ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ

АДЫГЭ ПСАЛЪЭ

КъБР-м

 И ПАРЛАМЕНТЫМРЭ ПРАВИТЕЛЬСТВЭМРЭ

Я ГАЗЕТ

сайт газеты «Адыгэпсалъэ»

2006 гъэм мазаем и 11

газетыр 1924 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм и 1 лъандэрэ къыдокI

ХЪЫБАРЫЩIЭХЭР

ТХЫДЭ

ХЪЫБАРЕГЪАЩIЭ

ТХЫГЪЭХЭР

АРХИВЫР

english

адыгэбзэ

русский

ФIыщIэ тхыгъэ

 Москва областым хыхьэ Ногинск къалэм иджыблагъэ щыхэплъэжащ “Спецмелиоводхоз” ФГУ-м и лэ­жьы­гъэм къри­кIуахэм. А Iуэху­щIа­пIэм хыхьэ предприятэ 11-м ящыщ зыщ Къэбэрдей-Балъкъэр управленэри.

   Федерал къэрал управленэм и унафэщIым ехъулIэ­ны­гъэ нэхъыфI зиIэхэм ящыщу къи­гъэлъэгъуащ ди республикэм щыIэ къудамэр. Абы лэ­жьы­гъэу зэфIигъэкIым, хэ­хъуэу къыIэрыхьэм, цIыхухэм я лэжьапщIэм зэрыхигъахъуэм папщIэ ФГУ-м и ЩIыхь тхылъ къыхуагъэфэщащ.

   Управленэм и къудамэ Тэрч районым къызэрыщызэIуахам, абы и фIыгъэкIэ псыщIэ­гъэлъадэ IэнатIэр зэрефIэкIуам, мэкъумэш продукцэу куейм къы­щалэжьым зэрыхэхъуам пап­щIэ Тэрч район администрацэм и Iэтащхьэ Пэнагуэ Максим ФГУ-м и управленэм и унафэщIхэм яхуигъэхьа фIыщIэ тхы­гъэм зэIущIэм кърихьэлIа­хэр щыгъуазэ ящIащ.

СОКЪУР Астемыр.

Лъэпкъ проектым ипкъ иткIэ

   Мейкъуапэ. Адыгейм мэкъумэшымкIэ и министр Бойкэ Сергей зэрыжиIамкIэ, мэкъумэшым зегъэужьыным теухуауэ УФ-м и Президентым къыхилъхьа лъэпкъ проектым республикэм лэжьэн щыщIидзащ.

   Псалъэм папщIэ, иджыблагъэ “Россельхозбанкым” и хэщIапIэм щызэхэтащ Iэщышхуэу 600 зыщIэхуэн комплекс яухуэн мурадкIэ щIыхуэ хуейуэ банкым къэлъэIуахэм кредит ахъшэ пIалъэ кIыхькIэ етыным теухуа зэIущIэ. Кредитыр къеIызыхыр Красногвардейск районым Лениным и цIэкIэ щыIэ мэкъумэш IуэхущIапIэрщ. Абы илъэсий пIалъэкIэ иратынущ сом мелуан 20, илъэсым процент 16 хуэзэу. Ауэ а процентым и зэхуэдитIыр къэралым ­хуи­п­­шыныжынущ.

IэмэпсымэщIэ

   Адыгейм и республикэ сымаджэщым иджыблагъэ къищэхуащ цIыхум и кIуэцIыр къызэрапщытэ компьютер томограф.

   Апхуэдэ къэпщытэныгъэхэм щхьэкIэ зы илъэ­сым къриубыдэу республикэм и цIыху минитху­ Ставрополь, Краснодар къалэхэм кIуэуэ щытащ. Иджы Адыгейм щыпсэухэм Iэмал ягъуэтащ я щIыпIэ имыкIыу я узынша­гъэр къапщытэну.

МВД-м къызэритымкIэ

   Черкесск. Къэрэшей-Шэрджэсым и МВД-м и пресс-IуэхущIапIэм и унафэщI Къардэн ФатIимэ “Интерфаксым” и журналистым зэрыжриIамкIэ, Урысей Федерацэм, нэгъуэщI къэралхэм я ахъшэ нэпцIхэр зыщэ, къэзыщэху щIэпхъаджащIэхэр республикэм къыщаубыд зэпытщ.

   А хъыбарегъащIэ IэнатIэ дыдэм къызэ­ри­там­кIэ, Къэрэшей-Шэрджэсым щыIэ щIы­налъэ политпарту 22-м, жылагъуэ зэгухьэны­гъэ­хэм, диным и лэжьакIуэхэм иджыблагъэ ягъэ­хьэзыращ фашизмэм щIыналъэм зыкъыщи­мы­Iэ­ты­ным, абы пэщIэтыным хуэгъэпса къыхуеджэныгъэ.

ЛъэныкъуитIыр зэгурыIуэркъым

   Сыхъум. Урысей Федерацэм НэгъуэщI къэрал IуэхухэмкIэ и министерствэм и лIыкIуэ Бочарников Михаил иджыблагъэ жиIащ абхъаз-куржы зауэм щIемыгъэдзэжыным теухуауэ мы махуэхэм Женевэ щекIуэкI зэIущIэм зэпэщIэува лъэныкъуитIыр хэтыным шэч къызэрытрихьэр.

   Грузием теухуауэ мы махуэхэм Швейцарием щекIуэкI зэIущIэм хэтщ Урысей Федерацэм, Германием, Франджым, США-м, Великобританием я лIыкIуэхэр. Абы щытепсэлъыхьынущ Абхъазымрэ Грузиемрэ зауэ ирамыгъэжьэжын щхьэкIэ зэлэжьыпхъэхэм, лъэныкъуитIым дзыхь зэрызэхуащI, зэрызэгурыIуэ щIыкIэхэм, Гал районым куржыхэм ягъэзэжын щьэкIэ лэжьын хуейхэм.

Хьэщыкъуей Олег.

Акъылым ухуешэ

Уи щхьэм теплъхьэу укъыз­дикIамкIэ зэ уеп­лъэ­кIыжмэ, къызэбнэкIа уи гугъахэр пщхьэ­щыкIауэ плъагъужынщ.

ГъащIэм тIэкIу-тIэкIуу щытшэчыр зэуэ къыттрилъхьэмэ, дригъэтIы­сэ­хынти.

КъыщIэбдзэж хъууэ щы­­тамэ, гъащIэр зэIащIэ­пэнти.

Уи фэбжь зыхэлъым езы акъылым ухуешэ.

ЩIыхьыр къэзылэжьам и щхьэкIэ зэзэмызэщ къы­­зэрылъысыр, ауэ и цIэм гува-щIэхами къы­лъо­сыж.

Лъабжьэм и лэжьэкIэр щхьэкIэм хыболъагъуэ, щхьэкIэм и псэукIэр лъаб­жьэм елъытащ.

ЦIыхушхуэм гъащIэм щыпхиша гъуэгур щыху­пIэ бзаджэу ягъэIуж, абы пызыщэфын къыщIэмы­хъуэмэ.

IэхъуэдэмыкIуэм и зэ­ран­кIэ, хъушэ псор тощ­хьэ­рыукI.

Лей къызылъысам илъ ищIэжыну и къарур хунэмысми, и псэм игъэ­гъур­къым.

ПхузэфIэмыкIынум зы­кIэрумыщIэныр лIыгъэщ.

ПситIыр тыншу зэрыхуэ чысэм зыр къинэмэ, йобэмпIыхь.

ДызыщIэхъуэпсыр къэсыху, ди зэманыгъуэр хьэ­­рэкъуакIэм дохьэж.

Насыпыр нэуфIыцI­щхьэ­рыуэщ: цIыху зэхэ­дзи зэхэгъэжи ищIыр­къым, къоуэлIэнуми пте­щхьэ­ыукIынуми упщIэ-усэркъым.

ПцIыр сыт щыгъуи ящIэу яупс, ауэ пэжым гу лъамытэжу къажьэдоху.

Уэ сыт ухуейми жыIэ, дауэ ухуейми жыIэ - пса­лъэм кърах и мыхьэнэщ.

Бейтыгъуэн

Сэфарбий.

Уэрэд

   Ди гъунэгъу ищхъэрэр къэ­тIыс­ри, дыгъуасэ мыпхуэдэу къызжиIащ: “Дыгъуэпшыхь Хьэсэнбий (я гупэ къисырат зи гугъу ищIыр) хуабжьу сызэгуигъэпат. Уи фIэщ хъун, ап­хуэдизкIэ сыкъэгубжьати, асыхьэтым сыфIэбгъэжамэ, лъы IэмпIэ къысщIэмыкIынт! Мыпхуэдэу мурад быдэ сщIы­ри сыгъуэлъыжащ: сыпсэуху си унагъуэ къизгъэхьэнкъым, сэри я деж си лъапэр щыс­лъэ­щIынкъым! “Мор щIы­­-         жез­­­мыIар сыт, мыдрейр щIы­жез­­мыIар лIо!” - сигу зызыш­хы­­­хьыжым уэшх блэкIам щIа­кIуэ сфIыкIэлъедзыжри сыхэлъщ, сымыжеифу.

   Ауэрэ жэщ ныкъуи нэсащ. Си нэм жейр къысхуе­кIуэр­къым. Сыхэлъщ, сыкъыхо­плъри. Щымыхъужыххэм, со­Iэ­бэри щIызогъанэ телевизорыр. Сыплъэмэ - Тут Заур Моск­в­а уэрэд щыжеIэ. Адыгэ уэрэдыжь къыщреш къэралышхуэм и жьантIэм! Дзэм хуэдэу щыIувт уэрэд щыжиIэ унэм цIыхур. Ди къэрал абра­гъуэм и щIыпIэ псоми къыща­лъа­гъурт иджы ар, щызэхахырт!

   АпхуэдэлI, апхуэдэ уэрэд ады­гэм зэрыдиIэм си гур ща­бэ, гуапэ къищIащ асыхьэтым. IэфI къысщищIащ ди лъа­хэ­ри, ди лъэпкъри - псори, псори, бий кIэуфIыцI сщIыну си гугъа ди гъунэгъури абыхэм яхэтыжу!..

   Къысхуэвгъэгъу, дыгъуэпшыхь тIэкIу фи жагъуэ сщIа си гугъэщ жысIэу я деж пщэдджыжьым сыщыдыхьам, зыуэ я гуапэ хъуати!”

ЗэлъыIухакIуэ

   ЛэжьапIэ пэшыр зэлъыIу­зы­хыр зэрахъуэкIат. Си жа­гъуэ хъуакъым - плIанэпэм дэт пхъэнкIиилъэм тхылъым­пIэжь сыт издзаIамэ, ирихырти, абдеж щиухырт а IукIы­жам и къалэныр. Мыр хуабжьу егугъурт. КъыпхуэцIыху­жын­тэкъым си пэшыр, ап­хуэ­дизкIэ къабзэ хъуати. Сызытес шэнтым и лъакъуэхэм къы­щыщIэдзауэ, бжэ-щхьэ­гъубжи стIолыщхьи зы­лъэ­мыIэс къигъанэртэкъым. Зэ­щIэ­лъэсат, зэщIэпхъэнкIат, зэ­щIэлъэщIат.

   МахуитI-щы дэкIри, гу лъыптэ хъуащ а зэлъыIуха­кIуэм и лэжьыгъэм зэрыкIэ­ри­­гъэхуам. Аргуэру махуитI-щы дэкIыжри, сабэм, фIейм, пхъэн­кIийм сыкърихьэлIэ ­хъуащ. ЛIот къэхъуар? Зы­ри...

   ЩIэуэ къэува лэжьакIуэр и лэ­жьыгъэм есауэ арат!

Iуэху хъарзынэ

   Щэбэтымрэ тхьэмахуэмрэ - си зыгъэпсэхугъуэ махуитIым - щхьэкъэIэт симыIэу сылэжьащ.  Япэ махуэм стхащ зэ­рыб­кIэ тедзауэ напищ из. Стхы­ри, сы­­зыхуэарэзыжу унэм сы­кIуэ­жащ.

   ЕтIуанэ махуэм къэсщтэжщ а стхари, жэщ хъуху сены­къуэкъужащ, сигу хуэмыза­гъэу. ИкIэм-икIэжым, зыри мы­хъуну къыщIезгъэдзыжщ, псори зэфIэстхъыжри сы­кIуэ­­жащ. ГъэщIэгъуэныра­тэ­къэ, сызыхуэарэзыжт, си махуэр кIуэдауи къэслъытэртэ­къым, Iуэху хъарзынэ зэфIэз­гъэ­кIауэ фIэкIа!

Хьэх Сэфарбий.

Пьесэ тхыным сыдехьэх

Сызэлэжьым сытеп­сэ­­лъы­хьын сфIэ­фIы­щэ­къым, ап­хуэдэри си за­къуэ­къым. ИтIанэми жыс­Iэнщ иджып­с­ту зи ужь си­тыр.

   Ди республикэм щыщ цIыху цIэрыIуэ гуэрым теу­хуауэ къыдэкIыну тхылъым солэжь. Абы папщIэ интервью, гукъэ­кIыж хуэдэхэр зэхузохьэс. КIыхьлIыхьи ­хъуащ, ауэ кIуэтэху мыбы сызэрелIэ­лIэн хуейр нэхъри къыз­гуроIуэри, сотIы­сы­лIэж...

   Куэд щIауэ си усэ тхылъ къыдэкIакъым. Ди тхылъ тедзапIэм сысейуэ зыри щIэ­лъкъым иджыпсту. Яропольский Георгий игу къихьащ си усэхэр уры­сы­бзэ­кIэ зэридзэкIыу тхылъ щхьэ­хуэ ирикъун хуэдиз зэхуихьэсынуи, абы яужь дитщ.

   Пьесэ тхыным сытегушхуауэ абы солэжь, ауэ зэкIэ театрым зыри къащ­та­къым: “Иджыри къэс зыри сIахакъым жысIэу”, - си жа­гъуэ хъууи сы­тIы­сы­жа­къым, зэгуэр ягу ирихьыни си Iэдакъэ­щIэкI­хэм къахэ­кIы­ну согугъэ.

Къаныкъуэ Заринэ.

Сыт хуэдэ удз гъэгъар нэхъ дахэ?

Вагъуэудз - астра

Гуащэщхьэц - гладиолус

ГуащэIэпэ - орхидея

Гъэгъаишхуэ - георгина

Гъурмыж - герань

Дадий - душица обыкновенная

Дадийщхьэплъ - горицвет весенний

Дарииху - эспарцет

Епэр - фиалка

Къэлэрдэгу - ландыш

Къэрабэ - одуванчик лекарственный

Къырухугу - незабудка

Мэжджытудз - сирень

Мэхъычплъыжь, къэрмэфибл - гвоздика

Пэлъауэ - лютик

Сэтэней - лабазник

ТIуп - колокольчик

Унэхьэцыбанэ - роза

Фоуку - василек бледно-желтый

ХъумпIэцIэджудз - пион узколистный

Шынэ-шынэ - ромашка

Шуудздахэ - лилия

Iущхьэ - мак.

КъыбгурыIуа иджы!

   Я деж уэршэракIуэ къекIуэ­кIа гъунэгъу фызыр щIоупщIэ:

   - Хэт, Емынэжь цIыкIу, нэ­хъы­фIу плъагъур? Мамэ?

   - АIэ.

   - НтIэ, папэ?

   - Хьэуэ.

   - Хэт-тIэ?

   - Уипхъу Мадинэ цIыкIущ!..

И унэцIэр-щэ?

   И адэм щIыгъуу паркым къы­щызыкIухь Угъурлыжь цIыкIу щIоупщIэ:

   - Папэ, мо жыгым и цIэр сыт?

   - Уэздыгъейщ.

   - И унэцIэр-щэ?

Къэзыгъэушыж хущхъуэ

   Угъурлыжь цIыкIу яхуэмыгъуэлъыжу жэщыбг хъу­хун­кIэ щыст. Адэ-анэр абы иризэгуэпырт, ауэ иращIэнур къахуэщIэртэкъым. Къыщыхъу щыIэт ахэр щыхилъэфэж, сабийр джэгуу щысурэ. Ныщхьэби Iуэхур абы зэры­хуэ­кIуэнум иригузавэу:

   - Мыр ебгъэлъэтэхмэ, IэфIу уигъэжеинущ! - жиIащ адэм, хущхъуэ гуэр и къуэ цIыкIум жьэдилъхьэурэ. - Укъэмы­пIэ­тIауэу уигъэжеинущ...

   Таблеткэр езыгъэлъэтэха Угъурлыжь цIыкIу гъуэлъыжри, тэлайкIэ щылъащ. Иу­жьым:

   - Къэзыгъэушыж хущхъуэ къыс­хуэхь! - жиIэри къызэ­фIэ­­тIысхьэжащ.

ЛIыгъур Чэрим.

Зэпеуэм щытек1уахэр

 ЩIэныгъэм зегъэужьынымкIэ Фондым и попе­чи­тельскэ советым 2006 гъэм иригъэкIуэкIа зэ­пе­­уэм щытекIуахэм я цIэр иджыблагъэ къра­Iуащ.­­

   ЩIэныгъэхэм я кандидатхэмрэ докторхэмрэ я зэпеуэм щытекIуахэщ Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и Къэ­бэр­дей-Балъ­къэр щIэны­гъэ центрым Прикладной математикэмрэ авто­ма­тизацэмкIэ и щIэны­гъэ-къэхута­кIуэ институтым и унафэ­щIым и къуэдзэ, физи­ко-математикэ щIэныгъэхэм я кан­дидат, доцент Псхьу Ар­сен (щIэныгъэ чэн­джэ­щэгъур физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, ЩIДАА-м и академик, Прикладной мате­ма­ти­кэм­рэ автома­ти­зацэмкIэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым и унафэщI Нэхущ Iэдэмщ), докторантхэу физико-математикэ щIэ­ныгъэхэм я кандидат Карпенкэ Сергейрэ (щIэныгъэ чэнджэщэгъур физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Темрокъуэ Анатолэщ) химие щIэныгъэхэм я кандидат Долбин Игоррэ (щIэ­ны­­гъэ чэнджэщэгъухэр хи­мие щIэныгъэхэм я док­тор, профессор, биохи­ми­ческэ физикэмкIэ РАН-м и институтым и лабораторэм и унафэщI Заиков Геннадийрэ физико-математикэ щIэ­ныгъэ­хэм я доктор, профессор Нэхущ Iэдэм­рэщ).

   «РАН-м и аспирант нэ­хъыфI» номинацэм пашэныгъэ къыщи­хьащ Урысейм ЩIэны­гъэ­хэм­­кIэ и академием и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэ­ны­гъэ центрым При­­к­ладной ма­тематикэмрэ авто­ма­тиза­цэмкIэ и щIэныгъэ-къэхута­кIуэ институтым и аспирант Гербековэ Маринэ (щIэ­ны­гъэ чэнджэщэгъур Нэхущ Iэдэмщ).

БАХЪУЭ Бет1ал и гъащ1э купщ1аф1эр

  Бахъуэ БетIал ТIрашэ и къуэр 1935 гъэм дыгъэгъа­зэм и 12-м Шэджэм райо­ным хыхьэ Щхьэлыкъуэ къуажэм къы­ща­лъхуащ, абы пэщIэдзэ щIэныгъэ щызригъэгъуэтащ.

   1954 гъэм Бахъуэр Совет Армэм ира­джэ. И къулы­къур ирихьэкIа нэужь, ар Латвие ССР-м къонэри, Елгавэ къалэм дэт машзаво­дым щолажьэ. А зэманым ар заочнэу сурэт щIыным щыхуоджэ Моск­ва дэт цIыхубэ уни­верситетым. Къэбэрдей-Балъкъэрым къе­гъэзэжри, щэнхабзэм и IэнатIэм пэроувэ. Зэрылажьэм хуэдэурэ, БетIал пшынауэ­хэмрэ хормейстерхэмрэ щагъэхьэзыр курсыр къеухыж. 1969 гъэм ар Бахъсэн къалэм мэIэпхъуэ. 1982 гъэ пщIондэ районым Щэн­хабзэмкIэ и унэм и сурэтыщIщ.

   1982 - 1990 гъэхэм Бахъуэр мэлажьэ аги­та­ционно-художественнэ бригадэм и методисту. 1990 гъэм къыщыщIэдзауэ райис­пол­комым щэнхабзэмкIэ и къудамэм художественнэ самодеятельностхэмрэ Iуэры­Iуа­тэмкIэ и методистщ.

   1959 гъэм къыщыщIэдзауэ БетIал усэ­хэр,­ рассказхэр, интермедиехэр, сценариихэр, макъамэхэр, гушыIэхэр, ауанхэр итхырт.

   Бахъуэ БетIал 1997 гъэм Урысей Федерацэм и тхакIуэхэм я союзым хагъэхьащ.

   УсакIуэ, тхакIуэ, уэрэдус Бахъуэ БетIал и гъащIэ псор щэнхабзэм пыщIауэ щытащ. Макъамэри пса­лъэ­хэри езым ейуэ, ди композитор цIэрыIуэхэми ядитхауэ Бахъуэм и уэрэдищэм щIигъу дунейм къытехьащ, повестхэмрэ рассказхэмрэ щызэхуэхьэса “Анэл”, “Нэпсрэ насыпрэ” тхылъхэр къыдигъэкIащ.

   Бахъуэ БетIал зэфIэкI иIэу илъэс куэдкIэ зэрылэжьар къалъытэри, “КъБР-м щэн­ха­бзэм­кIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ” цIэ лъапIэр къыфIащауэ щытащ. И ныбжьыр илъэс 62-м иту БетIал 1997 гъэм мэкъуауэ­гъуэм и 10-м дунейм ехыжащ.

АБАЗЭ Албэч,

Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и доцент.

Акъыл зи1эм акъыл къелъыхъуэ

   Щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ я лэ­жьакIуэхэми, литературэм гулъытэ хуэ­зыщI­хэми яхэту къыщIэ­кIынкъым Бахъуэ БетIал зымыцIыху, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ ар усакIуэт, тха­кIуэт, сурэтыщIт, макъамэ телъы­джэхэр зэхилъхьэрт, иуса уэрэдхэр Iэпэ пшынэкIэ дежьуужу езым игъэ­за­щIэрт, и пьесэхэм къытращIыкI спектаклхэми щыджэгужырт. ЖыпIэнурамэ, ар зыхэмызагъэ щы­Iэу къыщIэкIынтэкъым. Ауэ щыхъукIи, псоми тIэкIу-тIэкIу хищIыкIыу, зызримыпщыт щымыIэу аратэкъым - ищIэр хъуащIат, едаIуэхэм, еплъхэм ягу ирихьырт.

аРЫНШАМЭ ар апхуэдизрэ  уты­­­­­­ку­­­­­хэм кърагъэхьэнтэкъым, радиоми телевиденэми я бжэхэр хузэIуахын­тэ­къым, и тхыгъэхэр газетхэмрэ журналхэмрэ къытрадзэнтэкъым, ахэр тхылъ щхьэ­хуэу­ри къыда­гъэкIынтэ­къым. А псом къыдэкIуэу БетIал и сурэтхэр республикэм и къалэхэм, районхэм щагъэ­лъэгъуащ.

   Дауэт-тIэ апхуэдиз зыхузэ­фIэкI, а псоми дэгъуэу хэзагъэ Ба­хъуэ БетIал куэдым къы­зэ­рамыцIыхунур? Ауэ щыхъу­кIи, БетIал цIыху хэтыкIэ зы­щIэ, гу къабзэрэ псэ дахэрэ зиIэ адыгэ щIалэт. Ар ящыщ­тэкъым хъуа-мы­хъуами стхар тевдзэ, вгъэлъа­гъуэ жызыIэу къурмакъеищIэм щIэгъуалъхьэхэм. И зэ­фIэ­кIыр здынэсыр ищIэж пэт­ми, акъыл зиIэм акъыл къе­лъыхъуэ жи, уи чэнджэщыр, ущиер Iумпэм ищIыр­тэкъым. Абы сыщыгъуазэт сэри, ар нэхъыфIу зыцIы­ху­хэм, абы нэхъ хуэ­зэрейхэм сы­щыщти. Япэрауэ, БетIал сэ­рэ дызэкъуажэгъу къудейтэкъым, Щхьэлыкъуэ школми дыщызэдеджат. И анэшхэри ди гъунэгъути, щIэх-щIэхыурэ дызэхуэзэу, мэзым, бэзэрым дызэдэкIуэу ды­къызэдэгъуэгу­рыкIуащ. Арат нэхъ ин дыкъэхъуа, балигъыпIэм диува, зыгуэрхэри ттхыуэ щIэддза нэужьи зым и усэм адрейр едгъэ­да­Iуэу,къехьэкI-нехьэкI хэмылъу чэнджэщ щIызыIэ­пыт­хри.

   Пэжщ, ар зэхьэлIар литературэ Iуэхурат, армыхъумэ БетIал зыхэзагъэ псор сэ къы­зэхъулIэнутэкъым. Ап­хуэ­дэуи сфIэфIт и уэрэдхэм седэIуэну, и сурэтхэм сеп­лъы­ну. Езыми ар ищIэрти, зыри сщигъэ­п­щкIур­тэкъым. И псэ Iыхьэ хилъхьэу, и гур утIы­пщауэ абы узригъэдаIуэ уэрэдхэм узыIэ­пашэрт, уатхьэкъурт. Езы тхакIуэм и бзэ­кIэ, и псэкIэ гъэпсати, ахэр нэ­гъуэщIхэм ейхэм хэбгъэ­гъуэщэнутэкъым.

   Бахъуэр гушыIэрейт, нэ­жэ­­гужэт, лъагъуны­гъэм щIэх-щIэхыурэ итхьэкъухэм ящыщт. Мис а псори я къи­гъэ­хъуапIэт БетIал и творчествэ лIэужьыгъуэбэм: сурэтхэр щищIкIи, уэрэдхэр щи­уск­Iи, усэхэмрэ рассказхэмрэ щитхкIи Бахъуэм къыт­хуиIуа­тэр игукIэ, и псэкIэ зы­хищIэрат.­ Дэри гъусэ дызыхуи­щIырт, и дунейм дыхишэрт. Си щхьэ­кIэ апхуэ­дэут къызэрысщы­хъур.

   Абы сызригъэдаIуэхэри, си­гъэлъагъухэри, сызри­гъаджэхэри езым и щхьэм къысхубгъэ­дэхыртэкъым - абыхэм я нэхъыбэр зэхьэлIар езырауэ къысщыхъурт. Апхуэдэу къыщIыс­фIэ­щIыр, ищхьэкIэ къызэрыхэзгъэщащи, ар фIыуэ сцIыхуу зэры­щы­тарагъэнщ. Дэ дызы­гъэш­кIэт, тIуми ди анэхэр дысабийуэ дунейм ехыжат. Абыи нэхъ гъунэгъу дызэ­хуи­щIу къыщIэкIынт. АбыкIэ дызэхуэмытхьэусыхэми, зым адрейм гущIэгъу зэры­хуи­щIыр нэрылъагъут. Ауэ мыбдежми БетIал нэхъ лIы­гъэ хэлът: нэщхъеину, зи­гъэтхьэмыщ­кIэфэну хущIэ­мы­хьэ хуэдэт ар. Сэ сытхэ къудей­мэ, мобы и Iэри, и лъэри, и псэри здынэмыс щы­Iэ­тэкъым. А псом уакъыдэхуэу тхьэусыхапIэ бгъуэтынт? Ар художественнэ творчествэм лъэныкъуэ псомкIи “гъэ­ры­пIэм ириубыдахэм” ящыщт. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, и тхыгъэхэм я нэхъыбэр къыдэмыкIауэ езыр дунейм ехыжащ.

   Бахъуэ БетIал хуэдэхэм я цIэри, къащIэна я лэжьыгъэ­хэри гулъытэншэу къэбгъанэ хъуну­къым. БетIал хуэфащэт и тхыгъэхэр, и уэрэдхэр, и сурэтхэр зэрыт тхылъ дэ­гъуэ къыхудэдгъэкIыну.

ЕЛГЪЭР Кашиф,

“Iуащхьэмахуэ” журналым

 жэуап  зыхь и секретарь.

Куэдым я гукъеуэ

  «Адыгэ псалъэ» газетым и редакцэм лъэIукIэ зыфхузо­гъа­зэ, си мызакъуэу, Налшык щыщ си цIыхугъэ куэдми я гукъе­уэм унафэ тревгъэщIыхьыну сыфщыгугъыу.

   ЦIыхум и гукъэкIымрэ и лэжьы­гъэмрэ нэгъуэщI минхэм гупсэ­ху­гъэ, узыншагъэ, гукъыдэж къаритмэ, абы пщIэ гуэр иIэн хуейкъэ?! Зи гугъу сщIыр «городской парк» жыхуаIэу Налшыки республикэри зэрыпагэм къежьапIэ хуэхъуа ХьэтIохъущокъуэ Хьэ­тIэхъу­щы­къуэ и жыг хадэращ. Зи гуащIи зи мылъкуи абы хэзылъхьа цIыхум и цIэр а жыг хадэм фIэт­щыжу, зы фэеплъи хуэд­гъэув щхьэ мыхъурэ?

   Кавказ Ищхъэрэ псом щумы­гъуэ­тын дахагъэ бгъэдэлъщ мы жыг хадэм. Ди къэралым щыщхэ­ми, нэхъ жы­жьэIуэ къикIахэми ар зыфIэ­мыгъэ­щIэгъуэн, къалэм и щIыпIэ нэхъ дахэ дыдэу къэзымылъытэ къахэкIауэ къыщIэкIын­­къым.

   ЩIэми жьыми я зекIуапIэ, я зы­гъэпсэхупIэ жыг хадэм ар зейуэ щыта ХьэтIохъущо­къуэм и цIэр фIэтщыжыным фыхэлIыфIы­хьы­ну фыкъыхузоджэ ар зыхузэ­фIэкIыну дэтхэнэри.

Бэрбэч Бористэн,

лэжьыгъэм и ветеран.

Дыщалъхуа щ1ыналъэм теухуауэ

  Котляровхэ Мариерэ Викторрэ ди республикэм и щIы­пIэ нэхъ дахэ дыдэхэм ятеухуа буклетхэр иджыблагъэ къыдагъэ­кIащ. Шэч хэмы­лъу, абы ди лъахэр нэхъри цIэрыIуэ ищIынщ, туристхэр къыдихьэхынщ. Ар сурэт дахэхэмкIэ гъэ­щIэрэщIащ, авторхэр щIы­­пIэхэм удихьэ­хыу тотхыхь.

   Тхылъым и хъыбар щызэхэтхым дэ ар зыгъэхьэзы­ра­хэм захуэдгъэзащ я лэ­­жьы­гъэ­щIэм тедгъэпсэлъы­хьы­ну.­ Мис абыхэм къыджа­Iа­хэр:

    «КъБР-р Кавказым и нал­къутщ. А псалъэхэм яхэлъ­къым егъэлеиныгъэ гуэри: республикэм щыхьэщIа, ди бгыхэм я лъагъуэ бгъузэхэм ири­кIуа, ауз куухэм я лъа­щIэ­­хэм Iуданэ щIыху хуэдэу къыдэщ псыхэр зылъэгъуа дэтхэнэми жиIэнщ ди лъахэр дунейм и щIыпIэ нэхъ телъы­джэхэм зэращыщыр.

   Зы щIыналъэр адрейхэм ебгъэщхьыну къекIуу къыщIэ­кIын­къым, сыту жыпIэмэ, ахэр дахэ-IейкIэ пхузэхэгъэкIынукъым, дэтхэнэри Тхьэм и фIыгъуэщ. Абы къыхэкIыу дэ дыхуеякъым Къэбэрдей-Балъкъэрым дыщытепсэ­лъыхькIэ ар, псалъэм и хьэ­тыркIэ, Швейцарием едгъэпщэну. Пэжщ, апхуэдэу зыщI­хэри щыIэщ. Мы лэжьыгъэр щыдгъэхьэзырым дэ дыкъе­джащ 1886 гъэм къыдэкIа «Вестник Европы» журналым Иванюкрэ Ковалевскэмрэ ятхауэ ит «Iуащхьэма­хуэ и лъапэм» очеркым. Мы­пхуэдэ псалъэхэми дыIу­уащ: «Нерон нэхъ щIыпIэ дахэ игъуэтынтэкъым, жиIащ ди ныбжьэгъухэм ящыщ зым. Ди гупым хэтхэм псоми Швейцариер фIыуэ яцIыхурт, икIи дэ псори дыарэзыт мыпхуэдэ дахагъэрэ уардагъэрэ Швейцариеми зэрыщыдмыгъуэты­нумкIэ». Швейцариер елIа­лIэу зэрахьэ щIыналъэ гъэ­щIэ­рэщIащ. Абы зыкIи езэ­гъынкъым иджыри цIыхулъэ здынэмыса ди къуршыщхьэ дахэхэр. Ди щIыпIэм зыри щыгъэщIэрэщIакъым, псори дунейр къызэриухуэрэ зэрыщытам хуэдэщ. Ди лэжьы­гъэр щыдгъэхьэзырым дэ щIы­пIэ гъунэгъухэми пхы­дза­хэми дыщыIащ, зэуи къы­д­гуры­Iуэ­жащ дыщалъхуа лъахэм теухуауэ тщIэр зэрымащIэ дыдэр. Дэ ар иджыри зэдгъэцIы­хун хуейуэ къыщIэкIынщ, ауэ махуэ къэс абы иужь дитми гъащIэр тхуримыкъуну къытщыхъужащ.

   Апхуэдэу щыт пэтми, дэ иужь дихьащ зэрытхузэфIэкI­кIэ ди республикэр сурэтхэм­кIэ къэдгъэлъэгъуэну. Ап­хуэ­дэ мурадкIэ щIыпIэ телъы­джэ­хэм дыщыIащ. КъэткIухьащ дыгъэпс пщэдджыжьуи, уэлбанэ махуэуи, шэджагъуэ хуа­­бэвэхыуи, пщыхьэщхьэ­уи. Тлъагъухэр къызэрытIуэ­тэн псалъэ дгъуэтыртэкъым. Бгыхэм дыдэкIырт. Къурш лъапэхэм щыIэ хъупIэ Iувхэм дапхыкIырт. Рид Майн джунглим пхыкI къэхутакIуэхэм ятеухуауэ итхахэм къытра­щIыкIыжа фильмхэр дигу къагъэкIыжырт тлъагъухэм. БгъуэнщIагъхэми дыщIы­хьащ. Уэру къежэх псы цIыкIу­хэми куэдрэ дызэпры­кIащ. Къэхъуащ уэс куум дыщыхэнаи. Тлъэгъуащ къуа­жэ бгынэжахэри, къур­шы­щхьэхэм къыщежьэ псы­къелъэхэри. Псори телъы­джэт. Ахэр ди альбомхэм Iуп­щIу щыдгъэлъэгъуэн ди гу­гъэщ. Альбомхэр блы хъунущ. ПлIыр щхьэхуэ-щхьэхуэу тедухуэнущ Шэджэм, Шэ­рэдж, Хулам-Безенги, Бахъ­сэн аузхэм. Бахъсэн аузым теухуа альбомым хыхьащ Тызыл, Урдэ, Бедыкъ, Тютю-су, нэгъуэщI щIыпIэ телъыджэхэм я теплъэхэр щыплъагъу сурэтхэр.

   АльбомитIыр топсэлъыхь Iуащхьэмахуэ лъапэ, зыр республикэм и щIыпIэ дахащэ Джылы-су хъупIэшхуэхэм. Адрейр Терскол, Азау, Чегет, Адыл-су, Адыр-су хуэ­дэхэм къадэкIуэу куэдым ямы­нэIуасэ Кыртык, Сылтран аузхэм. Ебланэ альбомыр теухуащ Къэбэрдей-Балъ­къэрым и къалащхьэ Налшык, абы и Iэшэлъа­­шэхэм, республикэм и тафэ щIы­пIэхэм, псалъэм и хьэ­тыркIэ, Джулат пасэрей къалэ-быда­пIэм, Къызбрун Iуа­щ­­хьэм.

   Апхуэдэу мурад тщIащ Къэ­бэрдей-Балъкъэрым и зы­гъэпсэхупIэ базэхэри, Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ я тхыдэм пыщIа хьэпшыпхэри къэдгъэлъэгъуэну. Альбомым итщ революцэм и пэкIэ траха сурэтхэр. Ахэр къыщыдгъуэтащ Налшык, Владикавказ, Санкт-Петербург къалэхэм щыIэ музейхэм. Къэдгъэсэбэпащ Европэмрэ Урысеймрэ ящыщу Кавказыр къэзыхутахэм я тхылъхэм къитхыжа сурэтхэр. Гу­лъытэншэу къэдгъэнакъым республикэм щыпсэу лъэпкъхэм я тхыдэр, къадекIуэкI ха­бзэхэр. Мыбдеж Iуэхур зытедухуар Европэмрэ Урысеймрэ къикIыу ХVIII-ХIХ лIэ­­щIы­­гъуэхэм ди деж щыIахэм я лэжьыгъэхэм я нэхъыбэм щIэныгъэлIхэм фIэкIа зэры­щы­мыгъуазэрщ. Тхылъу къы­­дэкIахэми я тиражхэр цIыкIут. Пэублэ псалъэ­хэмрэ сурэтхэм я щIагъ щIэт тхы­гъэхэмрэ инджылызы­­бзэкIи тыдодзэ. Зи гугъу тщIы щIы­пIэхэм я картэхэм ящыщхэри къытщыгъупщакъым”.

КЪАРМЭ Iэсият.

Илъэсыщ1эр «Гладиаторым» хуэгъурлыщ

  Дзэм къулыкъу щызы­щIэ­­хэм дзюдомкIэ я Урысей чемпионат Мейкъуапэ щекIуэкIащ. Абы хэтащ щIалэгъуалэмрэ балигъхэмрэ я командэхэр. И мыхьэнэ­кIэ мы зэхьэзэ­хуэм ди къэралым етIуанэ увыпIэр щиIыгъщ. Абы къэралым и чемпионатым кIуэнухэр къыщыхах икIи дзюдоист лъэрызехьэ куэд кърохьэлIэ. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и лIыкIуэу абы хэтащ «Гладиатор» спорт клубым и гъэсэнхэр икIи зэфIэкI ин къыщагъэлъэгъуащ.

   Апхуэдэу, Емкъуж Мухьэ­мэд и гъэсэн Хьэбэчыр Му­рат­рэ (кг 73-рэ) Чым Руслан зи тренер ГъукIэпщ Самиррэ (кг 81-рэ) щIалэгъуалэ гупым я деж япэ увыпIэхэр къыщахьащ. Иванов Дмитрий и гъэсэнхэу Бекъул ­Романрэ Къуэжакъ Азэмэтрэ зыхэт хьэ­лъагъхэм жэз ­медалхэр щы­зыIэрагъэ­хьащ.

  Балигъхэм я деж пашэ щы­хъуащ килограмм 66-рэ зи хьэлъагъ джэданэ Залым. УФ-м щIыхь зиIэ и тренер, дзюдом и лъабжьэр ди республикэм щызыгъэ­тIы­лъа, иджыблагъэ дунейм ехыжа Ныр Сеф и гъэсэн Бэгъуэт Де­­ниси а гупым ещанэ щы­хъуащ.

   Килограмми 100 зи хьэ­лъагъхэм я деж етIуанэ увы­пIэр къыщихьащ дуней псом и чемпион, Урысей Федерацэм тIэунейрэ щытекIуа УнэшхуэлI Аслъэн. Ди щIа­лэр финал ныкъуэм бэнакIуэ цIэрыIуэ, дуней псом сам­бом­­кIэ и чемпион Исаев Владимир щыIущIати, текIуэ­ны­гъэр къы­фIи­­­хьащ. Финалым Емкъуж Мухьэмэд и гъэсэныр УФ-м иджыпсту и чем­­пион Белин Дмитрий щыхуэ­защ. ЗэIу­щIэм и пэхэм къы­щы­­­щIэ­­­­дза­­­уэ УнэшхуэлIыр япэ ищат, ауэ и кIэм нэсыпауэ и хьэр­хуэ­­рэгъур къыте­кIуащ.

   Апхуэдэу, Емкъужым и гъэсэнхэу Щад Муратрэ Къамбий Мартинрэ зыхэт хьэлъагъхэм ещанэ увыпIэхэр къыща­хьащ.

   ИщхьэкIэ зи цIэ къитIуа щIалэхэр Урысей Федерацэм и чемпионатым кIуэ­нущ. Абы къэралым и командэ къыхэхам хэту Европэм щыбэнэнухэр щызэхэ­кIынущ.

   УФ-м и чемпионхэу Гъэунэ Анзоррэ Базиев Маратрэ мы мазэм Париж щекIуэкIыну дунейпсо зэхьэзэхуэм кIуэ­нущ. Австрием щыIэну ап­хуэдэ дыдэ зэпеуэм хэтыну къыпэщылъщ Алыджым иужьу щыIа Олимп джэгухэм жэз медаль къыщызыхьа, Ем­къужым и гъэсэн Тау Хьэсэнбии. Ар мазаем и 17 - 19-хэм екIуэкIынущ.

БЭТОКЪУЭ Албэч.

Махуэ къас и Iэзагъэм хегъахъуэ Урысей Федерацэм и цIыхубэ артист Темыркъан Хьэту и къуэ Борис.

Абы и оркестрыр Кавказ Ищхъэрам нэхъ пажэу къыщалъытэ.

ссылки

ГАЗЕТЫМ И ЛЭЖЬАКIУЭХАР

къыдэкIыгъуэхэр

Copyright © 2005 Buch e-mail: [email protected]