хъуауэ сызыщылажьэ институтым и къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ сыт щыгъуи щытащ литературэр къэпщытэныр. Ауэ щхьэхуэу къэбэрдей литературэм хуэлажьэ къудамэ хэха къыщыунэхуар илъэс зыхыбл и пэкIэщ. Адыгэ IуэрыIуатэмрэ литературэмрэ я къудамэ зыфIащар иужькIэ ягуэшыжри, литературэр къэзыпщытэ гупыр щхьэхуэ хъуащ. Нобэ щIэныгъэрылажьэ Iэзэ зыбжанэ хэтщ ди гупым. Псалъэм папщIэ, адыгэ узэщIакIуэхэм я лъэхъэнэмрэ я IуэхущIафэхэмрэ илъэс пщIы бжыгъэ зыбжанэ лъандэрэ къепщытэ филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор Хьэщхъуэжь Рае. Литературэм и тхыдэри нобэрей щытыкIэри къызэдиубыду тхыгъэ купщIафIэ куэд и Iэдакъэ къыщIокI филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор БакIуу Хъанджэрий. Хамэ щIыпIэ ихутауэ хэхэсу къэхъуа адыгэхэм я литературэр къэпщытэным хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ икIи и цIэр фIыкIэ игъэIуащ бзэ щIэныгъэхэм я кандидат ТIымыжь Хьэмыщэ. Куэд щIауэ ди гупым хэтхэщ тхыгъэ щыпкъэ зыбжанэ зи Iэдакъэ къыщIэкIахэу ЩакIуэ Марьянэ, Алъхъэс Светланэ, ХьэкIуащэ Мадинэ сымэ. ПыщIэныгъэ яхудиIэщ щIэныгъэлI цIэрыIуэхэми, профессор ХьэкIуащэ Андрей, Тхьэгъэзит Юрэ сымэ, нэгъуэщIхэри яхэту. Ди лэжьэгъухэм я гуащIэ хэлъщ XIX -XX лIэщIыгъуэхэм псэуа адыгэ узэщIакIуэхэм, джэгуакIуэхэм, тхакIуэ-усакIуэхэм я творчествэр къэпщытэжа зэрыхъум. Иджы игъуэ хъуауэ къысщохъу къэбэрдей литературэм и тхыдэм щыщ пакIэ гуэрхэр мыхъуу укъуэдияуэ, зэпыу имыIэу а тхыдэр къэпщытэныр. Абы тещIыхьауэ литературэм и тхыдэр зэрыдгъэпсын планхэр зэхэтлъхьащ. Абы къызэщIедгъэубыдащ дызэлэжьыпхъэ темэхэр, абыхэм ящыщ дэтхэнэми хухэхыпхъэ напэкIуэцI бжыгъэр, езы лэжьыгъэм и инагъыу щытыпхъэр, абы композицэу иIэнур, дэтхэнэ Iыхьэри зи пщэ дэлъыну щIэныгъэлIыр, нэгъуэщIхэри зэIубз тщIащ. НобэкIэ ди лэжьыгъэр утыку къитлъхьэну абы Iуэхур нэсакъым, ауэ тхылъитI хъун хуейуэ дгъэпса лэжьыгъэм и япэ тхылъыр хьэзыру жыпIэ хъунущ, Iыхьэ зытIущым тIэкIу етхъунщIэуэжын фIэкIа къэмынауэ. Си гугъэщ а лэжьыгъэр мыгувэу зэфIэтхыну икIи литературэр фIыуэ зылъагъухэми, абы хуеджэ студентхэми, ар езыгъэджхэми щIэгъэкъуэныфI яхуэхъуну. Мыпхуэдэ бжыгъэхэри къэсхьыну сыхуейт. Ди гупым щIэныгъэрылажьэу хэтщ цIыхуипщI. Абыхэм я Iэдакъэ къыщIэкIауэ 2005 гъэм тхылъи 8 дунейм къытехьагъэххэщ е къыдэкIыным хуэхьэзыру къагъэтIылъащ. Апхуэдэхэщ ТIымыжь Хьэмыщэ и тхыгъэшхуэ «Хэхэс адыгэ литературэ. Къызэрежьам, и зыужьыкIам ехьэлIа Iуэхугъуэхэр», Алъхъэс Светланэ и къэхутэныгъэ «Тэрмэш Iуэхур къэбэрдей литературэм зэрыщызэпэщамрэ и тхыдэмрэ». ЩакIуэ Марьянэ игъэхьэзыращ «Къэбэрдей драмтеатрыр». Хьэщхъуэжь Рае и лэжьыгъэщIэхэм ящыщщ «Адыгэ публицистикэр XIX - XX лIэщIыгъуэхэм» тхылъыр, нэгъуэщIхэри. Ди гупым хэт лэжьакIуэхэр дунейпсо, урысейпсо, щIыналъэ мыхьэнэ зиIэ щIэныгъэ конференцхэм хэтурэ доклад пщIы бжыгъэхэр ящIащ, тхыгъэ щхьэхуэхэу газетхэми журналхэми къытрырагъэдзар куэд мэхъу. Абыхэм яхэтщ Москва, Махъэчкъалэ, хамэ къэрал къыщыдэкI щIэныгъэ журналхэм къытехуаи. Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым и литературэ къудамэм зэфIих лэжьыгъэ псори зыхуэунэтIар зыщ - ди адэжьхэм къащIэна, нобэм къэса ди анэдэлъхубзэр хъумэнырщ икIи ар адэкIи егъэфIэкIуэнырщ. Аращ литературэмкIэ лъэпкъ щIэныгъэлIхэм ди къалэн нэхъыщхьэ дыдэр. ГЪУТ Iэдэм, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым и литературэ къудамэм и тхьэмадэ.
АНЭДЭЛЪХУБЗЭ
Уи анэ IэфIу Уэ къопсалъэ щыхъукIэ, Уи нэкIущхьэ ба къыхуищIу, Уи тхьэкIумэм къызэриIущащэ Бзэр аращ уи анэдэлъхубзэр. Хуитыныгъэм папщIэ шы зыгъафэр, Гъэсэныгъэм хуеIэу щхьэр зыIэтыр, ЩIыгум хэхуэж хъумэ, Уи адэжь къыпхуигъанэ Бзэр аращ уи анэдэлъхубзэр. Махуэ къэс бгъэкIуэдрэ ПщIэ зыхуумыщIыжыр. Уи гупсысэхэр Зыхьыж- зыIызыщIэжыр, Узэлъэпэуа Бзэращ уи анэдэлъхубзэр! ГЪУНОКЪУЭ ПыкIэ Тырку Республикэ.
«НАСЫП И1ЭЖКЪЫМ ЛЪЭПКЪЫМ, И БЗЭР К1УЭДМЭ»
Лъэпкъ поэзием езым и лъагъуэ дахэ щыпхызыша усакIуэхэм ящыщщ Къагъырмэс Борис. Абы и IэдакъэщIэкIхэм хыдолъагъуэ зэманым и нэщэнэ нэхъыщхьэхэр, къэхъукъащIэ хьэлэмэтхэр. ЦIыхухэм я гурыгъу-гурыщIэхэм куууэ щыгъуазэ Къагъырмэсым и гуп- сысэхэр къызэриIуэтэнкIи къулейщ: ар икъукIэ хуэшэрыуэщ адыгэбзэм, абы и къэгъэIурыщIэкIэм и щэхухэм щыгъуазэщ. ГурыщIэ къабзэкIэ, гупсысэ узыншэкIэ узэщIа абы и IэдакъэщIэкIхэр ди лъэпкъ литературэм и хэлъхьэныгъэшхуэщ. Нобэ ди псэлъэгъу усакIуэр Журналистхэм, ТхакIуэхэм я союзхэм хэтщ. Илъэс 20 лъандэрэ «Iуащхьэмахуэ» журналым прозэмкIэ и къудамэм и тхьэмадэщ. - Бзэр - лъэпкъым и псэщ, и беягъэ нэхъыщхьэщ. Абы хуэфащэ гулъытэ игъуэту къэплъытэрэ, Борис? - Ди республикэм щызекIуэ бзищым къэралыбзэ статус ягъуэта щхьэкIэ, абыхэм а хуитыныгъэр зэщхьу къагъэсэбэпыну Iэмал яIэкъым. Сыту жыпIэмэ къэралыбзэ нэс хъур а щIыпIэм щекIуэкI Iуэху псори зэрызэрахьэ, дэтхэнэ дэфтэрми лъабжьэ хуэхъу бзэрщ. Апхуэдэ къалэнхэр нэхъыбэу зыхьыр урысыбзэращ. АрщхьэкIэ абыкIэ адыгэбзэм зыхуэбгъэгусэ хъунукъым: абы зы дагъуэ гуэр е щыщIэныгъэ гуэр иIэу аракъым, атIэ «гум щIэщIауэ» щымыт къудейуэ аращ. Апхуэдэу щымытми, Тхьэм и шыкуркIэ, ди бзэр лъэпкъым и цIыхухэм яIурылъщ, абыкIэ ахэр иризопсалъэ, ироджэ, иротхэ. Къапщтэмэ, илъэс 50-м щIигъуауэ си гурылъхэр нэсу къызэрысIуатэр си анэдэлъхубзэрщ. ИкIи абы и псалъэхэр схуримыкъуу, къысхуэмыгъэсэбэпу апхуэдэ щытыкIэ сихуакъым. Куэдым жаIэу зэхыбох адыгэбзэмкIэ уи псэм щыщIэ псори сэтей къыумыщIыфу. Ар пцIы лъабжьэншэщ. Псэ къулеягъ зыбгъэдэмылъ цIыхур сыт хуэдэ бзэми хуэщхьэхынэщ, и анэдэлъхубзэр дэнэ къэна. Зи гупсысэкIэр, акъылыр къарууншэхэрщ адыгэбзэ къабзэр зэран зыхуэхъур. УмыщIэ, зыхыумыщIыкI дэтхэнэ Iуэхуми хуэдэщ бзэри. Абы урилэжьэн папщIэ, и хабзэр, и щэхухэр пщIэуэ, лъэпкъ литературэм ущыгъуазэу щытын хуейщ. СлIожь, мэз укIуэкIэ, джыдэ умыIыгъыу, ауэ пхъэ хэпхыну уи мураду? Мы си псалъэхэр яхуэгъэзащ языныкъуэ ди адыгэ тхакIуэхэм. «Iуащхьэмахуэ» журналым куэд щIауэ щылажьэ, адыгэ газетым зи гъащIэр пыщIауэ езыхьэкI сэ мащIэрэ срихьэлIакъым а бзэм иритхэу, арщхьэкIэ и хабзэ къызэрыгуэкIхэм щымыгъуазэ цIыхухэм. Апхуэдэу Iуэхур хъункIэ Iэмал иIэкъым. - «Бзэр щымыIэмэ, лъэпкъри щыIэнукъым» - жаIэ. Ди бзэм и нобэрей щытыкIэм сыт хуэдэ гупсысэхэм ухишэрэ? - КъызэрыслъытэмкIэ, ди бзэм иджыпсту хуэдэу зиужьауэ, зиIэтауэ зы зэмани иIакъым. Языныкъуэ къэхутакIуэхэм жаIэу зэхыдох, бзэуэ щыIэм я зэхуэдитIыр лъэхъэнэ дызыхуэкIуэм кIуэдыжынкIэ хъуну. Апхуэдэу къэхъуми, адыгэбзэр а шынагъуэр зыщхьэщыхьахэм ящыщу схужыIэнукъым. Ди бзэм зегъэужьыным, егъэфIэкIуэным и гъунэ итлъа къудейщ. Апхуэдэу жызоIэф, абы гумызагъэу елэжь щIэныгъэлIхэм я Iэзагъым, я бжыгъэм сыщеплъкIэ. Япэм адыгэбзэр джынымкIэ доктор, профессор, академик диIа? Литературэм и теориер убзыхунымкIэ, тхыгъэхэр нэсу зэпкърыхынымкIэ апхуэдиз критик-щIэныгъэлIхэр? Апхуэдэщ лъэпкъым и цIэр жыжьэ зыгъэIуа тхакIуэхэр, усакIуэхэр, драматург лъэщхэр адыгэм зэрыдиIэри. Бэлыхь куэд зышэчауэ, гугъуехь куэд зытелъауэ щыта бзэр апхуэдэ лъэпощхьэпохэм къыщелакIэ, нобэ ар зезыхьэ, зыIурылъ лъэпкъым иIэ хуитыныгъэхэмрэ щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ бгъэдэлъ къулеягъымрэ шэсыпIэ урагъэувэ иджыри илъэс минищэ куэдкIэ адыгэбзэр, адыгэ лъэпкъыр псэуну. - Лъэпкъым иIэ зэхэщIыкIым и кууагъыр къызэралъытэр ар и анэдэлъхубзэм зэрыхущытырщ. ЩIэныгъэлIхэр, егъэджакIуэхэр бзэм и хъумэным сыт хуэдэу емылэжьми, абы и быдапIэ нэхъыщхьэр унагъуэрщ. Сэ соцIыху унагъуэ куэд, я тхьэмадэхэр адыгэбзэм телажьэу, ауэ я бынхэр абы пэIэщIэрэ псалъэухаитI адыгэбзэкIэ къамыIуэтэфу. Апхуэдэхэм теухуауэ сыт жыпIэнт? - Адыгэбзэр нэхъыфIу хъума щыхъур адыгэ къуажэхэращ. Къалэхэм дэс адыгэ унагъуэхэм ар мащIэу Iэпэдэгъэлэл щыхъуащ. Ауэ сыадыгэщ жыпIэу лъэпкъым зыхыубжэнумэ, псом япэ адыгэбзэр пщIэн, абы уреджэфу, уритхэфу щытын хуейщ. Адыгагъэр, адыгэ хабзэр, адыгэбзэр уи гъащIэм и гъуэгугъэлъагъуэу щымытмэ, абы щыгъуэ адыгэ лъэпкъым ущыщу зыщIубжыжын щыIэкъым. Апхуэдэхэм ятеухуащ «Си адыгэбзэ» зыфIэсща усэ цIыкIур:
ІэфІыгъэу, лІыгъэу пхэлъыр, Уи гуапагъэр Куэд щІауэ псэкІэ зыхэсщІау Сопсэу. СлъэкІамэ, ахэр минкІэрэ згъэбагъуэу, Сыпхуэлэжьэнти, си бзэ, ГъащІэ псом. Уэрщ сытым щыгъуи Си гур зыгъэнэхур. СиІэту уэрщ сизыхьэр лІыгъэ уэгу. Ди лъэпкъым щыщми, УзыфІэмыІуэхум, Адыгэу сыбжу симыплъэн и нэгу. ФІокІуэдыр и пщІэр Уи пщІэр зыгъэкІуэдым, КъыпхужызыІэм: «Бзэ лъэрымыхь цІыкІущ...» Уэ къыпхуэпэж уи бын гуащІафІэ куэдым Я тхыгъэхэр ипхьащ дуней утыку. Сэ уэ къыппэплъэм согупсысыр куэдрэ... Сыхуейщ уи гъащІэр хъуну нэхъри кІыхь. Насып иІэжкъым лъэпкъым, И бзэр кІуэдмэ, ЗауэлІ Іэщэншэу мэхъу ар лъэрымыхь. Хуэблэжьыр лъэпкъым нэхъри уэ бгъэбагъуэу, Ди адыгэбзэ, куэдрэ утхуэпсэу! ІэфІыгъэу, лІыгъэу пхэлъым, уи гуапагъэм Щыгъуазэ сщІынт, слъэкІамэ, дуней псор. Епсэлъар ЖЫЛАСЭ Маритэщ.
ПСОРИ ЗЫХУЭК1УЭЖЫР
Лъэпкъыбзэр хъумэным, абы и хабзэ псори джыным хуэунэтIащ Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым адыгэбзэмкIэ и къудамэм иригъэкIуэкI лэжьыгъэр. Иджыпсту абы щыIэр щIэныгъэлIихщ. А бжыгъэм тепщIыхь-мэ, лэжьыгъэу зэфIагъэкIыр мащIэкъым. 2005 гъэм и кIэм нэдгъэсащ илъэсипщIкIэ зи ужь дита «Адыгэбзэ» («Кабардино-черкесский язык») лэжьыгъэшхуэр. Ар тхылъышхуитIу зэхэлъщ икIи жыпIэ хъунущ адыгэбзэм теухуауэ щIэныгъэм нобэр къыздэсым къихутар псори абы къыщызэщIэкъуэжауэ. Япэ томым хыхьащ фонетикэр, морфонологиер, морфологиер, псалъэ къэхъукIэр, синтаксисыр; етIуанэ томым къызэщIеубыдэ бзэщIэныгъэм иIэ адрей Iыхьэхэр - лексикологиер, лексикографиер, фразеологиер, диалектологиер, ономастикэр. Лэжьыгъэ инщ зи гугъу сщIыр. Ар, дауи, адыгэбзэмкIэ къудамэм и закъуэ хуэгъэкъаруунутэкъым, абы адыгэбзэмкIэ IэщIагъэлI нэхъыфIу дэнэкIи щыIэхэр къедмышэлIамэ. Гупым и унафэщIу, редактор нэхъыщхьэу щытар еджагъэшхуэ цIэрыIуэ, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием БзэщIэныгъэхэмкIэ и институтым и къудамэм и унафэщI, профессор Къумахуэ Мухьэдинщ. Тхылъым и Iыхьэ щхьэхуэхэр ятхащ зи цIэ къитIуа институтым щыщхэу филологие щIэныгъэхэм я докторхэу Къумахуэ Зарэрэ Шагъыр Iэминрэ, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и егъэджакIуэхэу, профессорхэу Апажэ мухьэмэд, Быж Зарэ, КIуэкIуэ Жэмалдин, Къэмбэчокъуэ Iэдэм, Тау Хьэзешэ, Урыс Хьэталий, Щэрдан Iэбу, доцентхэу ЗекIуэрей Нурдин, КIуащ Тамарэ, ХъутIэжь Заудин сымэ. Мы тхылъым и гуащIэ хэлъщ ар къыдэкIауэ зымылъагъужа, педколледжым и егъэджакIуэ пажэу илъэс куэдкIэ лэжьа Джаурджий ХьэтIыкъэ. «Адыгэбзэ» тхылъым ебгъапщэ хъун лэжьыгъэ Кавказ Ищхъэрэм иджыри къэс къыщыдэкIакъым. Абыи къыщынэркъым. Урысей псор къапщтэми, лъэпкъ куэд искъым я бзэм теухуауэ апхуэдэ лэжьыгъэшхуэ зыхуэтха. Абы къыхэкIкIэ, гурыIуэгъуэу ди гугъэщ мы гъэм къыдэкIыну а тхылъым щIэныгъэм и дежкIэ иIэну мыхьэнэм и инагъыр. Гъэ кIуам и щIышылэ мазэм, псэужамэ, и ныбжьыр илъэс 75-рэ ирикъунут абхъаз-адыгэ бзэ гупым и къэхутакIуэ нэхъ цIэрыIуэхэм ящыщ Шагъыр Iэмин. А юбилейм ирихьэлIэу дгъэхьэзырри дунейм къытедгъэхьащ еджагъэшхуэм Iэрытхыу къыщIэнауэ щыта и лэжьыгъэхэр: «КъБИГИ-м и вестник» сборникым и иужьрей номеритIым IыхьитIу къытеддзащ «Адыгэбзэм и псалъэ зэпхахэм я синтаксис» тхыгъэшхуэр. Тхылъ щхьэхуэу къыдэдгъэкIащ «Адыгэбзэм и фонетикэмрэ морфологиемрэ» монографиер - ар томиплI хъун хуейуэ иубзыхуа лэжьыгъэшхуэм и япэ тхылъыр арати, а зыращ и кIэм нигъэсыну зыхунэсар. Адыгэбзэм елэжьхэми ар зыджхэми икъукIэ къахуэщхьэпэн къэхутэныгъэщ мыр. 2005 гъэм къыдэкIа «Къэбэрдей-шэрджэс псалъэхэр къэхъуным морфологие Iуэхугъуэхэр зэрыхэтыр» тхылъыр щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжь Дзыгъуанэ Ритэ илъэс куэдкIэ иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм я Iэужьщ. Абулат (макъзешэ) зэгуэгъу-зэпэджэхэм ди бзэм щагъэзащIэ къалэнхэм теухуауэ ди бзэщIэныгъэлI нэхъыжьхэм ятха псори тегъэщIапIэ ищIри, Дзыгъуанэм нэрылъагъу ищIащ ди бзэм и грамматикэм морфологиер къат (Iыхьэ) щхьэхуэу зэрыхэувар, дэ дызэса фонетикэ, морфологие, синтаксис жыхуэтIэхэм ещхьыркъабзэу. Мы лэжьыгъэр лъабжьэ хуэхъуащ Дзыгъуанэ Ритэ дыгъэгъазэ кIуам пхигъэкIа и доктор диссертацэм. Куэд щIакъым сэ си тхылъи дунейм къызэрытехьэрэ, «Къэбэрдей-шэрджэсыбзэм грамматикэ, лексикэ-фразеологие я лъэныкъуэкIэ хэлъ Iуэхугъуэ гугъухэр» жиIэу. И цIэми къызэригъэлъагъуэщи, мыр унэтIыныгъэ зыбжанэу зэхэлъщ, иджыри нэсу джа мыхъуа е жэуап тэмэм зымыгъуэта Iуэхугъуэ куэд къызэщIэзыубыдэщ. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, цIэхэм я къэхъукIэр, глаголым къытепщIыкI формэ лIэужьыгъуэхэр, фразеологием и гъунапкъэхэмрэ абы бзэм щигъэзащIэ къалэнхэмрэ, нэгъуэщIхэри. Iыхьэ щхьэхуэ хухэсхащ хэхэс адыгэхэм я псэлъэкIэм хэлъ хьэлэмэтагъхэм. ЩIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжь Бэтокъуэ Нияз хьэзыр ищIащ адыгэбзэм и глагол къэхъукIэхэм ятриухуа монографием и Iэрытхыр. Нияз мы темэм бгъэдыхьэкIэщIэ къыхуигъуэтащ, абы и фIыгъэкIи иджыри къэс зыми гу зылъимыта лъэныкъуэ гуэрхэр наIуэ къищIащ. Мыри къыхэзгъэщынут: Бэтокъуэм и къэхутэныгъэр адыгэбзэкIэщ зэритхар, абы къыхэкIкIи бзэщIэныгъэм и терминхэу мы зыгъуэгукIэ димыIэ куэд адыгэбзэм къыхуигупсысащ. Дэ къызэрытфIэщIымкIэ, апхуэдэхэм я нэхъыбапIэр Iэрыхуэ, шэрыуэ хъуащ. Мы лэжьыгъэр тхылъу къыдэкIа нэужькIэ, бзэм ахэр къищтэнкIэ гугъапIэ щыIэщ. ЗэфIэдгъэкIа Iуэху щхьэпэхэм ящыщу къэзгъэлъэгъуэнут «Адыгэбзэ пэжырытхэмрэ нагъыщэ гъэувыкIэмрэ я хабзэхэм» делэжьыжу етIуанэу къызэрыдэдгъэкIыжар. Урыс Хьэталийрэ Зэхъуэхъу Лиуанрэ 1963 гъэм ягъэхьэзырауэ щыта а тхылъыр гъуэтыгъуей хъуат, итIанэ гъащIэми бзэми а лъэхъэнэ кIыхьым къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэм тещIыхьауэ ар зыкъомкIэ къыумыгъэщIэрэщIэжу хъунутэкъыми, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм и редактор Сонэ Абдулчэримрэ сэрэ а Iуэхум дытегушхуэри дгъэзэщIащ. Къытпэщылъ Iуэхугъуэхэм я гугъу пщIымэ, къудамэм ди къа- лэн нэхъыщхьэу иджыпсту зи ужь дитыр КIыщокъуэ Алим и бзэм и псалъалъэ зэхэлъхьэнырщ. Мыр зы цIыху-цIыхуитIкIэ пхузэфIэмыкIын Iуэхущ. псалъалъэм и картотекэр зэхэгъэувэн къудейм илъэс бжы-гъэ ихьынущ: тха-кIуэм адыгэбзэкIэ итхауэ къыщIэна псори псалъэ дапщэу зэхэтми, абы хуэдиз карточкэ щIын хуейщ, н.ж. минищэ зыбжанэ! ТхакIуэхэм я псалъалъэ пщIыным гугъуехь куэд зэрепхар арагъэнщ апхуэдэ тхылъу закъуэтIакъуэххэ фIэкIа щIыщымыIэр. Урыс тхакIуэхэм ящыщу Пушкин Александр и закъуэщ апхуэдэ пщIэ зыгъуэтар. Адыгэхэм я гугъу пщIымэ, Зэхъуэхъу Лиуан и фIыщIэкIэ дэ диIэщ ЩоджэнцIыкIу Алий и бзэм и псалъалъэ. Абы папщIэ Лиуан зэхигъэувауэ щытащ мин 60 хъу картотекэ. Ауэ, иджыри зэ къытызогъэзэжри, КIыщокъуэм и Iэдакъэ къащIэкIахэр хуэдэ зыбжанэкIэ нэхъыбэщ, ЩоджэнцIыкIум ейм нэхърэ. Аращ гуп щхьэхуэ зэхэтшэн хуей щIэхъуари. ИтIанэ иджырей техникэм - компьютерым - ди лэжьыгъэр нэхъ щIигъэпсынщIэну дыщогугъ, абы папщIи программэ щхьэхуэ зэхедгъэлъхьащ. ЩIэупщIэн щыIэнкIэ хъунущ, сыткIэ сэбэп къытхуэхъуну зи гугъу тщIы псалъалъэр, жиIэу. Абы и жэуапыр мыращ: кIыщокъуэ Алим, ди тхакIуэ, усакIуэ псоми я пажэм, и бзэр дджымэ, ди дежкIэ наIуэ хъунущ нобэрей адыгэбзэм и Iуэху зытетыр - абы и щытыкIэр, къарур, и зэфIэ-кIыр, и къулеягъэр. Сэ си щхьэкIэ къызолъытэ КIыщокъуэм и псалъалъэм и мыхьэнэр 1999 гъэм къыдэ-кIа ди япэ псалъалъэшхуэм ейм нэхърэ мынэхъ мащIэ- ну. Уеблэмэ а псалъэгъэнахуэм зезыгъэубгъу, ар езыгъэфIакIуэ лэжьыгъэ хъун хуейщ план дгъэувам ипкъ иткIэ 2009 гъэм къриубыдэу зи Iэрытхыр хьэзыр хъун хуей псалъалъэр. Мы гъэм нэгъуэщI зы псалъалъи гъунэ щралъащ ди къудамэм: Бэтокъуэ Нияз елэжьын щIидзащ адыгэбзэм (къэбэрдей-шэрджэсыбзэм) и грамматическэ псалъалъэм. Мыр зищIысыр кIэщIу къэпIуатэмэ, псалъэ къэгъэщIынымкIи, псалъэхэм захъуэжынымкIи адыгэбзэм зэфIэкIыу иIэр къыщыгъэлъэгъуауэ щытынущ. И лIэужьыгъуэкIэ Кавказ Ищхъэрэм щыяпэу увынущ. Бзэм елэжьхэри ди институтыр зэрыщытуи дрогушхуэ, дроин ди бзэщIэныгъэлI пашэ Къумахуэ Мухьэдин и нэIэ къызэрыттригъэт зэпытым, къызэрыддэлажьэм. Тхьэм узыншэу куэдрэ ди япэ иригъэт! ИщхьэмкIэ зи гугъу щытщIа «Адыгэбзэ» тхылъышхуитIыр и кIэм зэрынигъэсу, Мухьэдин нэгъабэ яужь ихьащ «Къэбэрдей-шэрджэс стилистикэ» къэхутэныгъэм. Нобэрей адыгэбзэм и шыфэлIыфэр зэхэгъэкIынымкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэну а темэр 2008 гъэм фIэмыкIыу зэфIихыну и мурадщ. Илъэс гъунэгъухэм длэжьыну ди гуращэхэм я нэхъыщхьэхэщ нобэрей адыгэ бзэщIэныгъэр здынэса псори къызэщIэзыкъуэж грамматикэ адыгэбзэкIэ тхауэ дунейм къытедгъэхьэныр, ди бзэм и псалъэхэр къанэ щымыIэу щызэхуэхьэса псалъэгъэнахуэ ин зэхэлъхьэныр. А зи гугъу тщIыхэр зытегъэпсыхьауэ щытынур теориер япэкIэ гъэкIуэтэным и закъуэкъым, ахэр щIэгъэкъуэнышхуэ хъунущ практикэ и лъэныкъуэкIи, нэгъуэщIу жыпIэмэ бзэр езыгъэджхэми зыджхэми я дежкIэ. Ди къудамэм лэжьыгъэу игъэшыр псори зыхуэкIуэжыр адыгэбзэм зегъэужьынырщ, абы и зэфIэкIымрэ и пщIэмрэ хэдгъахъуэурэ и гъащIэр кIыхь щIынырщ.
БищIо Борис, Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр институтым адыгэбзэмкIэ и къудамэм и унафэщI, филологие щIэныгъэхэм я кандидат.
ЗЭПЭГЪУНЭГЪУ ДЫВГЪЭЩ1
Лъэпкъ къэс езым и бзэ иIэжщ. Бзэуэ сабийм Iуралъхьэм, зыщIапIыкIым апхуэдизкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщи, ар анэ пэлъыту къагъэув. Аращ анэдэлъхубзэм анэбзэкIэ щIеджэр. ЦIыхур дунейм къыщытехьэкIэ, анэ быдзышэмрэ анэдэлъхубзэмрэщ Iурылъу япэ лъэбакъуэр зэричыр. Абы къикIыркъым нэгъуэщI лъэпкъыбзэ пщIэмэ, уи анэдэлъхубзэм зэран хуэхъуну. Ауэ япэ лъэбакъуэм къыдежьэу адыгэбзэм щIапIыкIа цIыхур куэдкIэ нэхъ цIыху щыпкъэу, а бзэмкIэ зыхилъхьа хьэл-щэнри нэхъ дахэу къыпфIощI. Адыгэ цIыхум щытепсэлъыхькIэ, «абы адыгэгу кIуэцIылъщ» щыхужаIэкIэ, ар нэгъэсауэ адыгэ хабзэм щIапIыкIа, дэнэ щыпсэуми, зэрыадыгэм иригушхуэу, и хьэл-щэнкIэ, и лэжьыгъэкIэ зыхэтым къахэщу аращ къикIыр. Адыгэбзэр Кавказ щIыналъэм лъапсэкIэ епхауэ ис лъэпкъ зыбжанэм я бзэхэм яхэтщ. «Кавказыбзэхэр» хужаIэу бзэ гуп щыIэщи, абдеж адыгэбзэм увыпIэшхуэ щиIыгъщ. Пэжщ, ижь-ижьыж лъандэрэ щIыналъэ къэухьышхуэм ису, ди цIыхухэри мелуан бжыгъэкIэ ябжу щыщытам, адыгэбзэм иIа тетыгъуэр нобэрейм хуабжьу къыщхьэщокI. Езы адыгэ лъэпкъыр, щхьэж зыщыпсэу щIыпIэ елъытакIэ, зэщхьэщыкIыу зэрыщытам хуэдэу, я адыгэбзэми зэщхьэщыкIыныгъэ иIэщ. УрысыбзэкIэ «диалект» жыхуаIэм хуэдэу, адыгэбзэм псэлъэкIэ бжыгъэ иIащ. Пэжщ, нобэ къыздэсым бахъсэн, беслъэней, абэзэхэ, кIэмыргуей, шапсыгъ, нэгъуэщI диалектхэри диIэщ. ЩIэныгъэлIхэр ди бзэ Iуэхум щытепсэлъыхькIэ, къыхагъэщ нобэ зэбгрыдзауэ дызэрыпсэум хуэдэ лажьэ къытщымыщIатэмэ, адыгэ лъэпкъым зы тхыбзэ диIэнкIэ хъунут, жари. Псом хуэмыдэу адыгэхэм нобэ «лъахъэ» ттелъыр ди анэдэлъхубзэм цIищ иIэ зэрыхъуаращ, къэбэрдеибзэ, адыгеибзэ, шэрджэсыбзэ жаIэу. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, мы Iуэху лъэхъар зэхэзымыгъэкIыф, абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар къызыгурымыIуэр куэдыкIейщ. Гу лъытэгъуафIэщ мы къедбжэкIа цIищми ди бзэкIэ зы цIэ яIэу зэрыщытыр - адыгэбзэ жыхуэтIэращ. Ди лъэпкъым и нэхъыбапIэр XVIII - XIX лIыщIыгъуэхэм зауэмрэ истамбылакIуэмрэ къыхэкIыу хэхэс щыхъум, хэкужьым къина мащIэм къытлъысыжар щIыгу мащIэ дыдэщ. ДызэпэIэщIэми, щхьэж и щIыгу кIапэ дисыжщ. Дунейм зызэрихъуэкIри, XX лIыщIыгъуэм и пэщIэдзэм, Урысейм властыщIэ щагъэуври, лъэпкъ къэс ялъытэу хуежьащ. Абы елъытауи, тхыбзэ къызэрыдатым и щхьэусыгъуэу, дызэрызэпэIэщIэм къыхэкIыу лъэпкъищу далъытащ. КъуэкIыпIэ гъунапкъэр зыIыгъа къэбэрдейхэр я щIыгукIи я цIыху бжыгъэкIи нэхъыбэу, езыхэри феодальнэ щытыкIэм иту, кIэщIу жыпIэмэ, адыгэ лъэпкъ псоми я деж къыщымынэу, Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэмкIи щапхъэу я цIэр жыжьэу зэрыIуам къыхэкIыу, КъэбэрдеицIэр къахуэнащ. Къэбэрдейр XV лIыщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ цIэрыIуэт: урыс тхыдэм къыхощ «кабардинские черкесы, пятигорские черкасы» жаIэу. ИкIи адыгэ щIыгур къэзэуныр къыздыщIадзар Къэбэрдей щIыналъэращ. Къэбэрдейм еуалIэу Псыжь Iуфэ Iусу щытам щыщу къызэтена адыгэхэм къытхуагъэнащ «черкесыцIэр». Мы цIэмкIэ адыгэ лъэпкъым нэгъуэщIхэр къыдэджэу щытащ. КъухьэпIэмкIэ дыкIуэнщи, адыгэ хэку курыкупсэм къинауэ адыгэ мащIэ тIэкIу исти, абы япэ щIыкIэ Адыгэ (Черкесскэ), Черкес авто- номнэ область фIащащ. ИужьыIуэкIэ Черкес автономнэ цIэр Псыжь Iуфэ Iус адыгэхэм къратыжри, адыгэ псоми ди фIэщыгъэцIэр кIахэ адыгэхэм къахуэнащ - Адыгэ хэку. Иджыри зэ жысIэнщи, зы лъэпкъым къэрал унафэкIэ къыдатауэ лъэпкъыцIэу щы диIэщ. Тенджыз Iуфэм Iус шапсыгъхэм автоном район иратри, иужькIэ къытрахыжащ. Дуней псом ди лъэпкъыр къызэрацIыхур шэрджэсущ, дэ дызэрызэджэжыр адыгэщ. Зы лъэпкъыу ущыщыткIэ, зы тхыдэ ущиIэкIэ, ди IуэрыIуатэр, псом хуэмыдэу, нарт эпосыр ди зэхуэдэу щыщыткIэ, нобэ дызэрыт щытыкIэм дызэпэщIедз. Абы сыщегупсыскIэ, ди адыгэ газетищми зэхэту зы къыдэкIыгъуэ зэтехуэу зэращIым папщIэ пщIэшхуэ яхузощI газетхэм я лэжьакIуэхэм. Бзэм и IуэхумкIэ къэзгъэзэжынщи, ди Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм ис адыгэхэр бжыгъэкIи дынэхъ мащIэщ, ди бзэри щIэныгъэлIхэм къызэрагъэувауэ щIэныгъэм зэрыхэтыр «кабардино-черкесский язык» жиIэущ. Ауэ абы къикIыркъым къанэ щымыIэу ди бзэр, ди тхакIуэхэр, усакIуэхэр зэрытхэ бзэр къэбэрдеибзэм техуэу. Абы и ущхьэгъур наIуэщ. Адыгэ тхыдэм IупщIу къыщыгъэлъэгъуащ къэбэрдейхэмрэ беслъэнейхэмрэ мэжэ гъэнэхуа ямыIэ жыхуаIэм хуэдэу зэхэт-зэхэсу, зэкIэлъыкIуэу зэрыпсэуар Кавказ зауэм зиубгъухукIэ. Хъыбарыжьхэм къызэрыхэщыжымкIэ, къэбэрдейхэмрэ беслъэнейхэмрэ адыгэ пщышхуэ Инал и къуэпсщ, ди бзэхэри зэпэгъунэгъуу къагъэув. Ауэ нобэрей ди республикэм къинэжар беслъэней къуажитI къудейщ, абыхэм я псэлъэкIэри (диалектри) хуабжьу хьэлэмэтщ. Беслъэней къуажитI Краснодар крайм щыIэщ. Беслъэней диалектым псом япэ тетхыхьащ щIэныгъэлI Балъкъэр Борис. Беслъэнейм къыкIэлъыкIуэу щыса абэзэхэ лъэпкъышхуэм къызэранэкIауэ ди къуажэхэм цIыху куэд дэсщ. Апхуэдабзэщ мамхэгъ лъэпкъри. Кавказ зауэм щыгъуэ зэхэзехуэн хъуауэ щыта шапсыгъ Абат Беслъэней и къуажэ ноби Iусщ Инжыджышхуэ и Iуфэм. Нэхъ лъэпкъ мащIэхэм хабжэу щыта вэпсынэ, агуей, н.къ. унагъуэцIэ фIэкI къащIэмынауэ дэсщ Псыжьышхуэ. Къэбэрдейми хуэдэ дыдэу, ди хэгъуэгуми щекIуэкIащ зауэ нэужьым, хэкужьым къина жылагъуэ цIыкIухэр зэхэгъэтIысхьэныр. Абы къыхэкIыу, адыгэ-абазэ къуажэхэми гъунэжу дэсщ лъэпкъитIми къахэкIауэ е адыгэ, е абазэ хъужауэ. Апхуэдэщ нэгъуейхэри. Псалъэм папщIэ, Нэгъуей кIыхькIэ еджэу къуажэшхуэ Инжыдж цIыкIу и Iуфэм Iусщи, абы и хьэблэшхуэм и цIэр Хъан-хьэблэщ, абы дэс адыгэхэр нобэ нэгъуей хъужащ. Я унагъуэцIэхэр къахуэна къудейуэ аращ. Адыгэу зызылъытэ куэдыкIейуэ яхэсщ къэрэшейхэми. Мы Iуэхум хуабжьу нэрылъагъу къыпщещI Кавказ зауэр Псыжь къыщызэпрыкIым беслъэнейхэми кIахэ адыгэхэми къащыщIар. Тхыдэтххэм зэрыжаIэмкIэ, беслъэнейхэр къэбэрдейхэм якIэлъыкIуэу лъэпкъышхуэу, къуажэ куэди яIэу, езыхэри феодальнэ щытыкIэм тету псэурт. (Мы тхыгъэр зи IэрыкIым беслъэней къуажэу 70-м щIигъу тхыдэм, адыгэ географием теухуа картэхэм къритхыкIыжащ). Къэбэрдеймрэ Беслъэнеймрэ апхуэдизкIэ я зэпыщIэныгъэр куути, беслъэнеипщхэмрэ уэркъхэм я къуажэхэмрэ къинэмыщIауэ, ХьэтIохъущокъуэхэ, Хьэгъундокъуэхэ, Къэсейхэ, Къубатэхэ, Алъэсчырхэ, н. езыхэм я къуажэ яIэжу щыпсэурт Псыжь псыхъуэ. Ноби абыхэм я унагъуэцIэхэр къуажэцIэу цIыхубэм яIурылъщ. Мы псори кIыхьу щIыжысIэр нобэрей шэрджэсхэри адыгейхэри зы щIыналъэ ису, урыс тхыдэтххэм «кубанские черкесы, Западная Черкессия, Закубанье, Черкесия» къытхужаIэу, тенджыз Iуфэм дынэсмэ, натхъуэджхэмрэ шапсыгъхэмрэ я псэупIэри мы фIэщыгъэцIэхэм къыхыхьэу зэрыщытар фигу къэзгъэкIыжынущи, аращ. Къэрэшей-Шэрджэсым ис адыгэхэм я бзэм зэтемыхуэныгъэу иIэр кIэщIу къезбжэкIмэ, сфIэигъуэт. Хьэбэз районым, Инжыдж цIыкIу и Iуфэм Iус жылагъуэхэр къэбэрдей бахъсэндэсхэм ещхьу мэпсалъэ; Псыжь Iуфэ Iус Абыкъухьэблэшхуэр къэбэрдей джылахъстэнейхэм техуэу мэпсалъэ: сыкIуас, сыхуейIым, н.къ. Инжыджышхуэ и Iуфэм Iус Абат хьэблэм дэсхэр, зэрыжытIащи, Шапсыгъым къикIауэ щытащ. КъухьэпIэмкIэ къикIауэ лъэпкъ зыбжани яхэсщ, абыхэми езыхэм я бзэ яIурылъыжщ. Инжыдж цIыкIу и Iуфэм Iус Къылыш къуажэрэ Джэбэкъуейрэ адыгэ-абазэу зэхэсщи, абыхэм я адыгэбзэм хуабжьу абазэбзэм ижь къыщIихуащ. Къуажэ псоми нэхъ къахощ нобэрей Тхьэстыкъуей (Беслъэней), Дохъушыкъуей (ВакIуэ-Жылэ) къуажитIым я псэлъэкIэр. Псалъэм папщIэ, «нанэ хадэм пкIэуэ итщ» беслъэнейм жиIэмэ, абы къикIыр «пщIэуэ» жыхуиIэщ, армыхъумэ нэуэжьыр зыгуэрым епкIэу аракъым. Е «нартыхур сыткIэ яшэрэ?» жиIэмэ, «сыткIэ ящэрэ?» жыхуиIэщ. Мы Iуэхухэм нэгъэсауэ тепсэлъыхьащ псыжь адыгэхэм я псэлъэкIэр зэпкърызыхауэ щыта Багъ Петр. Абы псалъэ зэтемыхуэу диIэр щIыбгъужмэ, ди тхыбзэм зэщхьэщыкIыныгъэ зэрыхэтым гу лъумытэну щыткъым. Ди тхакIуэхэм яIурылъ бзэм къыхэкIыу псалъэ куэди я тхыгъэхэм хагъэхьэ. Абы гу лъатащ щIэныгъэлIхэу Къумахуэхэ Мухьэдинрэ Зарэрэ икIи шэрджэс тхакIуэхэм я бзэр къэбэрдей тхыбзэм и зы лIэужьыгъуэу къагъэув. Абы къикIыркъым ди бзэм и цIэр къыщитIуэкIэ «на кабардинском языке» е «на черкесском языке» жытIэу бзитI мыхьэнэр къикIыу щIэджыкIакIуэхэр гъуэгу пхэнжым хуэдунэтIу. Абыхэм Iуэхур зытетыр, нэхъ тэрэзыр къагурыдгъэIуэн хуейщ. Глобализацэ жыхуаIэм нэхъри зэпэIэщIэ димыщIын папщIэ, ди лъэпкъэгъуу нэгъуэщI къэралхэм исхэми ди бзитIри (адыгеибзэри къэбэрдей-шэрджэсыбзэри) зэрытхузэфIэкIкIэ зы унафэм щIэту, зы жыпхъэм иту дгъэпсыфтэмэ, псоми ди сэбэп къыхэкIынут. Ар къыщедгъэжьапхъэщ еджапIэхэм. ЕгъэджакIуэхэм зэфIэкI яIэщ ди бзэм и Iуэхур зытетыр сабийхэм я пащхьэ иралъхьэнымкIэ. Адыгэ тхыбзэри алыфбейри нэхъ зэпэгъунэгъу тщIыфыну Iэмал диIэщ. Мы Iуэхур мызэ-мытIэу къаIэтащ. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, псалъэмакъым фIэкIыу, Iуэхур ехьэжьа хъукъым. АдыгеибзэкIэ (кIахэбзэкIэ) Унэрокъуэ Рае къыдигъэкIа тхылъ хьэлэмэтыщэм, «Тыркуейм ис адыгэхэм я IуэрыIуатэр» жыхуиIэм, емыджэфыр е еджэми къызыгурымыIуэнур куэдыкIейщ. Хэкум щикIыжым адыгэхэм здрахауэ, нобэр къыздэсым яхъумэфауэ, сыт хуэдэ IуэрыIуатэ хьэлэмэтыщэ куэд ит мы тхылъым! Ди алыфбеймрэ тхэкIэмрэ зэрызэтемыхуэм къыхэкIыу, кIахэбзэр нэхъри IэщIыб мэхъу. Хэти и фIэщ ищIын хуейщ адыгэ къуажэхэм адыгэцIэу яIауэ щытар нэгъэсауэ зэхуэдмыхьэсыжмэ, унагъуэцIэхэри зэдмыгъэпэщыжмэ, адыгэ тхыдэр зэфIэгъэувэжыныр гугъу зэрыхъунур. Куэд дыдэ къэзыIуатэр къуажэжьхэм, бгыхэм, псыхэм я цIэхэращ. Уеблэмэ къуажэцIэ дэнэ къэна, хьэблэцIэми хэкIыпIэшхуэ къует. Ди щIэджыкIакIуэхэм гу лъатауэ къыщIэкIынщ журналист Ширдий Маринэ Тыркум гъуэгуанэу щикIуам газеткIэ нэIуасэ дыщыхуищIым, къуажэцIэу кърибжэкIам, унагъуэцIэу къриIуам. Хуабжьу дыдихьэхауэ Маринэ «и ужь диту» адыгэ къуажэжьхэу Тыркум щыIэхэм нэIуасэ зыхуэтщIащ. А псор зы тхылъу къыдигъэкIатэмэ, Маринэ бзэ щIэныгъэм сэбэпышхуэ къытхуихьынт, хамэ щIыгур хэщIапIэ зыхуэхъуахэм икъукIэ къащхьэпэнт. Си тхыгъэр сыухыну сыхуейщ къарууэ, лъэкIыныгъэу диIэр зэщIэгъэуIуауэ, адыгэбзэр джыным нэхъ дегугъын зэрыхуейр жысIэу. Ди щIэблэм адыгэбзэр, ди тхыдэр фIыуэ ялъагъуу дгъасэмэ, лъэпкъыр хъума хъунущ.
Темыр Рае, бзэ щIэныгъэхэм я кандидат, Къэрэшей-Шэрджэс гуманитар институтым адыгэбзэмрэ абазэбзэмкIэ и къудамэм и унафэщI.
ГУГЪЭ Си гъащIэ гъусэу адыгэбзэ, Си зэхэщIыкIыр зыгъэкъабзэ, Уи макъ нэхъыбэу зэхэсхыхукIэ, Адэжь щIыналъэм сыIуплъэхукIэ, Адыгэу щыIэр дызэхэту, ЩIыуэпс телъыджэм и саугъэту, Дэр щхьэ вагъуэщIэ къэунэхуауэ, Ар сэ IэпщитIкIэ къэсIэтауэ, Дунейр сысейуэ сегъэгуфIэ, ГуфIэгъуэм сещIыр къарууфIэ. Сэ адыгэбзэм срилIыкIуэу, Сыщылэжьахэм егъэджакIуэу, БлэкIа илъэсхэм чэзу ящIу, Зыгуэрми си гур хамыгъэщIу, Си гукъэкIыжхэр къысхуахьыж, Тхылъышхуэм хуэдэу сыкъоджэж. Апщыгъуэм зи бзэм хуэпэжахэр, ЩэныфIэу хабзэ зезыхьахэр, Адыгэ гъащIэм лъэщу хэтщ, Акъыл, къарукIэ зэлъыкъуэтщ. Абыхэм нобэ я лэжьыгъэр, Анэбзэм хуаIэ лъагъуныгъэр, Нэхущ вагъуэу дымылъагъуми, Ди бзэр, ди хабзэр хъумэгъуейми, Щэнхабзэр гъатхэу къощIэращIэ, Ар гурэ псэкIэ зыхызощIэ. Ауэ гукъутэу, нэрылъагъуу, Зыхуагъэуву пцIыр ущхьэгъуу, ДиIэщ дэ зи бзэ зымыщIэжхэр, Лъэпкъ Iуэхум ауи хэмытыжхэр. Мис ахэм ящIэу загъэгъуащэ, Бзэ хейм хужаIэ хуэмыфащэ. Уи адыгэбзэр умыщIэжмэ, Адыгэ хабзэр зумыхьэжмэ, Сыт хуэдэ лъэпкъыу уэ зубжыну, Уи щIэблэр сытым хуэбгъэсэну? Гур увыIамэ, псэр хуэбэжкъым, Бзэр умыщIэжмэ, лъэпкъ уиIэжкъым. ЦIыху бзэ нэхъыжьу къигъэщIахэм, Лъэпкъ IуэрыIуатэу къащIэнахэм, Яхэткъым нартхэ япэсщIыну, Бзэ зэрытхами езгъэпщэну. Сэ нарт бзэ къабзэ сIурылъамэ, Къару е хущхъуэ гуэр схэлъамэ, Зи Хэкур щыуэ ягуэшахэм, ЦIэ зырызыххи зыфIащахэм- Къуэш адыгейхэм, къэбэрдейхэм, Жьыпэуи жьауи дэ къытхуэхъухэм, Мэжэхэр дякум дэсхыжынт, Лъахищми IэплIэ яхуэсщIынт. Я хэку къарукIэ ирахуахэм, Дунейм уэгу вагъуэу щикъухьахэм, Я псэр Хэку лъапсэм пысщIэжынт, ЗылI и бын IэфIу згъэпсэунт. Къэралыгъуэжьхэм хуэдэ къабзэу, Си адыгэбзэри бзэрабзэу, Къэрал Iуэху зехьэ яхуэсщIынт, ДыгъафIэ гъащIэу зиузэщIынт. Лъэпкъ щыгъуэ махуи димыIэжу, Ди бзэр, ди хабзэр дэ зетхьэжу, Ди щхьэ Iэтауэ дыпсэунт, Си бзэм хулъэкIри ялъагъунт. Адыгэ гъащIэр пызыщэнур, Абы и тхыдэр зытхыжынур Си адыгэбзэу си дунейщ, Хэт щымыгугъыр и пщэдейм? ШОРЭ Хьэсин.
КЪЭБЭРДЕЙМ КЪИК1РИ
Къэрэшей-Шэрджэсым адыгэбзэм зыщегъэужьыжыным хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIщ иужьрей зэманым кърагъэжьа “Си бзэ - си псэ, си дуней” зэпеуэр. Ар Къэбэрдей щIыналъэм къикIыу ди республикэм къызэрысрэ илъэс етIуанэ мэхъури, цIыху куэд абы зэрыхашамкIэ жыпIэфынущ бзэмкIэ абы сэбэп ин къызэрихьар. Къэрэшей-Шэрджэсым и Президент Батдыев Мустэфа гъатхэпэм и 14-р адыгэбзэм и Махуэу гъэлъэпIэным теухуауэ блэкIа илъэсым унафэ къызэрыдигъэкIар хуабжьу щхьэпауэ жыпIэфынущ а зэпеуэр егъэкIуэкIынымкIэ. Апхуэдэу КъШР-м егъэджэныгъэмкIэ и министерствэм, КъШР-м щыIэ адыгэ лъэпкъ-щэнхабзэ автономием, “КъэщIэрэщIэжыныгъэ” фондым, “Черкес хэку” газетым я жэрдэмкIэ мы гъэми а зэпеуэм пищэжащ. Ар гъэхьэзырыным я IыхьэфI халъхьэ республикэм и егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ институтым, Черкесск къалэм дэт педагогикэ училищэм, “ЩIэблэ” щIалэгъуалэ зэщIэхъееныгъэм. Мыбдеж жыIэпхъэщ “Си бзэ - си псэ, си дуней” зэпеуэ-фестивалым иджы лъэныкъуэ нэхъыбэ къызэщIиубыдэ зэрыхъуар. Абы хохьэ адыгэ уэрэдыжьхэр гъэзэщIэныр, театр гъэлъэгъуэныгъэхэр, литературэ-художественнэ жанрыр, нэгъуэщIхэри. Шэч хэмылъу, бзэр щIалэгъуалэм яхыхьэнымкIэ мыпхуэдэ Iуэхум мыхьэнэшхуэ иIэщ. “Си бзэ - си псэ, си дунейм” и къыщIэдзапIэу щытащ ар районхэм зэрыщызэхаублар. Нэгъабэрей зэпеуэм кърикIуахэр Анэдэлъхубзэм и Махуэм техуэу Черкесск къалэм къыщапщытэжынущ. Хьэбэз районым хыхьэ къуажэхэм я еджапIэхэм адыгэбзэр куууэ щаджу жыпIэфынущ, сыту жыпIэмэ, мыбдеж лъэпкъ зэхэпхъа щыIэкъым, хуиту бзэр ирагъэджыну Iэмал яIэщ. Апхуэдэкъым, псалъэм папщIэ, Адыгэ-Хьэблэ районыр. Абы хыхьэ къуажэ гуэрхэм лъэпкъ зэхуэмыдэхэр зэрыщыпсэум къыхэкIкIэ, гулъытэ лей хуащIын хуей мэхъу урысыбзэм. Апхуэдэу щытми, Адыгэ-Хьэблэ районыр мы зэпеуэм хэмыхьэу къэнакъым. Ар егъэкIуэкIыным жыджэру пылъщ районым и Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Аслъэн Алий. “КъэщIэрэщIэжыныгъэ” фондым и тхьэмадэ Хъупсырокъуэ Мурадин къелъытэ адыгэбзэм иджы нэхъ ди гупэ хуэдгъэзэжауэ. Ар IупщIу къыщытлъэгъуащ къуажэ еджапIэхэм зыкъызэрагъэлъэгъуам. Псом хуэмыдэу узыгъэгуфIэу Хъупсырокъуэм къыхегъэщ зэпеуэм яфIэфIу сабий гъэсапIэхэри къызэрыхыхьэр. ГугъапIэ къыдэзыт “Си бзэ - си псэ, си дуней” зэпеуэ-фестивалым и къуэпсхэр ди лъахэм къызэрысам зи фIыщIэ хэлъ, адыгэ лъэпкъ-щэнхабзэ автономием и унафэщI Уэхъутэ Александр жеIэ: - Ди бзэр, щэнхабзэр, зэхэтыкIэ дахэр хъумэнымкIэ мы Iуэхугъуэм уасэшхуэ иIэщ. Къэбэрдей-Балъкъэрым, ди республикэм ар зэрыщекIуэкIыр фIы дыдэщ, ауэ Адыгейри, Шапсыгъри, Успен районри къызэщIиубыдамэ, абы и мыхьэнэр куэдкIэ нэхъ ин хъунут. Ди къарукIэ едмыгъэкIуэкI къудейуэ, къэрал, республикэ унафэщIхэр абыкIэ щIэгъэкъуэн къытхуэхъумэ, ди бзэм къинэмыщIауэ, лъэпкъми зихъумэжынымкIэ сэбэп хъунущ. НобэкIэ Къэрэшей-Шэрджэсым хыхьэ, адыгэбзэр зыщIэлъ еджапIэхэр лэжьыгъэм куууэ хэтщ, абыхэм зыхуагъэхьэзыр зэпеуэм и къэпщытэжыныгъэм. АтIэ, дэтхэнэми къыпэщылъщ адыгэбзэм зэрыхуэшэрыуэр, ар къызэригъэсэбэпыфыр лъэпкъым и пащхьэ ирилъхьэну. ХУТЭ Iэминат.
Ф1АГЪЫМ ХОХЪУЭ
“Тхылъ фIэкIа гъусэ уимыIэу укъэнэныр нэхъыфIщ, акъылыншэ гуп уахэс нэхърэ”, - жиIащ франджы щIэныгъэлI Буаст Пьер. А цIыху цIэрыIуэм и псалъэхэр и щыхьэтщ тхылъым гъащIэм мыхьэнэшхуэ зэрыщигъэзащIэм. ЦIыхум щIэныгъэ зригъэгъуэтынымкIэ, и зэфIэкIым, и къэухьым зригъэужьынымкIэ ар дэтхэнэ зыри Iэмал имыIэу зыхуей хьэпшыпщ. Тхылъ къыдэгъэкIыным пыщIа гугъуехьхэм, псом хуэмыдэу ди анэдэлъхубзэмкIэ дунейм къытехьэхэм я Iуэху зыIутым щыгъуазэ зыхуэтщIыну зыхуэдгъэзащ Налшык дэт “Эльбрус” тхылъ тедзапIэм и редактор нэхъыщхьэ Бицу Анатолэ. -Иужьрей илъэсхэм къэралым щекIуэкIа зэхъуэкIыныгъэхэм яжь къащIимыхуу къэнакъым тхылъ тедзапIэхэми. Тхылъым и мыхьэнэр ехуэхащ, япэм хуэдэу ахэр фIыуэ ящэхужкъым. Абы къыхэкIыуи къыдэкIым и бжыгъэр хэпщIыкIыу нэхъ мащIэ хъуащ, ауэ фIагъым нэхъ зиIэтащ. Сытым щыгъуи дызытет хабзэщ къыдахьэлIа тхыгъэхэм нэхъыфI дыдэр къыхэхыныр. Ауэ тхылъу къыдэкIхэм я бжыгъэр зэрехуэхрэ, нэхъри дыхэплъыхь хъуащ. КIэщIу жыпIэмэ, “мащIэрэ IэфIу” жыхуиIэм ди лэжьыгъэр хуэкIуащ. Ар зи жагъуэ хъу тхакIуэхэри щыIэщ, ауэ щIэджыкIакIуэр нэхъ дэзыхьэхыну, щIэупщIэ зиIэну тхыгъэхэрщ дэ дызыхуейр. Псалъэм папщIэ, зауэ зэманым, абы иужь лъэхъэнэм теухуа тхыгъэхэр куэдым яфIэгъэщIэгъуэныжкъым. Пэжщ, абыхэми ди щIалэгъуалэр щыгъуазэу щытын хуейщ, ауэ абыхэм куэдрэ тетхыхьакIэщ. Узыхуей темэр къапщтэу абы утетхыхьыну ухуитщ, ауэ абы узыIэпызышэн гупсысэ щIэмылъмэ, тхылъеджэр сыт къызэрыдэпхьэхынур. ГъащIэр ипэкIэ макIуэ, абы зэхъуэкIыныгъэ зэхуэмыдэхэр щокIуэкIри, абы зыдебгъэкIун хуейщ. - Анатолэ, илъэс блэкIам къыдэвгъэкIа тхылъхэмрэ 2006 гъэм фубзыхуахэмрэ я гугъу къытхуэпщIамэ арат. - Япэм илъэсым къриубыдэу тхылъи 120-рэ къыдэдгъэкIыфу, абы щыщу 60-р адыгэбзэм къылъысу щытамэ, иджы а бжыгъэм фIыуэ кIэрыхуащ. Нэгъабэ къэтщтэнщи, псори зэхэту тхылъ 50 къыдэдгъэкIауэ аращ. АдыгэбзэкIэ тхылъ 20-м нэс дунейм къытехьащ. А бжыгъэм и нэхъыбэр еджапIэхэм къыщагъэсэбэпын учебникхэм, щIэныгъэ-чэнджэщ тхылъ цIыкIухэм яубыд. Апхуэдэ тхылъхэр къыдэгъэкIыныр ди къалэн нэхъыщхьэщ. МыдэкIэ художественнэ литературэу, ар прозэуи, поэзиеуи, публицистикэуи щрети, тхылъи 7 дунейм къытехьащ. Сыт хуэдэ ахэр икIи хэт сымэ зи IэдакъэщIэкIыр? КIыщокъуэ Алим и тхыгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъхэр том зыбжанэу къыдэдгъэкIыныр илъэситI ипэкIэ къедгъэжьа Iуэхущ. Абы щыщу етIуанэ, ещанэ тхылъхэр, Жылэтеж Сэлэдин и “Лъапсэмрэ къуэпсымрэ”, Елгъэр Кашиф и “Гъуэгуанэ кIыхьыр”, IутIыж Борис и “Къудамэхэр”, Тхьэгъэзит Зубер и усыгъэхэр къыдэдгъэкIащ. Сабийхэм папщIэ дунейм къытехьащ Гъубжокъуэ Лиуан (“Жэм пыджэрей”), Хьэх Сэфарбий (“Акъылыщхьэ”), Хьэщыкъуей Олег (“КхъуейплъыжькIэрыщIэ) сымэ я тхылъ цIыкIухэр. БлэкIа илъэсым еплъытмэ, мы гъэм ди тхылъ бжыгъэр тIэкIу нэхъыбэнущ. Тхылъ 53-рэ къыдэдгъэкIыну дубзыхуащ, абы щыщу 20-р адыгэбзэм хухэтхащ. ЗанщIэу къыхэзгъэщынщи, учебникхэр нэхъ мащIэнущ. Ахэр нэхъ Iэмалыншэу ябж, сабийхэр ирырагъэджэну ямыгъуэтыжу къалъытахэращи, 7 къудей хъууэ аращ. Мы илъэсым дунейм къытехьэнущ КIыщокъуэ Алим и тхыгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъым и 4 - 5-нэ томхэр, Нало Заур и новеллэхэмрэ хъыбархэмрэ иту “Мазэм фIэкIа зыми имылъэгъуа”, ЛIыгъур Чэрим и зы повестрэ рассказхэмрэ щызэхэгъэува “ЯмыгъэзэщIа лъэIу” тхылъхэр. Ди усакIуэхэм щыщу Бещтокъуэ Хьэбас (“Адыгэбзэм и уэсэпс нэху”), Къагъырмэс Борис (“Щыхьэт”), Мыкъуэжь Анатолэ (“Лъэхъэнэ”) сымэ я тхылъхэри къыдэкIыгъуэм хуэдгъэхьэзыращ. Псом хуэмыдэу дегугъуащ сабий литературэм. Ахэр КIуантIэ Iэзид и “Псэбыдэр”, плъыфэ зэмыфэгъуэхэмкIэ дахэ дыдэу гъэщIэрэщIауэ Щоджэн Леонид и “Мэдэ цIыкIур”, Мэз Iэниуар и усэ тхылъыр. ФIы дыдэу къыдэхъулIауэ, апхуэдэуи куэд зыщыгуфIыкIыну къэтлъытэ тхылъхэм ящыщщ адыгэ таурыхъхэр щызэхуэхьэса “Дыщэ кIанэ” жыхуиIэр. Адыгэу зызыбжыж дэтхэнэ зыри зыхуэныкъуэщ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и къалэмыпэм къыщIэкIа “Щикъухьащ адыгэр дунеижьым” тхылъым. Мыр нэхъапэм урысыбзэкIэ къыдэкIауэ щытащ, ауэ иджы щIэ гуэрхэри хэлъхьэжауэ игъэхьэзыращ. Абы итщ публицистикэ тхыгъэхэр, очеркхэр, усэхэр. КъыдэдгъэкIыну ди мурадщ уэрэдхэр щызэхуэхьэса зы тхылъи. Абы Джэдгъэф Борис и усэхэу ди композитор цIэрыIуэхэм макъамэ зыщIалъхьахэр итынущ. - Тхылъыр зи къалэмыпэм къыщIэкIамрэ фи IуэхущIапIэмрэ сыт хуэдэу фызэдэлажьэрэ? - Псом япэу къыхэзгъэщынщи, авторым тхылъ къызэрыхудэдгъэкIым щхьэкIэ ахъшэ къеIытхыркъым, атIэ абы и тхыгъэм хуэкIуэ гонорарыр идот. Мыбдежми къэтщтэнщи, зи япэ тхылъыр къыдэзыгъэкIымрэ цIыхубэ тхакIуэмрэ я лэжьыгъэхэр пхузэхуэгъэдэнукъым. Шэч хэмылъу, прозэмкIэ е поэзиемкIэ щыIэ уасэм и нэхъыщхьэр цIыхубэ тхакIуэм ептынущ. Къэралым къыдита ахъшэр зытекIуэдэнухэр илъэсым и пэм деж доубзыху. Псалъэм папщIэ, КIыщокъуэ Алим и тхылъыр къыдэгъэкIыным зы сом бжыгъэ гуэр хухыдохри, абы и ныкъуэр тхылъыр щытрадзэ типографием, авторым гонорару мыпхуэдиз лъос жытIэурэ тыдогуашэ. Тхылъыр тща иужь къыщIэтхыжыр дэ дыдейщ. Тхылъ тедзапIэр къэралым и дэIэпыкъуныгъэм щыгугъ IуэхущIапIэущ зэрыщытри, абы къытхуиутIыпща мылъкур зыхуримыкъуам, дэ къэдлэжьыжар тыдогъэкIуадэ. - Авторым и тхылъыр къищтэжыну хуеймэ, ар дауэ зэрыхъур? - Абы щыгъуэм дэ ди Iуэхур нэхъ тыншщи, дыгуфIэжу еттыжынущ. Сэ апхуэдиз сыхуейкъым жиIэми, къигъэлъагъуэ тхылъ бжыгъэр къищтэж хъунущ. Авторыр хуитщ и тхыгъэм къыпэкIуа гонорарым къыщIэкI тхылъ къищтэжынуи. - Анатолэ, къыдэвгъэкI тхылъхэр зэращэхум фыщыгъуазэ? - Сыт хуэдэ тхылъхэр ящэхуами, дапщэ къэнэжами фIы дыдэу дощIэ. Япэм тхылъхэмкIэ сату зэращIыр зи IэмыщIэ илъа IуэхущIапIэ щыIащ. Дэ къыдэдгъэкIа тхылъхэр абы тшэрэ етрэ ахэр зэрытIихамкIэ Iэ тедзэжауэ тхылъымпIэ къыдатыжамэ, ди Iуэхур зэфIэкIат. Иджы ар щыIэжкъым, дэ ди продукцэр езым зэдгъэкIуэкIыжын хуейщ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, ди лэжьыгъэмрэ сату IэнатIэмрэ зэкIэлъыбгъэкIуэныр тыншкъым. Ари и зы щхьэусыгъуэщ къыдэкI тхылъхэр мащIэ щIэхъуам, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ тыкуэным щIэлъын щхьэкIэ тхылъыр къыщIыдэбгъэкIын щыIэкъым, абы зыми и фейдэ хэлъкъым. Аращи, районхэм щыIэ IуэхущIапIэ зэхуэмыдэхэм, курыт еджапIэхэм дошэ, тыкуэнхэми мащIэ-мащIэурэ щIыдолъхьэ. Ямыщэхур адыгэбзэкIэ къыдэкIхэм я закъуэкъым. Мыдрей тхылъхэм еплъытмэ, анэдэлъхубзэкIэ къыдэкIхэр лъапIэкъым. Дыхэплъыхьауэ нэхъыфI дыдэхэрщ къыдэдгъэкIыр жытIэми, абыхэми щIэупщIэшхуэ яIэкъым. Зэманыр гугъу хъуащи, цIыхум а тхылъым иритыну ахъшэр ерыскъым тригъэкIуэдэн хуей мэхъу. Апхуэдэу щытми, тхылъыр хуейм къещэху, ар имыIэу мыпсэуфхэри мащIэкъым. ИтIани, ехъуапсэу, ауэ къищэхуну хузэфIэмыкIыу дапщэ щыIэ?.. Епсэлъар ЩхьэщэмыщI Изэщ.
ЛЪЭПКЪ КУРЫТ ЕДЖАП1ЭМ И МЫХЬЭНЭР
Адыгэбзэр лъэпкъым Iурылъыным, абы зиужьын папщIэ щыIэ хэкIыпIэхэр къэгъуэтыным ерыщу хуэлажьэхэм ящыщщ адыгэ тхакIуэ Щоджэн Леонид. Курыт еджапIэм зэрыщIэс лъандэрэ анэдэлъхубзэм и IэфIыр зыхэзыщIа щIалэм пасэу усэ тхын щIидзащ. Леонид и усэхэр щызэхуэхьэса япэ тхылъ цIыкIур, “Лъэмыж” зыфIищар, 1987 гъэм дунейм къытехьауэ щытащ, иужькIэ “Къру шырхэр” (1993), “Псей щхъуантIэ” (1996), “Моцэрэ Бацэрэ” (2001) тхылъхэр къыдэкIащ. Щоджэным и IэдакъэщIэкIхэр уасэ зимыIэщ иджырей щIэблэм я дежкIэ. Ар къалъытащ адыгэбзэмкIэ егъэджакIуэхэми. Леонид и творчествэр щызэпкърах сабий гъэсапIэхэм, пэщIэдзэ еджапIэхэм, и усэхэр, уэрэдхэр цIыкIухэм ирагъащIэ. НыбжьыщIэхэм папщIэ иригъэкIуэкI лэжьыгъэ купщIафIэхэм къадэкIуэу, Щоджэныр и телъхьэщ адыгэбзэр класс нэхъыжьхэм куууэ щегъэджыным, хабзэр я Iэпэгъуу щIэблэр къэгъэхъуным. Абы ипкъ иткIэ, лъэпкъ курыт еджапIэхэр къэгъэщIэрэщIэжын зэрыхуейм, абы папщIэ къэгъэсэбэпыпхъэ Iэмалхэм теухуауэ гупсысэ пыухыкIахэр иIэщ абы. “Демократие зыужьыныгъэм ди лъэпкъ цIыкIухэм къахуихьа ехъулIэныгъэхэм ящыщщ адыгэбзэр, балъкъэрыбзэр, урысыбзэр Къэбэрдей-Балъкъэрым къэралыбзэу зэрыщыувар, - жеIэ Леонид. - 1990 гъэхэм пэщIэдзэ классхэм предмет псори анэдэлъхубзэкIэ щаджу ирагъэжьащ, ди мылъэпкъэгъухэм адыгэбзэр е балъкъэрыбзэр Iэмал имыIэу зрагъэщIэн хуейуэ къагъэуващ, анэдэлъхубзэхэмкIэ сыхьэт бжыгъэхэр нэхъыбэ ящIащ, ар езыгъэджхэм я улахуэм процент 25-рэ хущIагъуащ. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, иужьрей илъэсхэм щхьэусыгъуэ мыгурыIуэгъуэхэм къыхэкIыу а IуэхуфIхэр IэщIыб ящIыжащ. Лъэпкъ псоми я дежкIэ нэхъыщхьэр я бзэр яхъумэжынырщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, бзэр щымыIэмэ, лъэпкъри щыIэнукъым. Ди зыужьыныгъэр зэлъытахэм бзэри зэращыщым тепщIыхьмэ, анэдэлъхубзэхэм ехьэлIауэ мыпхуэдэ къалэнхэр гъэзэщIэн хуейуэ соплъ: республикэм и къалэхэм, къуажэхэм щыIэ курыт школхэм 1-нэ классым щыщIэдзауэ 6-нэм нэс предмет псори анэдэлъхубзэкIэ щегъэджыныр; абы папщIэ зыхуеину тхылъ псори адыгэбзэкIэ, балъкъэрыбзэкIэ зэдзэкIауэ къыдэгъэкIыныр; 7 - 11-нэ классхэм зы тхьэмахуэм анэдэлъхубзэм сыхьэти 6 щыхухэхыныр, ди мылъэпкъэгъухэм адыгэбзэмрэ балъкъэрыбзэмрэ (тIум я зыр) егъэджыныр; егъэджакIуэхэм я улахуэм хухагъэхъуауэ щытар яхущIыгъужыныр; литературэр къызэращэхун сом 200-р етыныр; лъэпкъхэр зэрызэпсалъэ урысыбзэми гулъытэ щхьэхуэ хуэщIыныр”. Шыпш Даянэ.
КУЭД Щ1АУЭ СЕГЪЭП1ЕЙТЕЙ
Уи махуэ фIыуэ, газетеджэ лъапIэ. Нобэ си къалэмыр къызыхуэсщтар куэд щIауэ сызыгъэпIейтей, сызыгъэгузавэ Iуэхущ. Уримыгузэвэни плъэкIынукъым абы, уи Хэкур фIыуэ плъагъурэ, абы фIы къехъулIэным ухущIэкъумэ. сэ сызэреплъымкIэ, цIыхум къыдалъхуа бзэм нэхъ лъапIэ зыри щыIэкъым. Ауэ ар зымылъытэ, абы пщIэ хуэзымыщI куэд гъащIэм ущрохьэлIэ. “Сыадыгэщ” жызыIэ куэд я анэдэлъхубзэм ирипсэлъэфыркъым. Ар къызыхэкIыр я бзэр фIыуэ зэрамылъагъура хьэмэрэ зрагъэщIэну Iэмал ямыгъуэтрэ? ФIэщщIыгъуейщ етIуанэр щхьэусыгъуэ зыхуэхъухэр щыIэу. АтIэ сыт зи анэдэлъхубзэкIэ мыпсэлъэфхэм (мытхэфыр къыдогъанэри) адыгэкIэ дыщIеджэр? Сыт апхуэдэхэм а цIэ лъапIэр щIызэрахьэр? Абы и жэуап зыми къуитыркъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ищIэркъым. Дэтхэнэ зы лъэпкъми и къэкIуэнур сабийхэращ. Абыхэм анэдэлъхубзэр ямыгъэшэрыуэмэ, хэт къыкIэлъыкIуэ щIэблэм ар Iурызылъхьэнур? Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, абыхэм ящыщ куэд нобэ адыгэбзэм “хуэщIакъуэщ”. Апхуэдэ щытыкIэм и хэкIыпIэр псом япэрауэ, адэ-анэм я деж щызолъагъу. Дэтхэнэ ныбжьыщIэри зыдэплъейр и адэ-анэращи, ахэр адыгэбзэкIэ къепсэлъэн, адыгэ хабзэм унагъуэм щыщIапIыкIын хуейщ. ЕтIуанэрауэ, сабийм и анэдэлъхубзэр фIыуэ илъагъунымкIэ дэIэпыкъуэгъушхуэ хъунущ и егъэджакIуэри. Сабийр абы и псэлъэкIэм, дуней тетыкIэм кIэлъоплъ. Бзэр тхъумэным, егъэфIэкIуэным псори зэгъусэу делэжьыпхъэщ, махуэ къэс абы пщIэ лей, гулъытэ хэха хуэтщIыну къыттохуэ. Сабийхэр нарт хъыбархэм, адыгэ таурыхъхэм, ди хабзэ дахэм щIэтпIыкIмэ, итIанэщ ди лъэпкъым, бзэм къэкIуэн щаIэр.
ЩОМАХУЭ Залинэ, КъБКъУ-м и студент.
ГЪАТХЭ ДЫГЪЭ Си гъатхэ дыгъэ къуэмыхьэж, Си гукъыдэж, си гурыфIыгъуэ, Дунейр уэрыншэм ныбгъуэхьэшт, УзиIэу зыми семыфыгъуэ. УзиIэу зыми семыиж - АбыкIи, си бзэ, уэрщ си щапхъэр: Сэ уи беягъкIи сыбеижщ, Адрейхэм сщIэуи сыхуопабгъэр. Уэрыншэм гъащIэр шхын мышут, И IэфIи фIэIуи зыхэзмыщIэу, Мо дыгъэ къепсыр щхьэкIуэ шут, Абдж къызэрыкIуэт вагъуэ мыщIэр. ЖызыIэ щыIэщ псэлъэгъэху Уэ къэбгъэщIэнур къэбгъэщIауэ, И псалъэ кIапсэр зэрихъэху УфIэмыIуэхуу, къопэбжьауэу. Сэ зы дакъикъи семыдэIу Абы я псалъэ мыжьэ-мывэм. Къуршыпс ежэхыр хуэщIкъым дэгу Абы зыгуэрым хидза мывэм. Псыр тожри мывэхэр къонэж, Гъуэгу зэрытехьэрэ и псыпэр ЗэринэкIар абы гъунэжщ Мывэ пкIэлъейкIэ щхьэдэхыпIэу. Си адыгэбзэ, уэ улъэщщ, Зи зэманыгъуэу угурыхуэщ, ЦIыхугу дэтхэнэри къотIэщI, Уэ ущагъабзэкIэ Iэрыхуэу. Зэм, си бзэ, уохъури уэ жьгъыру, Адыгэ пшынэу уобзэрабзэ, Зэм къызыкъуохри уи къарур, ХеящIэ джатэу ар уогъабзэ. Анэ быдзышэу уэ уIэфIщ, УщыщхьэщыскIэ сабий гущэм, Гухэлъ уэрэди жыбоIэф, ЗэригъэзэкIыу пщащэ гущIэр. Уэ уафIэжьгъейми, къэбгъэщIащ Зэрыдунейуэ зэджэ “Нартхэр”, Гъэ минхэр, си бзэ, уэ бгъэщIащ, Иджыри мащIэкъым уи натIэр... Си лъэпкъым щIэблэ къыщIэхъуам Насып вагъуэбэу ужьэхэпсэу Я нэхъ тхьэмыщкIэ ар щыхъуам УреIэ уэ, си адыгэбзэ!БЕМЫРЗЭ Мухьэдин Къэрэшей-Шэрджэс Республикэ, Хьэбэз район, Алий-Бердыкъуэ къуажэ
ПЭСЩ1 ЩЫ1ЭКЪЫМ
Сэ Адыгей университетым и лъэпкъ факультетым сыщоджэ. Си нэIэ зытет зэпытыр адыгэбзэрщ. Си лъэпкъым и анэдэлъхубзэр лъапIэщ сэр-кIэ, абы пэсщI щыIэкъым. Сигу къеуэращи, къалэм щыпсэу адыгэхэм я анэдэлъхубзэм хуэфащэ пщIэ хуащIу схужыIэнукъым. Зэрыадыгэр пщIэуэ, уэрамым уащрихьэлIэмэ, я нэхъыбэр къызэропсалъэр урысыбзэщ, езыхэм я бзэр ящыгъупщэжа хуэдэ. ЦIыхум бзэ зыбжанэ ищIэмэ, ар хъарзынэщ. Урысыбзэри фIэкIыпIэ зимыIэщ ди дежкIэ, ауэ адыгитI зэIущIамэ, зэрызэпсэлъэн хуейр я анэдэлъхубзэкъэ? Лъэпкъым и нэщэнэ нэхъыщхьэр лъэпкъыбзэращ, ар зумыпэсыжмэ, Iумпэм пщIымэ, уи лъэпкъми пщIэ хуумыщIу аракъэ - нэгъуэщIу къызгурыIуэркъым сэ ар. Псом хуэдэжкъым ди зэманыр - ди бзэм нэхъ дыщыхуэсакъын хуей зэманщ дэ дыщыпсэур. Ди бзэм нобэ зедмыгъэужьмэ, Iэпэдэгъэлэл тщIырэ къытфIэмыIуэхумэ, ар пщэдей тIэщIэхужынкIи мэхъу. Си щхьэкIэ, си анэдэлъхубзэр ефIэкIуэн, абы зиужьын щхьэкIэ, схузэфIэкI псори злэжьын мурад сиIэщ сэ. Бзэм и Iуэхур гугъущ, адыгэбзэр къапщтэмэ, хэплъэгъуэ хъуащ абы и Iуэхур. ЩIэблэр егупсысын хуейщ абы - дэтхэнэми зэхищIыкIын хуейщ анэдэлъхубзэм мыхьэнэуэ иIэмрэ абы уелъэпауэ зэрымыхъунумрэ. Адыгэбзэр къулейсызкъым икIи гуащIэмащIэкъым. АтIэ щхьэ нэмыплъ еттын хуей абы? Нобэ нэмыплъ еттмэ, пщэдей дыпыкIащ абы. Ди бзэм дэ дыкъыщхьэщымыжмэ, ар дэр-дэру дымыхъумэжмэ, хамэм абыкIэ дыщIыщыгугъын щыIэкъым. Апхуэдэущ сэ ди бзэм и Iуэхур къызэрызгурыIуэр. СогуфIэ ди бзэр фIыуэ зылъагъу куэд ди щIалэгъуалэм зэрахэтым щхьэкIэ. Ди нэхъыжьхэм - ди бзэр ди деж къэзыгъэса цIыху Iущхэм - дреплъей ахэр, щапхъэ трырах. Адыгэбзэм и нобэри и пщэ-дейри зэлъытар дэращ - нобэрей щIэблэрщ. Ди нэIэ тет зэпытын хуейщ абы. Ди ужь къихъуэнухэм фIыщIэ къытхуащIынщ абы щхьэкIэ. ТхьэлI Айдемыр, Адыгей университетым и студент. Мейкъуапэ къалэ.
СИ АНЭДЭЛЪХУБЗЭ
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд хузотх
Си анэдэлъхубзэу си псэ, Си анэдэлъхубзэу си нэ, Щхьэ ущымыIужрэ къабзэу Нобэ уэ адыгэ унэ?
Си анэдэлъхубзэу дахэ, Си анэдэлъхубзэу пагэ, Зэгуэр ди адэжьхэр уэрти Дуней псом язэрыхэтыр!
Си анэдэлъхубзэу гуапэ, Си анэдэлъхубзэу гуащIэ, Уи бын пэжхэр щIым гуп-гупу Щызэбгридзакъэ гъащIэм.
МащIэр хъурэ гуащIэмащIэ? МащIэр хэкIуэдэжрэ занщIэу? Си анэдэлъхубзэу щыпкъэ, Уэ ущхьэщыхьакъым нэпкъым!
Си анэдэлъхубзэу нахуэ, Си анэдэлъхубзэу хахуэ, Зы шу закъуэу щытми, нартыр Пэувыфти и дзэм чынтым!
Си анэдэлъхубзэу уардэ, Си анэдэлъхубзэу быдэ, КIуэщIыр пэжмэ уэ уи лIыгъэр, Ар дэращ зи хуэмыхугъэр.
Си анэдэлъхубзэу си псэ, Си анэдэлъхубзэу си нэ, Щхьэ ущымыIужрэ къабзэу Нобэ уэ адыгэ унэ?
И тхылъ тIэкIухэр пхуэхъуу мащэ, Уехыжауэ дунейм къищIэм, Си анэдэлъхубзэу хъыжьэ, ТхакIуэр уэ уи сын мывэжькъэ!
Ямыпсыхьу къэна куэпкъырщ Сосрыкъуэ иIар лIапIэу. Си анэдэлъхубзэу лъапIэ, Уэ улIэжмэ – лIэжащ лъэпкъыр! БИЦУ Анатолэ
|
|
|||||||
|
СССР-м и къэрал саугъэтым и лауреат К1эрашэ Тембот (1902-1988)
|
СССР-м, Урысей Федерацэм и къэрал саугъэтхэм я лауреат, Адыгейм, КъБР-м, КъШР-м я ц1ыхубэ тхак1уэ Мэшбащ1э Исхьэкъ
|
|
||||||
|
Си бзэ-си псэ си дуней
Зэпеуэм хэт к1элъыплъак1уэ гупыр Къармэхьэблэ къыдохьэ. Абы хэтхэр гуапэу кърагъэблагъэ шууейхэмрэ къэфак1уэхэмрэ
|
Тхак1уэ, щ1эныгъэл1 Нало Заур
|
Артист Мысостышхуэ Пщызэбий
|
|
|||||
|
Адыгэбзэр зыгъэбзэрабзэхэр |
||||||||
|
Налшык къалэ дэт «Насып» сабий гъэсап1э-пэщ1эдзэ еджап1эм ц1ык1ухэм щрат щ1эныгъэм къыдэк1уэу, адыгэ хабзэми ерыщу щыхуагъасэ. Сурэтым щыфлъагъу теплъэгъуэм ныбжьыщ1эхэм нысащ1эр унэ ирашэу аращ.
|
Тхак1уэ, зэдзэк1ак1уэ Къэрмокъуэ Хьэмид
|
Тхак1уэ, щ1эныгъэл1 1ут1ыж Борис
|
|
|||||
|
ссылки |
къыдэкIыгъуэхэр |
|
||||||
|
|
|
Copyright © 2005 Buch e-mail: [email protected] |
|
|
||||
|
|
||||||||