|
|
ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ |
|
|
|||||||
АДЫГЭ ПСАЛЪЭ |
|
||||||||||
КъБР-м И ПАРЛАМЕНТЫМРЭ ПРАВИТЕЛЬСТВЭМРЭ Я ГАЗЕТ |
|
||||||||||
сайт газеты «Адыгэпсалъэ»
2006 гъэм мазаем и 11 |
|||||||||||
газетыр 1924 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм и 1 лъандэрэ къыдокI |
|||||||||||
ХЪЫБАРЫЩIЭХЭР
ТХЫДЭ
ХЪЫБАРЕГЪАЩIЭ
ТХЫГЪЭХЭР
|
english |
адыгэбзэ |
|
||||||||
ФIыщIэ тхыгъэ Москва областым хыхьэ Ногинск къалэм иджыблагъэ щыхэплъэжащ “Спецмелиоводхоз” ФГУ-м и лэжьыгъэм кърикIуахэм. А IуэхущIапIэм хыхьэ предприятэ 11-м ящыщ зыщ Къэбэрдей-Балъкъэр управленэри. Федерал къэрал управленэм и унафэщIым ехъулIэныгъэ нэхъыфI зиIэхэм ящыщу къигъэлъэгъуащ ди республикэм щыIэ къудамэр. Абы лэжьыгъэу зэфIигъэкIым, хэхъуэу къыIэрыхьэм, цIыхухэм я лэжьапщIэм зэрыхигъахъуэм папщIэ ФГУ-м и ЩIыхь тхылъ къыхуагъэфэщащ. Управленэм и къудамэ Тэрч районым къызэрыщызэIуахам, абы и фIыгъэкIэ псыщIэгъэлъадэ IэнатIэр зэрефIэкIуам, мэкъумэш продукцэу куейм къыщалэжьым зэрыхэхъуам папщIэ Тэрч район администрацэм и Iэтащхьэ Пэнагуэ Максим ФГУ-м и управленэм и унафэщIхэм яхуигъэхьа фIыщIэ тхыгъэм зэIущIэм кърихьэлIахэр щыгъуазэ ящIащ. СОКЪУР Астемыр.
Лъэпкъ проектым ипкъ иткIэ Мейкъуапэ. Адыгейм мэкъумэшымкIэ и министр Бойкэ Сергей зэрыжиIамкIэ, мэкъумэшым зегъэужьыным теухуауэ УФ-м и Президентым къыхилъхьа лъэпкъ проектым республикэм лэжьэн щыщIидзащ. Псалъэм папщIэ, иджыблагъэ “Россельхозбанкым” и хэщIапIэм щызэхэтащ Iэщышхуэу 600 зыщIэхуэн комплекс яухуэн мурадкIэ щIыхуэ хуейуэ банкым къэлъэIуахэм кредит ахъшэ пIалъэ кIыхькIэ етыным теухуа зэIущIэ. Кредитыр къеIызыхыр Красногвардейск районым Лениным и цIэкIэ щыIэ мэкъумэш IуэхущIапIэрщ. Абы илъэсий пIалъэкIэ иратынущ сом мелуан 20, илъэсым процент 16 хуэзэу. Ауэ а процентым и зэхуэдитIыр къэралым хуипшыныжынущ.
IэмэпсымэщIэ Адыгейм и республикэ сымаджэщым иджыблагъэ къищэхуащ цIыхум и кIуэцIыр къызэрапщытэ компьютер томограф. Апхуэдэ къэпщытэныгъэхэм щхьэкIэ зы илъэсым къриубыдэу республикэм и цIыху минитху Ставрополь, Краснодар къалэхэм кIуэуэ щытащ. Иджы Адыгейм щыпсэухэм Iэмал ягъуэтащ я щIыпIэ имыкIыу я узыншагъэр къапщытэну.
МВД-м къызэритымкIэ Черкесск. Къэрэшей-Шэрджэсым и МВД-м и пресс-IуэхущIапIэм и унафэщI Къардэн ФатIимэ “Интерфаксым” и журналистым зэрыжриIамкIэ, Урысей Федерацэм, нэгъуэщI къэралхэм я ахъшэ нэпцIхэр зыщэ, къэзыщэху щIэпхъаджащIэхэр республикэм къыщаубыд зэпытщ. А хъыбарегъащIэ IэнатIэ дыдэм къызэритамкIэ, Къэрэшей-Шэрджэсым щыIэ щIыналъэ политпарту 22-м, жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм, диным и лэжьакIуэхэм иджыблагъэ ягъэхьэзыращ фашизмэм щIыналъэм зыкъыщимыIэтыным, абы пэщIэтыным хуэгъэпса къыхуеджэныгъэ.
ЛъэныкъуитIыр зэгурыIуэркъым Сыхъум. Урысей Федерацэм НэгъуэщI къэрал IуэхухэмкIэ и министерствэм и лIыкIуэ Бочарников Михаил иджыблагъэ жиIащ абхъаз-куржы зауэм щIемыгъэдзэжыным теухуауэ мы махуэхэм Женевэ щекIуэкI зэIущIэм зэпэщIэува лъэныкъуитIыр хэтыным шэч къызэрытрихьэр. Грузием теухуауэ мы махуэхэм Швейцарием щекIуэкI зэIущIэм хэтщ Урысей Федерацэм, Германием, Франджым, США-м, Великобританием я лIыкIуэхэр. Абы щытепсэлъыхьынущ Абхъазымрэ Грузиемрэ зауэ ирамыгъэжьэжын щхьэкIэ зэлэжьыпхъэхэм, лъэныкъуитIым дзыхь зэрызэхуащI, зэрызэгурыIуэ щIыкIэхэм, Гал районым куржыхэм ягъэзэжын щьэкIэ лэжьын хуейхэм. Хьэщыкъуей Олег.
Акъылым ухуешэ Уи щхьэм теплъхьэу укъыздикIамкIэ зэ уеплъэкIыжмэ, къызэбнэкIа уи гугъахэр пщхьэщыкIауэ плъагъужынщ. ГъащIэм тIэкIу-тIэкIуу щытшэчыр зэуэ къыттрилъхьэмэ, дригъэтIысэхынти. КъыщIэбдзэж хъууэ щытамэ, гъащIэр зэIащIэпэнти. Уи фэбжь зыхэлъым езы акъылым ухуешэ. ЩIыхьыр къэзылэжьам и щхьэкIэ зэзэмызэщ къызэрылъысыр, ауэ и цIэм гува-щIэхами къылъосыж. Лъабжьэм и лэжьэкIэр щхьэкIэм хыболъагъуэ, щхьэкIэм и псэукIэр лъабжьэм елъытащ. ЦIыхушхуэм гъащIэм щыпхиша гъуэгур щыхупIэ бзаджэу ягъэIуж, абы пызыщэфын къыщIэмыхъуэмэ. IэхъуэдэмыкIуэм и зэранкIэ, хъушэ псор тощхьэрыукI. Лей къызылъысам илъ ищIэжыну и къарур хунэмысми, и псэм игъэгъуркъым. ПхузэфIэмыкIынум зыкIэрумыщIэныр лIыгъэщ. ПситIыр тыншу зэрыхуэ чысэм зыр къинэмэ, йобэмпIыхь. ДызыщIэхъуэпсыр къэсыху, ди зэманыгъуэр хьэрэкъуакIэм дохьэж. Насыпыр нэуфIыцIщхьэрыуэщ: цIыху зэхэдзи зэхэгъэжи ищIыркъым, къоуэлIэнуми птещхьэыукIынуми упщIэ-усэркъым. ПцIыр сыт щыгъуи ящIэу яупс, ауэ пэжым гу лъамытэжу къажьэдоху. Уэ сыт ухуейми жыIэ, дауэ ухуейми жыIэ - псалъэм кърах и мыхьэнэщ. Бейтыгъуэн Сэфарбий.
Уэрэд Ди гъунэгъу ищхъэрэр къэтIысри, дыгъуасэ мыпхуэдэу къызжиIащ: “Дыгъуэпшыхь Хьэсэнбий (я гупэ къисырат зи гугъу ищIыр) хуабжьу сызэгуигъэпат. Уи фIэщ хъун, апхуэдизкIэ сыкъэгубжьати, асыхьэтым сыфIэбгъэжамэ, лъы IэмпIэ къысщIэмыкIынт! Мыпхуэдэу мурад быдэ сщIыри сыгъуэлъыжащ: сыпсэуху си унагъуэ къизгъэхьэнкъым, сэри я деж си лъапэр щыслъэщIынкъым! “Мор щIы- жезмыIар сыт, мыдрейр щIыжезмыIар лIо!” - сигу зызышхыхьыжым уэшх блэкIам щIакIуэ сфIыкIэлъедзыжри сыхэлъщ, сымыжеифу. Ауэрэ жэщ ныкъуи нэсащ. Си нэм жейр къысхуекIуэркъым. Сыхэлъщ, сыкъыхоплъри. Щымыхъужыххэм, соIэбэри щIызогъанэ телевизорыр. Сыплъэмэ - Тут Заур Москва уэрэд щыжеIэ. Адыгэ уэрэдыжь къыщреш къэралышхуэм и жьантIэм! Дзэм хуэдэу щыIувт уэрэд щыжиIэ унэм цIыхур. Ди къэрал абрагъуэм и щIыпIэ псоми къыщалъагъурт иджы ар, щызэхахырт! АпхуэдэлI, апхуэдэ уэрэд адыгэм зэрыдиIэм си гур щабэ, гуапэ къищIащ асыхьэтым. IэфI къысщищIащ ди лъахэри, ди лъэпкъри - псори, псори, бий кIэуфIыцI сщIыну си гугъа ди гъунэгъури абыхэм яхэтыжу!.. Къысхуэвгъэгъу, дыгъуэпшыхь тIэкIу фи жагъуэ сщIа си гугъэщ жысIэу я деж пщэдджыжьым сыщыдыхьам, зыуэ я гуапэ хъуати!”
ЗэлъыIухакIуэ ЛэжьапIэ пэшыр зэлъыIузыхыр зэрахъуэкIат. Си жагъуэ хъуакъым - плIанэпэм дэт пхъэнкIиилъэм тхылъымпIэжь сыт издзаIамэ, ирихырти, абдеж щиухырт а IукIыжам и къалэныр. Мыр хуабжьу егугъурт. КъыпхуэцIыхужынтэкъым си пэшыр, апхуэдизкIэ къабзэ хъуати. Сызытес шэнтым и лъакъуэхэм къыщыщIэдзауэ, бжэ-щхьэгъубжи стIолыщхьи зылъэмыIэс къигъанэртэкъым. ЗэщIэлъэсат, зэщIэпхъэнкIат, зэщIэлъэщIат. МахуитI-щы дэкIри, гу лъыптэ хъуащ а зэлъыIухакIуэм и лэжьыгъэм зэрыкIэригъэхуам. Аргуэру махуитI-щы дэкIыжри, сабэм, фIейм, пхъэнкIийм сыкърихьэлIэ хъуащ. ЛIот къэхъуар? Зыри... ЩIэуэ къэува лэжьакIуэр и лэжьыгъэм есауэ арат!
Iуэху хъарзынэ Щэбэтымрэ тхьэмахуэмрэ - си зыгъэпсэхугъуэ махуитIым - щхьэкъэIэт симыIэу сылэжьащ. Япэ махуэм стхащ зэрыбкIэ тедзауэ напищ из. Стхыри, сызыхуэарэзыжу унэм сыкIуэжащ. ЕтIуанэ махуэм къэсщтэжщ а стхари, жэщ хъуху сеныкъуэкъужащ, сигу хуэмызагъэу. ИкIэм-икIэжым, зыри мыхъуну къыщIезгъэдзыжщ, псори зэфIэстхъыжри сыкIуэжащ. ГъэщIэгъуэныратэкъэ, сызыхуэарэзыжт, си махуэр кIуэдауи къэслъытэртэкъым, Iуэху хъарзынэ зэфIэзгъэкIауэ фIэкIа!
Хьэх Сэфарбий.
Пьесэ тхыным сыдехьэх Сызэлэжьым сытепсэлъыхьын сфIэфIыщэкъым, апхуэдэри си закъуэкъым. ИтIанэми жысIэнщ иджыпсту зи ужь ситыр. Ди республикэм щыщ цIыху цIэрыIуэ гуэрым теухуауэ къыдэкIыну тхылъым солэжь. Абы папщIэ интервью, гукъэкIыж хуэдэхэр зэхузохьэс. КIыхьлIыхьи хъуащ, ауэ кIуэтэху мыбы сызэрелIэлIэн хуейр нэхъри къызгуроIуэри, сотIысылIэж... Куэд щIауэ си усэ тхылъ къыдэкIакъым. Ди тхылъ тедзапIэм сысейуэ зыри щIэлъкъым иджыпсту. Яропольский Георгий игу къихьащ си усэхэр урысыбзэкIэ зэридзэкIыу тхылъ щхьэхуэ ирикъун хуэдиз зэхуихьэсынуи, абы яужь дитщ. Пьесэ тхыным сытегушхуауэ абы солэжь, ауэ зэкIэ театрым зыри къащтакъым: “Иджыри къэс зыри сIахакъым жысIэу”, - си жагъуэ хъууи сытIысыжакъым, зэгуэр ягу ирихьыни си IэдакъэщIэкIхэм къахэкIыну согугъэ. Къаныкъуэ Заринэ.
Сыт хуэдэ удз гъэгъар нэхъ дахэ? Вагъуэудз - астра Гуащэщхьэц - гладиолус ГуащэIэпэ - орхидея Гъэгъаишхуэ - георгина Гъурмыж - герань Дадий - душица обыкновенная Дадийщхьэплъ - горицвет весенний Дарииху - эспарцет Епэр - фиалка Къэлэрдэгу - ландыш Къэрабэ - одуванчик лекарственный Къырухугу - незабудка Мэжджытудз - сирень Мэхъычплъыжь, къэрмэфибл - гвоздика Пэлъауэ - лютик Сэтэней - лабазник ТIуп - колокольчик Унэхьэцыбанэ - роза Фоуку - василек бледно-желтый ХъумпIэцIэджудз - пион узколистный Шынэ-шынэ - ромашка Шуудздахэ - лилия Iущхьэ - мак.
КъыбгурыIуа иджы!
Я деж уэршэракIуэ къекIуэкIа гъунэгъу фызыр щIоупщIэ: - Хэт, Емынэжь цIыкIу, нэхъыфIу плъагъур? Мамэ? - АIэ. - НтIэ, папэ? - Хьэуэ. - Хэт-тIэ? - Уипхъу Мадинэ цIыкIущ!..
И унэцIэр-щэ?
И адэм щIыгъуу паркым къыщызыкIухь Угъурлыжь цIыкIу щIоупщIэ: - Папэ, мо жыгым и цIэр сыт? - Уэздыгъейщ. - И унэцIэр-щэ?
Къэзыгъэушыж хущхъуэ
Угъурлыжь цIыкIу яхуэмыгъуэлъыжу жэщыбг хъухункIэ щыст. Адэ-анэр абы иризэгуэпырт, ауэ иращIэнур къахуэщIэртэкъым. Къыщыхъу щыIэт ахэр щыхилъэфэж, сабийр джэгуу щысурэ. Ныщхьэби Iуэхур абы зэрыхуэкIуэнум иригузавэу: - Мыр ебгъэлъэтэхмэ, IэфIу уигъэжеинущ! - жиIащ адэм, хущхъуэ гуэр и къуэ цIыкIум жьэдилъхьэурэ. - УкъэмыпIэтIауэу уигъэжеинущ... Таблеткэр езыгъэлъэтэха Угъурлыжь цIыкIу гъуэлъыжри, тэлайкIэ щылъащ. Иужьым: - Къэзыгъэушыж хущхъуэ къысхуэхь! - жиIэри къызэфIэтIысхьэжащ. ЛIыгъур Чэрим.
Зэпеуэм щытек1уахэр ЩIэныгъэм зегъэужьынымкIэ Фондым и попечительскэ советым 2006 гъэм иригъэкIуэкIа зэпеуэм щытекIуахэм я цIэр иджыблагъэ къраIуащ. ЩIэныгъэхэм я кандидатхэмрэ докторхэмрэ я зэпеуэм щытекIуахэщ Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым Прикладной математикэмрэ автоматизацэмкIэ и щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым и унафэщIым и къуэдзэ, физико-математикэ щIэныгъэхэм я кандидат, доцент Псхьу Арсен (щIэныгъэ чэнджэщэгъур физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, ЩIДАА-м и академик, Прикладной математикэмрэ автоматизацэмкIэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым и унафэщI Нэхущ Iэдэмщ), докторантхэу физико-математикэ щIэныгъэхэм я кандидат Карпенкэ Сергейрэ (щIэныгъэ чэнджэщэгъур физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Темрокъуэ Анатолэщ) химие щIэныгъэхэм я кандидат Долбин Игоррэ (щIэныгъэ чэнджэщэгъухэр химие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, биохимическэ физикэмкIэ РАН-м и институтым и лабораторэм и унафэщI Заиков Геннадийрэ физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Нэхущ Iэдэмрэщ). «РАН-м и аспирант нэхъыфI» номинацэм пашэныгъэ къыщихьащ Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием и Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ центрым Прикладной математикэмрэ автоматизацэмкIэ и щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым и аспирант Гербековэ Маринэ (щIэныгъэ чэнджэщэгъур Нэхущ Iэдэмщ).
БАХЪУЭ Бет1ал и гъащ1э купщ1аф1эр
Бахъуэ БетIал ТIрашэ и къуэр 1935 гъэм дыгъэгъазэм и 12-м Шэджэм районым хыхьэ Щхьэлыкъуэ къуажэм къыщалъхуащ, абы пэщIэдзэ щIэныгъэ щызригъэгъуэтащ. 1954 гъэм Бахъуэр Совет Армэм ираджэ. И къулыкъур ирихьэкIа нэужь, ар Латвие ССР-м къонэри, Елгавэ къалэм дэт машзаводым щолажьэ. А зэманым ар заочнэу сурэт щIыным щыхуоджэ Москва дэт цIыхубэ университетым. Къэбэрдей-Балъкъэрым къегъэзэжри, щэнхабзэм и IэнатIэм пэроувэ. Зэрылажьэм хуэдэурэ, БетIал пшынауэхэмрэ хормейстерхэмрэ щагъэхьэзыр курсыр къеухыж. 1969 гъэм ар Бахъсэн къалэм мэIэпхъуэ. 1982 гъэ пщIондэ районым ЩэнхабзэмкIэ и унэм и сурэтыщIщ. 1982 - 1990 гъэхэм Бахъуэр мэлажьэ агитационно-художественнэ бригадэм и методисту. 1990 гъэм къыщыщIэдзауэ райисполкомым щэнхабзэмкIэ и къудамэм художественнэ самодеятельностхэмрэ IуэрыIуатэмкIэ и методистщ. 1959 гъэм къыщыщIэдзауэ БетIал усэхэр, рассказхэр, интермедиехэр, сценариихэр, макъамэхэр, гушыIэхэр, ауанхэр итхырт. Бахъуэ БетIал 1997 гъэм Урысей Федерацэм и тхакIуэхэм я союзым хагъэхьащ. УсакIуэ, тхакIуэ, уэрэдус Бахъуэ БетIал и гъащIэ псор щэнхабзэм пыщIауэ щытащ. Макъамэри псалъэхэри езым ейуэ, ди композитор цIэрыIуэхэми ядитхауэ Бахъуэм и уэрэдищэм щIигъу дунейм къытехьащ, повестхэмрэ рассказхэмрэ щызэхуэхьэса “Анэл”, “Нэпсрэ насыпрэ” тхылъхэр къыдигъэкIащ. Бахъуэ БетIал зэфIэкI иIэу илъэс куэдкIэ зэрылэжьар къалъытэри, “КъБР-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ” цIэ лъапIэр къыфIащауэ щытащ. И ныбжьыр илъэс 62-м иту БетIал 1997 гъэм мэкъуауэгъуэм и 10-м дунейм ехыжащ. АБАЗЭ Албэч, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и доцент.
Акъыл зи1эм акъыл къелъыхъуэ Щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ я лэжьакIуэхэми, литературэм гулъытэ хуэзыщIхэми яхэту къыщIэкIынкъым Бахъуэ БетIал зымыцIыху, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ ар усакIуэт, тхакIуэт, сурэтыщIт, макъамэ телъыджэхэр зэхилъхьэрт, иуса уэрэдхэр Iэпэ пшынэкIэ дежьуужу езым игъэзащIэрт, и пьесэхэм къытращIыкI спектаклхэми щыджэгужырт. ЖыпIэнурамэ, ар зыхэмызагъэ щыIэу къыщIэкIынтэкъым. Ауэ щыхъукIи, псоми тIэкIу-тIэкIу хищIыкIыу, зызримыпщыт щымыIэу аратэкъым - ищIэр хъуащIат, едаIуэхэм, еплъхэм ягу ирихьырт. аРЫНШАМЭ ар апхуэдизрэ утыкухэм кърагъэхьэнтэкъым, радиоми телевиденэми я бжэхэр хузэIуахынтэкъым, и тхыгъэхэр газетхэмрэ журналхэмрэ къытрадзэнтэкъым, ахэр тхылъ щхьэхуэури къыдагъэкIынтэкъым. А псом къыдэкIуэу БетIал и сурэтхэр республикэм и къалэхэм, районхэм щагъэлъэгъуащ. Дауэт-тIэ апхуэдиз зыхузэфIэкI, а псоми дэгъуэу хэзагъэ Бахъуэ БетIал куэдым къызэрамыцIыхунур? Ауэ щыхъукIи, БетIал цIыху хэтыкIэ зыщIэ, гу къабзэрэ псэ дахэрэ зиIэ адыгэ щIалэт. Ар ящыщтэкъым хъуа-мыхъуами стхар тевдзэ, вгъэлъагъуэ жызыIэу къурмакъеищIэм щIэгъуалъхьэхэм. И зэфIэкIыр здынэсыр ищIэж пэтми, акъыл зиIэм акъыл къелъыхъуэ жи, уи чэнджэщыр, ущиер Iумпэм ищIыртэкъым. Абы сыщыгъуазэт сэри, ар нэхъыфIу зыцIыхухэм, абы нэхъ хуэзэрейхэм сыщыщти. Япэрауэ, БетIал сэрэ дызэкъуажэгъу къудейтэкъым, Щхьэлыкъуэ школми дыщызэдеджат. И анэшхэри ди гъунэгъути, щIэх-щIэхыурэ дызэхуэзэу, мэзым, бэзэрым дызэдэкIуэу дыкъызэдэгъуэгурыкIуащ. Арат нэхъ ин дыкъэхъуа, балигъыпIэм диува, зыгуэрхэри ттхыуэ щIэддза нэужьи зым и усэм адрейр едгъэдаIуэу,къехьэкI-нехьэкI хэмылъу чэнджэщ щIызыIэпытхри. Пэжщ, ар зэхьэлIар литературэ Iуэхурат, армыхъумэ БетIал зыхэзагъэ псор сэ къызэхъулIэнутэкъым. Апхуэдэуи сфIэфIт и уэрэдхэм седэIуэну, и сурэтхэм сеплъыну. Езыми ар ищIэрти, зыри сщигъэпщкIуртэкъым. И псэ Iыхьэ хилъхьэу, и гур утIыпщауэ абы узригъэдаIуэ уэрэдхэм узыIэпашэрт, уатхьэкъурт. Езы тхакIуэм и бзэкIэ, и псэкIэ гъэпсати, ахэр нэгъуэщIхэм ейхэм хэбгъэгъуэщэнутэкъым. Бахъуэр гушыIэрейт, нэжэгужэт, лъагъуныгъэм щIэх-щIэхыурэ итхьэкъухэм ящыщт. Мис а псори я къигъэхъуапIэт БетIал и творчествэ лIэужьыгъуэбэм: сурэтхэр щищIкIи, уэрэдхэр щиускIи, усэхэмрэ рассказхэмрэ щитхкIи Бахъуэм къытхуиIуатэр игукIэ, и псэкIэ зыхищIэрат. Дэри гъусэ дызыхуищIырт, и дунейм дыхишэрт. Си щхьэкIэ апхуэдэут къызэрысщыхъур. Абы сызригъэдаIуэхэри, сигъэлъагъухэри, сызригъаджэхэри езым и щхьэм къысхубгъэдэхыртэкъым - абыхэм я нэхъыбэр зэхьэлIар езырауэ къысщыхъурт. Апхуэдэу къыщIысфIэщIыр, ищхьэкIэ къызэрыхэзгъэщащи, ар фIыуэ сцIыхуу зэрыщытарагъэнщ. Дэ дызыгъэшкIэт, тIуми ди анэхэр дысабийуэ дунейм ехыжат. Абыи нэхъ гъунэгъу дызэхуищIу къыщIэкIынт. АбыкIэ дызэхуэмытхьэусыхэми, зым адрейм гущIэгъу зэрыхуищIыр нэрылъагъут. Ауэ мыбдежми БетIал нэхъ лIыгъэ хэлът: нэщхъеину, зигъэтхьэмыщкIэфэну хущIэмыхьэ хуэдэт ар. Сэ сытхэ къудеймэ, мобы и Iэри, и лъэри, и псэри здынэмыс щыIэтэкъым. А псом уакъыдэхуэу тхьэусыхапIэ бгъуэтынт? Ар художественнэ творчествэм лъэныкъуэ псомкIи “гъэрыпIэм ириубыдахэм” ящыщт. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, и тхыгъэхэм я нэхъыбэр къыдэмыкIауэ езыр дунейм ехыжащ. Бахъуэ БетIал хуэдэхэм я цIэри, къащIэна я лэжьыгъэхэри гулъытэншэу къэбгъанэ хъунукъым. БетIал хуэфащэт и тхыгъэхэр, и уэрэдхэр, и сурэтхэр зэрыт тхылъ дэгъуэ къыхудэдгъэкIыну. ЕЛГЪЭР Кашиф, “Iуащхьэмахуэ” журналым жэуап зыхь и секретарь.
Куэдым я гукъеуэ «Адыгэ псалъэ» газетым и редакцэм лъэIукIэ зыфхузогъазэ, си мызакъуэу, Налшык щыщ си цIыхугъэ куэдми я гукъеуэм унафэ тревгъэщIыхьыну сыфщыгугъыу. ЦIыхум и гукъэкIымрэ и лэжьыгъэмрэ нэгъуэщI минхэм гупсэхугъэ, узыншагъэ, гукъыдэж къаритмэ, абы пщIэ гуэр иIэн хуейкъэ?! Зи гугъу сщIыр «городской парк» жыхуаIэу Налшыки республикэри зэрыпагэм къежьапIэ хуэхъуа ХьэтIохъущокъуэ ХьэтIэхъущыкъуэ и жыг хадэращ. Зи гуащIи зи мылъкуи абы хэзылъхьа цIыхум и цIэр а жыг хадэм фIэтщыжу, зы фэеплъи хуэдгъэув щхьэ мыхъурэ? Кавказ Ищхъэрэ псом щумыгъуэтын дахагъэ бгъэдэлъщ мы жыг хадэм. Ди къэралым щыщхэми, нэхъ жыжьэIуэ къикIахэми ар зыфIэмыгъэщIэгъуэн, къалэм и щIыпIэ нэхъ дахэ дыдэу къэзымылъытэ къахэкIауэ къыщIэкIынкъым. ЩIэми жьыми я зекIуапIэ, я зыгъэпсэхупIэ жыг хадэм ар зейуэ щыта ХьэтIохъущокъуэм и цIэр фIэтщыжыным фыхэлIыфIыхьыну фыкъыхузоджэ ар зыхузэфIэкIыну дэтхэнэри. Бэрбэч Бористэн, лэжьыгъэм и ветеран.
Дыщалъхуа щ1ыналъэм теухуауэ Котляровхэ Мариерэ Викторрэ ди республикэм и щIыпIэ нэхъ дахэ дыдэхэм ятеухуа буклетхэр иджыблагъэ къыдагъэкIащ. Шэч хэмылъу, абы ди лъахэр нэхъри цIэрыIуэ ищIынщ, туристхэр къыдихьэхынщ. Ар сурэт дахэхэмкIэ гъэщIэрэщIащ, авторхэр щIыпIэхэм удихьэхыу тотхыхь. Тхылъым и хъыбар щызэхэтхым дэ ар зыгъэхьэзырахэм захуэдгъэзащ я лэжьыгъэщIэм тедгъэпсэлъыхьыну. Мис абыхэм къыджаIахэр: «КъБР-р Кавказым и налкъутщ. А псалъэхэм яхэлъкъым егъэлеиныгъэ гуэри: республикэм щыхьэщIа, ди бгыхэм я лъагъуэ бгъузэхэм ирикIуа, ауз куухэм я лъащIэхэм Iуданэ щIыху хуэдэу къыдэщ псыхэр зылъэгъуа дэтхэнэми жиIэнщ ди лъахэр дунейм и щIыпIэ нэхъ телъыджэхэм зэращыщыр. Зы щIыналъэр адрейхэм ебгъэщхьыну къекIуу къыщIэкIынкъым, сыту жыпIэмэ, ахэр дахэ-IейкIэ пхузэхэгъэкIынукъым, дэтхэнэри Тхьэм и фIыгъуэщ. Абы къыхэкIыу дэ дыхуеякъым Къэбэрдей-Балъкъэрым дыщытепсэлъыхькIэ ар, псалъэм и хьэтыркIэ, Швейцарием едгъэпщэну. Пэжщ, апхуэдэу зыщIхэри щыIэщ. Мы лэжьыгъэр щыдгъэхьэзырым дэ дыкъеджащ 1886 гъэм къыдэкIа «Вестник Европы» журналым Иванюкрэ Ковалевскэмрэ ятхауэ ит «Iуащхьэмахуэ и лъапэм» очеркым. Мыпхуэдэ псалъэхэми дыIууащ: «Нерон нэхъ щIыпIэ дахэ игъуэтынтэкъым, жиIащ ди ныбжьэгъухэм ящыщ зым. Ди гупым хэтхэм псоми Швейцариер фIыуэ яцIыхурт, икIи дэ псори дыарэзыт мыпхуэдэ дахагъэрэ уардагъэрэ Швейцариеми зэрыщыдмыгъуэтынумкIэ». Швейцариер елIалIэу зэрахьэ щIыналъэ гъэщIэрэщIащ. Абы зыкIи езэгъынкъым иджыри цIыхулъэ здынэмыса ди къуршыщхьэ дахэхэр. Ди щIыпIэм зыри щыгъэщIэрэщIакъым, псори дунейр къызэриухуэрэ зэрыщытам хуэдэщ. Ди лэжьыгъэр щыдгъэхьэзырым дэ щIыпIэ гъунэгъухэми пхыдзахэми дыщыIащ, зэуи къыдгурыIуэжащ дыщалъхуа лъахэм теухуауэ тщIэр зэрымащIэ дыдэр. Дэ ар иджыри зэдгъэцIыхун хуейуэ къыщIэкIынщ, ауэ махуэ къэс абы иужь дитми гъащIэр тхуримыкъуну къытщыхъужащ. Апхуэдэу щыт пэтми, дэ иужь дихьащ зэрытхузэфIэкIкIэ ди республикэр сурэтхэмкIэ къэдгъэлъэгъуэну. Апхуэдэ мурадкIэ щIыпIэ телъыджэхэм дыщыIащ. КъэткIухьащ дыгъэпс пщэдджыжьуи, уэлбанэ махуэуи, шэджагъуэ хуабэвэхыуи, пщыхьэщхьэуи. Тлъагъухэр къызэрытIуэтэн псалъэ дгъуэтыртэкъым. Бгыхэм дыдэкIырт. Къурш лъапэхэм щыIэ хъупIэ Iувхэм дапхыкIырт. Рид Майн джунглим пхыкI къэхутакIуэхэм ятеухуауэ итхахэм къытращIыкIыжа фильмхэр дигу къагъэкIыжырт тлъагъухэм. БгъуэнщIагъхэми дыщIыхьащ. Уэру къежэх псы цIыкIухэми куэдрэ дызэпрыкIащ. Къэхъуащ уэс куум дыщыхэнаи. Тлъэгъуащ къуажэ бгынэжахэри, къуршыщхьэхэм къыщежьэ псыкъелъэхэри. Псори телъыджэт. Ахэр ди альбомхэм IупщIу щыдгъэлъэгъуэн ди гугъэщ. Альбомхэр блы хъунущ. ПлIыр щхьэхуэ-щхьэхуэу тедухуэнущ Шэджэм, Шэрэдж, Хулам-Безенги, Бахъсэн аузхэм. Бахъсэн аузым теухуа альбомым хыхьащ Тызыл, Урдэ, Бедыкъ, Тютю-су, нэгъуэщI щIыпIэ телъыджэхэм я теплъэхэр щыплъагъу сурэтхэр. АльбомитIыр топсэлъыхь Iуащхьэмахуэ лъапэ, зыр республикэм и щIыпIэ дахащэ Джылы-су хъупIэшхуэхэм. Адрейр Терскол, Азау, Чегет, Адыл-су, Адыр-су хуэдэхэм къадэкIуэу куэдым ямынэIуасэ Кыртык, Сылтран аузхэм. Ебланэ альбомыр теухуащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэ Налшык, абы и Iэшэлъашэхэм, республикэм и тафэ щIыпIэхэм, псалъэм и хьэтыркIэ, Джулат пасэрей къалэ-быдапIэм, Къызбрун Iуащхьэм. Апхуэдэу мурад тщIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и зыгъэпсэхупIэ базэхэри, Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ я тхыдэм пыщIа хьэпшыпхэри къэдгъэлъэгъуэну. Альбомым итщ революцэм и пэкIэ траха сурэтхэр. Ахэр къыщыдгъуэтащ Налшык, Владикавказ, Санкт-Петербург къалэхэм щыIэ музейхэм. Къэдгъэсэбэпащ Европэмрэ Урысеймрэ ящыщу Кавказыр къэзыхутахэм я тхылъхэм къитхыжа сурэтхэр. Гулъытэншэу къэдгъэнакъым республикэм щыпсэу лъэпкъхэм я тхыдэр, къадекIуэкI хабзэхэр. Мыбдеж Iуэхур зытедухуар Европэмрэ Урысеймрэ къикIыу ХVIII-ХIХ лIэщIыгъуэхэм ди деж щыIахэм я лэжьыгъэхэм я нэхъыбэм щIэныгъэлIхэм фIэкIа зэрыщымыгъуазэрщ. Тхылъу къыдэкIахэми я тиражхэр цIыкIут. Пэублэ псалъэхэмрэ сурэтхэм я щIагъ щIэт тхыгъэхэмрэ инджылызыбзэкIи тыдодзэ. Зи гугъу тщIы щIыпIэхэм я картэхэм ящыщхэри къытщыгъупщакъым”. КЪАРМЭ Iэсият.
Илъэсыщ1эр «Гладиаторым» хуэгъурлыщ Дзэм къулыкъу щызыщIэхэм дзюдомкIэ я Урысей чемпионат Мейкъуапэ щекIуэкIащ. Абы хэтащ щIалэгъуалэмрэ балигъхэмрэ я командэхэр. И мыхьэнэкIэ мы зэхьэзэхуэм ди къэралым етIуанэ увыпIэр щиIыгъщ. Абы къэралым и чемпионатым кIуэнухэр къыщыхах икIи дзюдоист лъэрызехьэ куэд кърохьэлIэ. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и лIыкIуэу абы хэтащ «Гладиатор» спорт клубым и гъэсэнхэр икIи зэфIэкI ин къыщагъэлъэгъуащ. Апхуэдэу, Емкъуж Мухьэмэд и гъэсэн Хьэбэчыр Муратрэ (кг 73-рэ) Чым Руслан зи тренер ГъукIэпщ Самиррэ (кг 81-рэ) щIалэгъуалэ гупым я деж япэ увыпIэхэр къыщахьащ. Иванов Дмитрий и гъэсэнхэу Бекъул Романрэ Къуэжакъ Азэмэтрэ зыхэт хьэлъагъхэм жэз медалхэр щызыIэрагъэхьащ. Балигъхэм я деж пашэ щыхъуащ килограмм 66-рэ зи хьэлъагъ джэданэ Залым. УФ-м щIыхь зиIэ и тренер, дзюдом и лъабжьэр ди республикэм щызыгъэтIылъа, иджыблагъэ дунейм ехыжа Ныр Сеф и гъэсэн Бэгъуэт Дениси а гупым ещанэ щыхъуащ. Килограмми 100 зи хьэлъагъхэм я деж етIуанэ увыпIэр къыщихьащ дуней псом и чемпион, Урысей Федерацэм тIэунейрэ щытекIуа УнэшхуэлI Аслъэн. Ди щIалэр финал ныкъуэм бэнакIуэ цIэрыIуэ, дуней псом самбомкIэ и чемпион Исаев Владимир щыIущIати, текIуэныгъэр къыфIихьащ. Финалым Емкъуж Мухьэмэд и гъэсэныр УФ-м иджыпсту и чемпион Белин Дмитрий щыхуэзащ. ЗэIущIэм и пэхэм къыщыщIэдзауэ УнэшхуэлIыр япэ ищат, ауэ и кIэм нэсыпауэ и хьэрхуэрэгъур къытекIуащ. Апхуэдэу, Емкъужым и гъэсэнхэу Щад Муратрэ Къамбий Мартинрэ зыхэт хьэлъагъхэм ещанэ увыпIэхэр къыщахьащ. ИщхьэкIэ зи цIэ къитIуа щIалэхэр Урысей Федерацэм и чемпионатым кIуэнущ. Абы къэралым и командэ къыхэхам хэту Европэм щыбэнэнухэр щызэхэкIынущ. УФ-м и чемпионхэу Гъэунэ Анзоррэ Базиев Маратрэ мы мазэм Париж щекIуэкIыну дунейпсо зэхьэзэхуэм кIуэнущ. Австрием щыIэну апхуэдэ дыдэ зэпеуэм хэтыну къыпэщылъщ Алыджым иужьу щыIа Олимп джэгухэм жэз медаль къыщызыхьа, Емкъужым и гъэсэн Тау Хьэсэнбии. Ар мазаем и 17 - 19-хэм екIуэкIынущ. БЭТОКЪУЭ Албэч.
Махуэ къас и Iэзагъэм хегъахъуэ Урысей Федерацэм и цIыхубэ артист Темыркъан Хьэту и къуэ Борис. Абы и оркестрыр Кавказ Ищхъэрам нэхъ пажэу къыщалъытэ.
|
|
||||||||||
ссылки |
къыдэкIыгъуэхэр |
||||||||||
|
|
Copyright © 2005 Buch e-mail: [email protected] |
|
|
|||||||
|