ФИФI ФЫМЫГЪЭПУД, ФИ IЕЙ ФЫМЫГЪЭПЩКIУ

АДЫГЭ ПСАЛЪЭ

КъБР-м

 И ПАРЛАМЕНТЫМРЭ ПРАВИТЕЛЬСТВЭМРЭ

Я ГАЗЕТ

сайт газеты «Адыгэпсалъэ»

2006 гъэм гъатхэпэм и 7

газетыр 1924 гъэм и мэкъуауэгъуэ мазэм и 1 лъандэрэ къыдокI

ХЪЫБАРЫЩIЭХЭР

ТХЫДЭ

ХЪЫБАРЕГЪАЩIЭ

ТХЫГЪЭХЭР

АРХИВЫР

english

адыгэбзэ

русский

Шемякин М.М. «Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и ц1ыхубэ сурэтыщ1» ц1э лъап1эр ф1эщыным теухуауэ

Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Президентым и Указ

СурэтыщI гъуазджэм и IэнатIэм щиIэ фIыщIэ хэхахэм, скульптурэмрэ графикэмрэ я лэжьыгъэ хьэлэмэтхэр и Iэдакъэ къызэрыщIэкIам папщIэ “Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и цIыхубэ сурэтыщI” цIэ лъапIэр фIэщын сурэтыщI Шемякин Михаил Михаил и къуэм.

Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и

Президент      Къанокъуэ Арсен

Налшык къалэ

2006 гъэм гъатхэпэм и 4-м

№23-УП

ЯПЭ ХЪУЭХЪУХЭР

Ди лъэпкъэгъу цIэрыIуэм хуэфащэу и адэжь щIыналъэм щигъуэта пщIэшхуэм щыгуфIыкIащ икIи абы цIэ лъапIэр зэрыфIащамкIэ йохъуэхъу Дунейпсо Адыгэ Хасэр, Къэбэрдей Хасэр, “Адыгэ псалъэ” газетым и лэжьакIуэхэр.

МЫ1ЭМАЛЫНШАМЭ, ЖЕИХЭНТЭКЪЫМ

Шемякин (Къардэн) Михаил илъэс 62-рэ и ныбжьщ, Москващ къыщалъхуар. Абы и адэр пасэу зеиншэ хъури, Дзэ Хужьым и офицер Шемякин Михаил ипIыну къищтат, арщхьэкIэ езыри зауэм куэд мыщIэу щыхэкIуадэм, илъэс 13-м ит щIалэ цIыкIур полкым и къуэ хъуащ. Ар ящыщщ Бэракъ Плъыжь орденыр япэу зратахэм.

СурэтыщI цIэрыIуэ къызыхэкIа  Шемякин Михаил и анэ Предтеченская Юлие Хэку зауэшхуэм и пэ илъэсхэм киномрэ театрымрэ щIэуп­щIэшхуэ щызиIа артисткэщ. Зэгуэрым абы адыгэ пщащэм и роль игъэзэ­щIауэ щытащ, фильмыр щытрахари и щхьэгъусэ хъуну щIалэр къыщалъхуа Ислъэмей къуажэрат. Михаил и адэр дзэм хэтти, и сабиигъуэр щы­кIуар Германиеращ.

   1957 гъэм Мишэ щIотIысхьэ Репин и цIэр зезыхьэ художественнэ еджапIэм. Япэ ехъулIэныгъэхэри, и япэ выставкэри щекIуэкIар Ленинградщ, уеблэмэ а къалэращ Михаил и цIэр япэ дыдэу фIыкIэ зыгъэIуар. Абы хуэдабзэуи Ленинградщ “соцреализмэм къемызэгъ сурэтыщI” жаIэу пылъхьэ къыхуа­щIу, гугъуехь куэдым хэзыгъэтар, еджапIэр къезымыгъэухар. 1959-1961 гъэхэм Шемякин хьэлъэзехьэу лэ­жьащ, ауэ сурэт щIыныр зэи щигъэтакъым. Абы и IэдакъэщIэкIхэр къы­зыгурымыIуэ, и дуней тетыкIэр мытэмэму къэзылъытэ гуэрхэм я зэ­ранкIэ Михаил зы зэман щаIыгъащ психиатрие сымаджэщым.

   ИужькIэ Эрмитажым зэрыщылэжьа зэманым Шемякинымрэ философ Иванов Владимиррэ ятхащ метафизическэ синтезым и теориер, лъэпкъхэм я дин гъуазджэхэр лъабжьэ зыхуэ­хъуар. А къэхутэныгъэхэм иджыри щыпащэ творчествэм и философиемрэ психологиемрэ и Институт Шемякин къызэригъэпэщам.

   Къэралымрэ сурэтыщIымрэ ткIийуэ зэрызэпэщIэтам и щыхьэтщ 1971 гъэм СССР-м и гражданствэр къытрахыу и хэкури зэрырагъэбгынар. Париж илъэси 10-кIэ щыпсэуауэ, 1981 гъэм ар Нью-Йорк Iэпхъуащ. 1989 гъэ лъандэрэ Америкэм и цIыхущ, Клаверак къалэ цIыкIум щопсэу.

   Урысейм ар япэу къыщихьэжар 1989 гъэрщ. Абы щыгъуэ Москварэ Ленинградрэ щекIуэкIат Михаил и выставкэ.

   Шемякиным ищIа фэеплъ, скульптурэ теплъэгъуэ зыдэт къалэхэм ящыщщ Санкт-Петербург, Париж, Венецие, Сан-Францискэ, Лондон, Москва.

   Мыбы теухуа тхыгъэ кIэщIым къы­хэдгъэщынут зы къэхъукъащIэ гъэ­щIэгъуэн.

   Зэгуэр Михаил телевизоркIэ еплъат “Щелкунчик” балетым. Американхэм ар зэрагъэувар игу иримыхьауэ, “сыту фIыт театрым сурэтыщIу сызэрыщымылажьэр, армыхъумэ мыпхуэдэ гуэр сщIатэмэ, зызукIыжынт” жиIэу абы егупсысу Iурихащ. СыхьэтитI дэкIауэ телефоныр къозу. Гергиев Валерий Лондон къипсэлъыкIыу арат: “Сы­нолъэIу зэуэ “хьэуэ” къызжумыIэну, “Щелкунчик” зэгъусэу дгъэувыну сыхуейт…”.

   Мариин театрым ар япэу щагъэ­лъэгъуащ 2001 гъэм, илъэсыщIэ жэщым техуэу. Артистхэм я фащэри, я нэкIум Iуалъхьэнури, декорацэри зыщIар Михаилт, уеблэмэ либреттэми хэлэжьыхьат.

   1993 гъэм Шемякин Урысей Федерацэм и Къэрал саугъэтыр иратащ. Абы иIэщ “Гъуазджэмрэ литературэмрэ и лIыхъусэжь” франджы орденыр, худо­жествэхэмкIэ Урысей академием “Зы­хуэ­фащэм” зыфIища и щIыхь медалыр.

   Шемякин Михаил зыцIыху псоми ар зэрылэжьакIуэшхуэр, сурэтыщI щэ­джащэр къыхагъэщ, “ар мыIэмалын­шатэмэ, жеихэнтэкъым и Iуэхур къи­гъанэу” жаIэ.

Интернет хъыбарыр зыгъэхьэзырар Ширдий Маринэщ.

СУРЭТЫЩ1 Ц1ЭРЫ1УЭР КъБР-м ЩЫЩЫ1ЭНУ МАХУЭХЭМ ЗЫХЭТЫНУ 1УЭХУГЪУЭХЭР

Гъатхэпэм и 8 (бэрэжьей)

   10.00 - 11.00 Политикэ зэхэзехуэн ящIа­хэмрэ Урысей-Кавказ зауэм хэкIуэдахэмрэ я фэеплъ сынхэм удз гъэгъахэр трилъхьэ­нущ.

   11.00 - 16.00 Шэрэдж районым зыщаплъы­хьынущ.

   17.00 СурэтыщI Црым Руслан щылажьэ унэм зэIущIэ щекIуэкIынущ.

Гъатхэпэм и 9 (махуэку)

   10.00 - 13.00 Къэрал концерт гъэлъэгъуа­пIэм зэIущIэ щекIуэкIынущ Шемякин Михаилрэ лъэпкъ интеллигенцэмрэ хэту. ИужькIэ хьэщIэм абдеж щратынущ “Налшык къалэм щIыхь зиIэ и цIыху” цIэр зэры­фIа­щам и щыхьэт дэфтэр.

   15.00 “Шар в искусстве” гъэлъэгъуэны­гъэр КъБР-м и Лъэпкъ музейм къыщызэIуахынущ. Шемякиным “КъБР-м и цIыхубэ су­рэтыщI” цIэ лъапIэр зэрыфIащамкIэ абдеж щехъуэхъунущ.

   19.00 Шемякиным и цIэкIэ КъБР-м и Президентым хьэщIэхэр ирегъэблагъэ.

Гъатхэпэм и 10 (мэрем)

   10.00 - 12.00 Къэрал концерт гъэлъэгъуа­пIэм Къардэн лъэпкъыр щыхуэзэнущ.

   15.00 ХьэщIэр Налшык щыпсэу Къардэнхэм я зы унагъуэм ирагъэблэгъэнущ.

Гъатхэпэм и 11 (щэбэт)

   10.00 - 11.00 ДизайнымкIэ колледжым кIуэнущ, абы щеджэхэм я лэжьыгъэхэм зыщи­гъэгъуэзэну.

   11.30 - 14.00 КъБР-м и хьэрычэтыщIэхэм яIущIэнущ.

   15.00 - 17.00 ГъуазджэмкIэ Кавказ Ищхъэ­рэ къэрал институтым ирагъэблагъэ а еджа­пIэ нэхъыщхьэм щIыхь зиIэ и профессор цIэр къыфIащын папщIэ.

   17.30 Шемякин Михаил Къэбэрдей-Балъкъэрым къызэрыкIуам теухуа пресс-конференц КъБР-м и Правительствэм и Унэм щекIуэкIынущ.

Гъатхэпэм и 12 (тхьэмахуэ)

   11.00 Шемякиныр “Минеральные воды” аэропортым щрагъэжьэж.

КЪЭБЭРДЕЙ-БАЛЪКЪЭР РЕСПУБЛИКЭМ И ПРЕЗИДЕНТЫМ БАЛЪКЪЭР ЛЪЭПКЪЫМ, РЕСПУБЛИКЭМ И Ц1ЫХУ ПСОМИ  ЗЭРЫЗАХУИГЪАЗЭ

Ди хэкуэгъу лъапIэхэ!

   Пщэдей илъэс 62-рэ ирокъу Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм нэхъ гуауэ дыдэу хыхьа Iуэхугъуэхэм ящыщ зыр къызэрыхъурэ. А махуэрщ балъкъэр лъэп­къым тхыдэм къыщымы­хъуам хуэдиз лей къыщытехьар - Сталиным и зэманым щIэпхъаджагъэ ин къыкIэ­лъы­зэрахьауэ щыщытар. А залымыгъэм къыхэкIыуи лъэпкъыр хэкум ирагъэкIри Курыт Азиемрэ Къэзахъстанымрэ щхьэхуимыту ягъэIэп­хъуащ.

   Гъэунэхуныгъэ хьэлъэ я фэм дэкIащ балъкъэрхэм. Дэ нобэ ди щхьэр лъахъшэу яхудогъэщхъ залымыгъэмрэ хабзэншагъэмрэ ихьахэм, зи адэжь хэку къэзыгъэзэжыну къызыхуимыхуахэм я фэеплъым.

   КъызэфIэмыщIэныгъэмрэ лIыгъэмрэ, лэжьыгъэр фIы­уэ лъагъуныр къазэрыдекIуэ­кIым, яхэлъ цIыхугъэм я фIы­щIэкIэ балъкъэр лъэпкъыр цIыхум и фэм дэмыхуэным хуэдиз щытыкIэхэм къызэ­ри­кIы­фам и мызакъуэу, абы хузэфIэкIащ и щэнхабзэр, и бзэр, я адэжьхэм къаде­кIуэкI хабзэхэр, и хьэл-щэныр, захуагъэр зэрытекIуэ­нум­кIэ иIэ фIэщхъуныгъэр ихъумэн. Нобэ дэ хэхауэ фIы­щIэ яхудощI гъэунэхуныгъэ ткIийхэм я илъэсхэм балъ­къэрхэм зи пщIэр къэлъытэгъуей дэIэпыкъуныгъэ къезыта Курыт Азием, Къэзахъстаным щыпсэу лъэпкъхэм.

   Зэманыр - судыщIэ нэхъ захуэщ. Илъэсхэр кIуащ икIи репрессие зращIэкIауэ щыта лъэпкъхэм яхуэгъэзауэ тхыдэм и захуагъэр зэфIэ­гъэувэжа хъуащ: хэкуншэ ящIа адрей лъэпкъхэми я гъусэу балъкъэрхэми Iэмал ягъуэтыжащ я адэжь щIы­налъэм къагъэзэжыну. Республикэм щыпсэухэр абыхэм я къуэшхэм хуэдэу гуапэу яIущIащ, япэ дакъикъэхэм щыщIэдзауэ сыт и лъэны­къуэкIи гулъытэшхуэ хуа­щIу. ИкIи ар щытщ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэу лъэпкъхэм я зэкъуэтыныгъэ быдэр къэзыгъэлъагъуэ Iуэху­гъуэ мыхьэнэшхуэ зиIэ­хэм ящыщ зыуэ. Республикэм и уна­фэщI­хэм, и гуащIэрыпсэухэм зыхуей псори ялэжьащ балъ­къэрхэр Iэмал зэриIэкIэ нэхъ псынщIэу я пIэм изэ­гъэжын, я гъащIэр щы­зу зэтраублэжын папщIэ.

   Урысейм и лъэхъэнэщIэрщ ди къуэш балъкъэрхэм лъапсэрыхыр къахуэзыгъэкIуэнкIэ хъуну щыта щIэпхъаджа­гъэ зэралэжьар нахуэу жаIэ­ну Iэмал щыIэ щыхъуар. Урысейм и Президент Путин Владимир иджыблагъэ Федерацэм и субъектхэм я унафэщI­хэм щаIущIам абыхэм ягу къигъэкIыжащ Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэр залымыгъэкIэ я хэку ира­гъэкIауэ зэрыщытар зыщыбгъэгъупщэ зэрымыхъунур.

   ГъащIэм дэ нобэ Iэмал къыдет захуагъэр щытепщэ жылагъуэ духуэну. Балъкъэр лъэпкъыр ещанэ илъэс миным хыхьащ щIэныгъэ, псэкупсэ, экономикэ лъэщагъ ин бгъэдэлъу, Урысейм щыпсэу лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ куэ­дым я зэкъуэш унагъуэм хэту, фIэщхъуныгъэ хэлъу гъа­щIэщIэ еухуэ.

   Си фIэщ мэхъу Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхухэм зэманым къигъэува гугъуе­хьхэр къызэрызэранэкIы­фынур, мамыру, зэгурыIуэу, зэкъуэту зэдэпсэууэ демократиемрэ социальнэ зыужьыныгъэмрэ я гъуэгум тету лъэ быдэкIэ япэкIэ зэрыкIуэнур.

Къэбэрдей-Балъкъэр

Республикэм и Президент

Къанокъуэ Арсен.

Ди къуэш республикэхэм

ЩIыналъэр йофIакIуэ

   Мейкъуапэ. Урысей Федерацэм и Къэрал Думэм и вице-спикер Жириновский Владимир мы махуэхэм Адыгейм щыхьэщIащ. Ар иригъэблэгъащ республикэм и Президент Щэумэн Хьэзрэт икIи щи­гъэ­гъуэзащ щIыналъэм иIэ экономикэ ехъу­лIэны­гъэхэм.

   Адыгейм и УнафэщIыр тепсэлъы­хьащ турист IэнатIэм зегъэужьыным, «Дыгъэмыс - Сочи» автомобиль гъуэгур ухуэным ехьэлIауэ екIуэкI лэжьы­гъэхэм.

   - Республикэр зэрефIакIуэ зэпытыр нэрылъагъущ. Экономикэ ехъулIэныгъэхэм­кIэ къэралым щынэхъыфIхэм хохьэ. Ар ­иджы­ри зэ щыхьэт тохъуэ щIы­налъэм иIэ псэукIэр щIыпIэ унафэщIым, абы и Iэзагъым, лъэпкъым хуи­лэжьыну и мурадым зэрелъытар. Псалъэм папщIэ, республикэм и районхэр газкIэ къызэра­гъэпэщ. Япэм щыгъуэ Iуэхур псалъэм фIэкIыу щытакъым. Дапхуэдиз гугъуехь щымыIэми, республикэм и зэфIэкIыр нэрылъагъущ. Абы гу лъыботэ щIыналъэм укъызэрихьэу: унафэщI хъарзынэ Адыгейм иIэщ - щIыналъэр къулейщ, и къэкIуэнури дахэщ, - яжриIащ Жириновский Владимир щIыпIэ журналистхэм.

   Щэумэн Хьэзрэтрэ хьэщIэмрэ щыIащ Мейкъуапэ дэт къэрал технологие университетым, ахэр студентхэмрэ егъэ­джа­кIуэхэмрэ яIущIащ.

   Къыхэдгъэщынщи, Жириновский Владимир япэхэми республикэм щыIащ мызэ-мы­тIэу, ауэ мыпхуэдэ псалъэ гуапэхэр щы­жиIар иджыщ.

Iуэхум зыщегъэгъуазэ

   Сыхъум. ООН-м и лIыкIуэу Грузием щыIэ Тальявини Хайди Абхъазым и Президент Бэгъэпщ Сергей иджыблагъэ Сы­хъум щыIущIащ. Ахэр тепсэлъыхьащ куржы-абхъаз зэпсэлъэныгъэхэр зэрекIуэ­кIым, зауэр ирамыгъэжьэжыным теухуауэ лъэны­къуи­тIым Женевэ щызэращIылIа зэгу­рыIуэ­ны­гъэхэр зэрагъэзащIэм, Гал районым щыIэ щы­тыкIэм, нэгъуэщI­хэми.

   Абхъазым нэгъуэщI къэрал Iуэху­хэм­кIэ и министр Шамбэ Сергей «Интер­Пресс­-Нью­сым» и журналистым зэрыжриIамкIэ, Тальявини Хайди мыбы и пэкIи республикэм щыIащ, ауэ Бэгъэпщ Сергей IущIауэ щытакъым, президентыр абы ирихьэлIэу Москва лэжьыгъэ IуэхукIэ зэрыщыIам къы­хэкIыу. Иджы абыхэм Iэмал ягъуэтащ зэхуэзэу зэпсэлъэну.

Шынагъуэ щыIакъым

   Черкесск. Терроризмэм пэщIэтыным ехьэ­лIа лэжьыгъэхэр Къэрэшей-Шэрджэсым и хабзэхъумэ IэнатIэхэм иджыблагъэ респуб­ликэм щрагъэкIуэкIащ. Абы хэтащ Рос­тов, Тулэ областхэм къраша милиционер 200-м нэблагъэ.

   Лэжьыгъэр щекIуэкIа тхьэмахуэм къриубыдэу, мазаем и 22-м щыщIэдзауэ гъатхэпэм и 1-м пщIондэ, сабий садхэр, курыт еджапIэхэр зэхуэщIауэ щытащ, сы­ма­джэщхэр ткIийуэ яхъумащ, пIэхэлъхэм нэмыщI, сымаджэхэр я унэ зэбграу­тIыпщыкIыжащ. Ар къызыхэкIар, бза­джащIэхэм террорист щIэпхъаджагъэ республикэм щалэжь хъумэ, фэбжь хэзыхахэм ядэIэпыкъун щхьэкIэщ. Милиционерхэм ирагъэкIуэкI лэжьыгъэр къагу­рымыIуэу цIыхухэр пIейтейт: дэнэ щIы­пIэкIи лIыукI гупхэр ща­лъэ­гъуауэ къащыхъурт.

   Къэрэшей-Шэрджэсым и Правительст­вэм и УнафэщIым и къуэ­дзэ Кочкаров Руслан журналистхэм къажриIащ МВД-м ири­­гъэкIуэкIа лэжьыгъэхэм зэрыкIэлъып­лъар, республикэм и цIыхухэм я гъащIэм ехьэлIауэ шынагъуэ гуэри зэ­рыщымыIар.

   Сабий садхэр, курыт еджапIэхэр а махуэхэм ирихьэлIэу щIэмылэжьар цIыкIу­хэр пыхусыхум щахъумэн мурадырщ.

Хьэщыкъуей Олег.

БЗЫЛЪХУГЪЭХЭР ЯГЪЭЛЪАП1Э

ЦIыхубзхэм я дунейпсо махуэм теухуа гуфIэгъуэ зэхыхьэ дыгъуасэ щекIуэкIащ къэрал концерт гъэлъэгъуапIэм. Абы кърихьэлIащ республикэм и унафэщIхэр, къэрал къулыкъущIапIэхэм, жылагъуэ IуэхущIапIэхэм я лIыкIуэхэр.

   КъБР-м и Правительствэм и УнафэщI Губин Геннадий къе­джащ махуэшхуэм и щIыхькIэ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и Президент Къанокъуэ Арсен бзылъхугъэхэм зэрызахуигъазэ хъуэ­хъум, зэкъуэтыныгъэр, мамырыгъэр, зэгурыIуэныгъэр ди жылагъуэм щыгъэбыдэным, республикэм и IэнатIэ псоми зегъэу­жьыным цIыхубзхэм хуащI хэлъхьэныгъэр зэрыиным теухуа гупсысэр зыпхрышам. Президентым и псалъэхэр диIыгъыу Правительствэм и УнафэщIри пшыхьым кърихьэлIахэм ехъуэхъуащ.

   Республикэ унафэщIхэм цIыхубзхэм къыхуащI гулъытэм папщIэ фIыщIэ яхуищIу, адэкIи жылагъуэ Iуэхухэм жыджэру зэрыхэтынур, ди щIыналъэм мамыр псэукIэр щызэтеIыгъэным, Къэбэрдей-Балъкъэрым и зыужьыныгъэм я гуащIэ емыблэжу зэрыхуэлэжьынур къыхэщу къэпсэлъащ КъБР-м цIыхубзхэм я зэгухьэныгъэм и гуащэ Шорэ Раисэ.

   Пшыхьыр ягъэдэхащ республикэм и артист цIэрыIуэхэу Ташло Алий, Шэрджэс Iэсият, Зеущэ Iэуес, Нэхущ Чэрим, Лосэн Тимур, Сокъур Ольгэ, Текуев Амур, Теппеев Алим, Iэрамысэ Азрэт, Нежинэ Маринэ, “Кабардинка”, “Балкария”  ансамблхэм, КъБКъУ-м и “Каллисто” къафэ-театрым.

ЩхьэщэмыщI Изэ.

НАРТ ШЫРХЭМ ЗЫКЪРАХ

Къэбэрдейр езым фIэфIу Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 450-рэ зэрырикъум теухуа зэIущIэ гъэщIэгъуэн щекIуэкIащ Налшык къалэ дэт 29-нэ курыт еджапIэм. Ар къызэрагъэпэщащ ЕгъэджэныгъэмкIэ Налшык къалэ департаментымрэ Сабий творчествэмкIэ республикэ унэмрэ.

   “Нарт шырхэм я джэгукIэхэр” зыфIаща джэгу-зэпеуэм курыт школ зыбжанэ хэтащ. Абы цIыкIухэр  акъылкIэ, къарукIэ жыджэру щызэхьэзэхуащ.

   НыбжьыщIэхэм утыку кърахьа псоми нэжэгужэу кIэлъыплъащ къызэгъэ­пэщакIуэхэри, ветеранхэм  я къалэ, республикэ Советхэм щIалэ­гъуалэм ядэлэжьэнымкIэ я къудамэхэм я тхьэмадэхэу Сальников Василий, Пщыбий СулътIан сыми.

   Зэпеуэр и кIэм щынэблагъэм, къэп­щытакIуэхэм къабгъэдэкIыу Елокъуэ Анзор къызэхуэсахэр щигъэгъуэзащ увыпIэхэр зэрыхуагуэша щIыкIэм: япэр 28-нэ школым къихьащ, етIуанэр 29-нэм, ещанэр 4-нэ курыт еджапIэм иратащ.

Шыпш Даянэ.

АДЫГЭ ТАУРЫХЪХЭР

И цIэ къудейми къыбжеIэ щIэупщIэ зиIэну тхылъ дунейм къызэрытехьар. Ар зэхэзылъхьар, тхылъым ит псори гурыIуэгъуафIэ зыщIар гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ институтым и щIэныгъэрылажьэ нэхъыжь, филологие щIэныгъэхэм я кандидат Тхьэмокъуэ (Брай) Женящ, редакторыр Нало Заурщ.

   - Адыгэ таурыхъхэр Iэджэрэ къытрадзащ, тхылъ щхьэхуэуи къыдэкIащ, ауэ щIэныгъэм зэригъэдурысым тету, адыгэбзэкIэ япэу зэхалъхьа хъуар мы томырщ… Мыбы къыкIэлъыкIуэнущ псэущхьэхэм ятеухуа Iыхьэмрэ телъы­джей псысэ гупышхуэмрэ, - жеIэ Нало Заур.

   Налом и “щIэныгъэм зэригъэдурысым тету” жыхуиIэм къригъэкIыр тауры­хъыр къэзыIуэтэжам и псэлъэкIэм, и псалъэуха ухуэкIэм зыкIи хэмыIэбауэ зэрыщыт дыдэу зэратхыжарщ.

   “Зэхэзылъхьам къыбгъэдэкIыу” жы­хуи­Iэ Iыхьэм Тхьэмокъуэ Женя къы­щызэщIекъуэ адыгэ IуэрыIуатэм елэжьа щIэныгъэлIхэм я Iэужьу къэнар зыхуэдэр. Абы зэрыжиIэмкIэ, “адыгэ таурыхъхэр тхыжыным, къыдэгъэкIы­жыным, джыжыным и тхыдэм ХIХ лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм къыщыщIедзэ. Япэ дыдэу адыгэ таурыхъипщI урысыбзэкIэ къытохуэ “Сборник сведений о кавказских горцах” жыхуиIэм и еханэ къыдэкIыгъуэм (Тифлис, 1872 гъэ). Къытрезыгъэдзар узэщIакIуэ цIэ­ры­IуэХьэтIо­хъу­щокъуэ Къазийщ.

   ЕтIуанэ адыгэ таурыхъ гуп (сюжет 12) дунейм къыщытехьар илъэс 20 дэкIа иужьщ. Мыхэри зытетар Кавказым къыщыдэкIыу щыта нэгъуэщI сборникщ, щIэныгъэлI, егъэджакIуэ, узэщIа­кIуэ Къэшэж ТIалиб итхыжауэ.

   КъыкIэлъыкIуэ таурыхъ гупыр -     40-м нэсу - къытрезыгъэдзар  щIэны­гъэлI Тамбий Пагуэщ”, - етх Тхьэмо­къуэм.

   Абы зэрыжиIэмкIэ, революцэм и пэ­кIэ къытрадза адыгэ таурыхъыу къы­хуэ­пщытар сюжет щхьэхуэ 68-рэщ зэрыхъур. Женя шэч къытрихьэркъым къы­хуэмыгъуэта къызэрынам, ахэр Кавказым къыщыдэкIыу щыта сборникхэм, журналхэм, газетхэм къытрамы­дзэу я архивхэм къыхэнагъэнкIэ зэрыхъунум.

   “Адыгэ фольклористикэм къикIуа гъуэгуанэм щриплъэжкIэ, - етх Тхьэмокъуэм, - ноби къэхутакIуэхэм нэхъ хаIэтыкIхэм ящыщщ “Кабардинский фольклор” антологиер, 1936 гъэм къы­дэкIар. Абы и щыхьэтщ, япэрауэ, ар КъБЩIКъИ-м иджыблагъэ къызэрыдигъэкIыжари, къыдэгъэкIыжыным елэжьахэм ящыщ Гъут Iэдэм абы ды­щIигъуа тхыгъэм “Ди щэнхабзэм и классикэ” зэрыфIищари”.

   АдэкIэ фыщыдгъэгъуэзэну дыхуейт Женя къихь бжыгъэ гуэрхэм. “Зэрытлъагъущи, мы лъэхъэнэм таурыхъ щызэхуэхьэсауэ къыдэкIа тхылъ 15-м щыщу 14-р урысыбзэщ, зыр япэ дыдэ адыгэбзэкIэ къыдэкIаращ КIэрашэ Тембот и IэдакъэщIэкIыу, - жеIэ тхылъыр зейм, адэкIи пещэ 1946 гъэм къы­щы­щIэдзауэ нобэр къыздэсым адыгэбзэми урысыбзэкIэ зэдзэкIами таурыхъ тхылъ щхьэхуэу 30-м нэс къыщыдэкIащ Адыгей, Къэбэрдей-Балъкъэр, Къэрэшей-Шэрджэс республикэхэм.

   Тхьэмокъуэ Женя 1978 гъэ лъандэрэ йолэжь IуэрыIуатэ зэхуэхьэсыным. Ауэ мы тхылъым, езым зэхуихьэсам, и мызакъуэу (ахэр куэдкIэ нэхъыбэми), Акъсырэ Залымхъан, КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур, Мыжей Михаил, Аулъэ Сариет, ЖьакIэмыхъу Хьэжысмел, ГъукIэмыхъу Iэбубэчыр, Гъут       Iэ­дэм, Къудей Зинэ, Дадэ Адэлбий, Багъ Марьям, нэгъуэщIхэми ятхыжаи итщ.

   Тхьэмокъуэ Женя и лэжьыгъэр тхылъ махуэ тхуэхъуну къыдохъуэхъу “Адыгэ таурыхъхэм” я редактор Нало Заур. АбыкIэ мыарэзын щыIэ! Дэ абы ди гуапэу щIыдогъуж напэкIуэцI 800-м щIигъу “Адыгэ таурыхъхэм” къыхэтха мы хъыбарыр.

Ширдий Маринэ.

УИ АКЪЫЛЫР ТЕК1УЭМЭ…

зы хъан гуэрым зы къуэзакъуэ иIэт. Къишэн хуей хъуати, зыхуигъэфэщэн игъуэтыртэкъым. АтIэ, и ныбжьэгъу, фIыуэ къэзы­лъагъу зыгуэрым къыж­риIащ: “Уэ къэпшэн щы­Iэкъым, Телэнчы и пхъур къашэ”, - жери.

   Ар къыщыжриIэм: “Ярэби-тIэ, сыкIэлъыплъынт”, жери, щIалэр - Телэнчы тхьэмыщкIэт, бжэн тIэкIу игъэхъуу губгъуэм итти - абы кIуащ. Хъаным и къуэр кIуэри:

   - Бохъу апщий, Телэнчы! - жери бгъэдыхьащ.

   - Упсэу апщий, зиусхьэн! - жери къэтэджащ, жи.

   - Уи пхъум, - жиIащ, жи, и пыIэм дэIэбейри зы цы цIыкIу къыхичри, - мыр [ети жеIэ]: “ИкIи пщIы, икIи пхы, икIи хъуэ, икIи щэи, цы гъэджэрэзар цей щIауэ шы шэсыгъуэм щыстIэ­гъэну хьэзыру къысхуегъэхьыж”, - <...> [жиIащ жыIи].

   Телэнчыр, “цы цIыкIур кIуэдыну пIэрэ” жиIэу гузавэу къэкIуэжащ и пхъум деж.

   - А си хъыджэбз, мыр хъаным и къуэм къуитыжащ, мы цы цIыкIур, и пыIэм къыхичри жиIащ: “Мыр икIи пщIы, икIи пхы, икIи джы, икIи щэ, икIи хъуэ, икIи ды, пщэдей шы шэсыгъуэм щыстIэгъэну цейуэ къыс­хуегъэхьыж”, - жери.

   - А, и лажьэр укIуэд а делэм! - жери мафIэм тридзэри, жьэгум дэст мор шхын тIэкIу игъэхьэзыруи, ири­гъэлыгъуащ цы цIыкIур.

   ЕтIуанэ махуэм кIуащ [хъаным и къуэр] аргуэру Телэнчы и деж. Иджы, игъэу­нэхун щхьэкIэ кIэ­лъызокIуэ, щIэупщIэжын щхьэкIэ и Iуэхухэр зытетым.

   - Бохъу апщий, Телэнчы!

   - Упсэу апщий!

   - Цейр хьэзыр хъуа? - жери Телэнчы щыбгъэдыхьэм - баш цIыкIу зытIущ къритыжат абы и пхъум, зэфIищIыкIри:

   - Мы чыху тIущыр, - жиIащ, жи, - “хъаным и  къуэм схуетыж” жери къызигъэхьащ си пхъум, - жиIащ, жи, - “мыр икIи цыкIуэкIи щIы, цыкIуащхьи щIы, цыпхи щIы, мажьи щIы - цейм есхьэлIэну Iэмэпсымэ щIыи къысхуе­гъэхь”, - жери <...>

   - Уи лажьэр укIуэд уэ Телэнчы делэм! - жери, пабжьэм хипхъэри, хъаным и къуэр дыхьэшхри, еуэри, ежьэжащ.

   ЕтIуанэ махуэм джэды­кIипщI къыхуихьри къыхуэ­кIуащ лIыжь цIыкIум:

   - “Мыр джэдми щIэлъхьэ, икIи кърегъэш, икIи ущыным (лъэуей - Т.Ж.) дэгъэ­лъей, икIи къегъэлъыхыж, фIэгъэжи, пщэдей хьэщIэ къысхуэкIуэхэм езгъэшхыну хьэзыр щIы” жыIи уи пхъум схуетыж, - жери.

   ДжэдыкIэ мыгъуэр и пыIэм илъу и пхъум деж къихьыжри и пхъум къритыжащ:

   - Мыр, мыпхуэдэу, (къыпхузигъэхьащ): “ИкIи щIэлъ­хьэ джэдкъуртым, икIи кърегъэш, джэдышхуи щIы, уэлъийхэми (мыри лъэуей ди гугъэщ. - Т.Ж.), дэгъэкIуей, икIи къегъэхыж, икIи, пщэдей шу шэса хьэзыр къысхуэкIуэм ез­гъэшхын хуэдэу гъэхьэзыр”, - (жиIащ) жери.

   - Хъунщ, - жиIэщ аби, Телэнчы и пхъум игъавэри и адэм иригъэшхащ, езыми ишхащ, “Мыбы сыт епщIэ­жыну?” жиIэурэ.

   Ху Iэбжьыб къритащ:

   - Мыр етыж хъаным и  къуэм, - жери. “Мыр икIи Iуэ, икIи вэ, икIи сэ, ху къэп зытIущ къысхуегъашэ джэ­джьейм езгъэшхыну”, - (жиIащ жыIи).

   НтIэ, къэкIуащ аргуэру хъаным и къуэ гуэрыр:

   - ЛIо? - жиIащ.

   - мыращ, - жиIащ, - мы ху Iэбжьыбыр къызитащ: “Мыр икIи вэ, икIи тесэ, икIи Iуэж, ху къэп зытхух джэ­джьейм яшхыну къысхуе­гъашэ”, - жиIащ.

   Пабжьэм хипхъэри ды­хьэшхыу ежьэжащ хъаным и къуэ гуэрыр.

   ИтIанэ и ныбжьэгъухэм жриIащ: “Мыбы и жэуапыр сигу ирохь, къасшэ хъуну си гугъэщ Телэнчы и пхъур. Си зы ныбжьэгъу гуэр згъэ­кIуэнщи, кIэлъызгъэплъын­щи, итIанэ къэсшэнщ”. - жери. И ныбжьэгъу гуэр, зы­къом къищэхури, игъэ­кIуащ Телэнчыхэ деж. Игъа­­кIуэри - тхьэмыщкIэм я унэм щхьэгъубжэ хэлътэкъым дахэ-дахэу, бжэ хэлътэ­къым - Телэнчы и пхъум и щхьэр ихущIу (хъаным и къуэм) и ныбжьэгъу щIалэр щIыхьащ. “Къеблагъи” жи­Iакъым, жи, “тIыси” жи­Iакъым, жи, шэнти къритакъым, жи. ЩIалэр а здэувам щытурэ, и щхьэр зэщIикъуэжащ, ижьащ, тасхэри Iуихыжащ, псы икIу­тари трилъэщIэжри:

   - Къеблагъэ, - жиIащ, жи.

   - Мыпхуэдэу, хъаным и къуэм сыкъигъэкIуащ, мыхэр къызигъэхьри, - жери (иритащ) зыгуэрхэр, сау­гъэт хуэдэу къригъэхьа хъунти.

   - Хъарзынэщ къуигъэхьами, - жиIащ, жи, - мыр, ауэ, “Пщафэм еIэри” - къыхупытхъакъым, кIэбдзым еIэри - къыхупытхъакъым, гъуэбзиикIэм деж (Iэщхэм я куэмрэ я ныбэмрэ зэпы­зыщIэ лы пIащIэ. - Т.Ж.) тIэкIу къыпитхъащи, - уэри уи псэщ, сэри си псэщ, хьэ джафитIым я гугъу умыщI” жыIи жеIэж, - жиIащ, жи.

   - Хъунщ, - жери, къэ­кIуэжри жриIэжащ апхуэдэу.

   - Е джаур! - жиIащ, жи. Иджы абы анэмэт иригъэхьам гъейрэт ирищIэкIы­жат, зыгуэрхэр ирищIэжа­ти, хъыджэбзым абы гу лъитэри щIалэм къыжригъэIэ­жати, - ар къызэрылъэ­Iуарат, ахъумэ лей гуэр уэсхынт, - жиIащ, жи, - щхьэ уеIуса уэзгъэхьам?!

   Къишащ Телэнчы и пхъур.

   Къишэри, зэдэпсэууэ, зы щIыпIэ гуэрым шууитI хьэщIэу кIуат зы унагъуэм. А шууитI кIуар, зым ейр шыбзти, псэф хъунти, лъхуэ­ри шыщIэ цIыкIу къилъхуащ. Модрейм ейр шыхъут. Мо лIитIыр пщэдджыжьым ефэщ-ешхэри къыщIэкIыжащ. КъыдэкIы­жа лIитIыр гъуэгу зырызкIэ кIуэжын хуейт. Мо шыщIэ цIыкIу анэр зымыцIыхуар шыхъум дейкIэ кIуэт, шыбзым кIэлъымыкIуэу. Модрей, шыхъум тесым къритыжын идэтэкъым: “Сысейм къимылъхуамэ, къы­кIэлъыкIуэнтэкъым”, - же­ри. Иджы, абы щхьэкIэ тхьэусыхакIуэ хъаным и  къуэм деж къэкIуащ а тIур.

   - Хъаным и къуэр дэс? - жери къыщыджэм,

   - Дэскъым, - жиIащ (жи и фызым).

   - Дэнэ кIуа?

   - “МэкъупIэр бдзэжьейм яхъу” жери кIуащ, - жиIащ, жи.

   - Iэу, зиунагъуэрэ, мэ­къу­пIэр бдзэжьейм яхъу хабзэ?! - жери шыхъум тесыр дыхьэшхащ, жи.

   - НтIэ, хьэдэр зыгъеин, - жиIащ, жи, - шыхъум шыщIэ къилъху хабзэ? Етыж а шыщIэр зейм! - жиIащ.

   Хъаным и къуэр къэмысыжу судыр езым ищIэри, шыщIэр абы иригъэтыжащ.

   КIуэ, апхуэдизкIэ мо цIыхубзыр хахуэти, жа­гъуэгъу иIэ хъуащ, жеIэ. ИримыгъэкIыжыну Iэмал имыIэу хъаным и къуэм и ныбжьэгъухэр къыпэры­хьащ. НтIэ, псори бий щыхуэхъум: “Сыт сщIэн, фыз закъуэм щхьэкIэ благъэу сиIэр бий сщIын, изгъэкIы­жынщ”, - жери мурад ищIри, къыщIыхьэжри жэщым жриIащ фызым:

   - Сэ сфIэфIу укъэсшат икIи сыбдэпсэуну сфIэфIт, ауэ, сфIэфI пэтми, Iыхьлыуэ сиIэр арэзы хъуркъым, псори си хьэрэм мэхъури, уизмыгъэкIыжу хъуркъым, сыт уфIэфIми, уи нэм къы­фIэнэр къащти кIуэж ныжэбэ, - жери жриIащ.

   - Хъунщ, дэгъуэщ, - жери, лIым пIэ хуищIри, зэрыжейуэ, зы пхъуантэшхуэ яIэти, дилъхьэщ илIри, ихьри кIуэжащ и дыщым.

   КIуэжри, пхъуантэр зэ­Iуихри, хъаным и къуэр игъэ­гъуэлъыжащ. Къэушри:

   - Iэу, мыбы щхьэ сы­къэ­кIуа?

   - Алыхь, сэ укъэсхьамэ. “Сыт уфIэфIми хьы” жы­п­Iати, уэр фIэкIа сэ сфIэфI абы дэлътэкъыми, укъэс­хьащ, - жиIащ.

-                           НакIуэ, нэкIуэж, хьэрэм хъури ирехъу, - жиIэщ аби, къишэжри, псэурэ-тхъэуэ къызэхуэнэжащ.

АДЫГЭ ТЕАТРЫМ ФРЕГЪЭБЛАГЪЭ

ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Адыгэ театрым гъатхэпэ мазэм фыщеплъыфынущ мыпхуэдэ спектаклхэм:

Гъатхэпэм и 9-м:

Шамхалов Мэжид. “Гуащэ ябгэ”.

Гъатхэпэм и 14-м:

Шортэн Аскэрбий. “Яшэмрэ къэзышэхэмрэ”.

Гъатхэпэм и 17-м:

IутIыж Борис. “Эдип”.

УФ-м щIыхь зиIэ и артист Мысостышхуэ Пщызэбий и бенефисщ.

Гъатхэпэм и 21-м:

Горин Григорий. “Кин ЕплIанэр”.

Гъатхэпэм и 23-м:

Эдуардо де Филиппо. “ЦIыхущ икIи джентльменщ”.

Гъатхэпэм и 28-м:

Мурат Чапай. “КъулыкъущIэкъухэр”.

Гъатхэпэм и 30-м:

Хугаев Георгий. “Бабыцэ, Хьэмыцэ, Хьэмел, Дарданел”.

ЩыщIидзэнур сыхьэтыр 18-рщ.

   УпщIэ зиIэхэр фыкъэпсалъэ хъунущ мыпхуэдэ телефонхэмкIэ: 42-64-94,    42-33-89.

ЗЫ МАХУЭМ – ДЖЭГУГЪУИТ1

Мыгъэрей зэхьэзэхуэм Сочи зыщыхуэзыгъэхьэзыр ди “Спартакым” щэбэт кIуам зэныб­жьэгъугъэ зэIущIитI иригъэ­кIуэ­кIащ.

   Япэ щIыкIэ ди щIалэхэр “Сочи-04”-м дэджэгуащ. Гуры­Iуэгъуэт налшыкдэсхэм я зэ­фIэкIыр куэдкIэ зэрынэхъ иныр. Ар зэIущIэм кърикIуами наIуэ ищIащ - “Спартакыр” 4:0-у текIуащ. Джэгум къыщыхэжа­ны­кIащ Ланько (тIэунейрэ), Мэшыкъуэр, Оганян. Топищыр щыдагъэкIар зэIущIэм и етIуанэ Iыхьэрщ. Ди щIалэхэм яхэтащ: Обляшевский (Блинов, 46), Бойкэ, Бердыев, Лазарески, Пилипчук, Мэшыкъуэ, Илонгэ, Балэ Рустам, Ланько, Оганян, Гаврюк (Скворцов Анатолэ, 46).

   Япэ зэIущIэм хэмытахэм зы­къы­­щагъэлъэгъуа джэгур а махуэ дыдэм и шэджагъуэ нэужьым зэхэтащ. Ди “Спартакым” иджы хьэрхуэрэгъу къыхуэ­хъуат Челябинск и “Зенитыр”. Джэгур удэзыхьэхыу екIуэкIащ икIи командэхэр нобэкIэ я къарукIэ зэхуэдэу къыщIэкIащ. Абы и щыхьэтщ зэIущIэр зэрытемы­гъэкIуауэ, 1:1-уэ зэ­риухар. Налшыкдэсхэм яхэту джэгуащ: Кращенкэ, Джудович, Симич, Дмитриев, Балэ Рустам, Гогуа (Митьков, 46), Концедалов, Скворцов Александр, Корчагин, Сердюков, Скворцов Анатолэ (Пилипчук, 46).

   Зи гугъу тщIа джэгугъуэхэм яужькIэ ди тренерхэм я унэ яу­тIыпщыжащ зыкIэлъыплъахэу Сербиемрэ Черногориемрэ я щIалэгъуалэ командэ къыхэхам хэт Лазарескэмрэ Украинэм щыщ Дмитриевымрэ. Ахэр “Спартакым” хэмызэгъэну къалъытащ. Абы щыгъуэми ягъэунэхухэм къахэхъуащ Конгэм и командэ къыхэхам щы­джэгу Илонгэ, “Краснодар-2000”-м щыщ Обляшевскэр, Москва и “Локомотивым” къраша Блинов, Къэзан и “Рубиным” хэт Митьков, нэгъуэщIхэ­ри.

ЗЭХЬЭЗЭХУЭ ЗЭ1УХА

Хэкум и хъумакIуэм и махуэр ягъэлъапIэу иджыблагъэ Бахъсэн и спорт комплексыщIэм щекIуэкIащ дзюдомкIэ ныб­жьы­щIэхэм я зэхьэзэхуэ зэIуха. Абы кърихьэлIащ Налшык, Нарткъалэ, Май, Тэрч, Мэздэгу къалэхэм, Урыху, Шэджэм ЕтIуа­нэ, Шэрэдж Ищхъэрэ, Жэмт­хьэлэ Ипщэ, Яныкъуей, Джэрмэншык жылагъуэхэм икIа бэнакIуэхэр. Псори зэхэту цIыху 370-м щIигъу, абы щыщу 358-р “Гладиаторым” и гъэсэнхэщ.

   Я хьэлъагъ елъытауэ зыхэта гупым япэ увыпIэр щаубыдащ КIапэ Аскэр (Шэджэм), НатIэ Аскэр (Бахъсэн), Тут Азэмэт (Бахъсэн), Къэзан Къантемыр (Налшык), Мэрзей ТIэхьир (Май), Хъущт Ахьмэд (Тэрч), Занкишиев Казбек (Жэмтхьэлэ), Шахмуратов Александр (Мэздэгу), Новиков Марат (Налшык) сымэ.

Бэтокъуэ Албэч.

Шэрджэс художник Анзор Мухьэрбий адыгэ тхыдэ жыжьэм дехьэх. Иджыблагъэ абы иухащ “Редадэрэ Мстиславрэ зобэн” зыфIища сурэтыр.

Илъэс пщыкIуз и пэкIэ Таджикистаным фильм щытрахыу зэхуэзауэ, ныбжьэгъу зэхуэхъуауэ щытащ мы сурэтым щыфлъагъу итальян артист цIэрыIуэ Плачидэ Микелерэ адыгэ щIалэ, абы щыгъуэ подполковникыу щыта Бахъсэн Хьэсаншрэ. Ахэр я хьэл-щэнкIэ зэтехуащ, куэдрэ зэхуэзэурэ шыгъупIасти зэдашхащ.

Нобэ Хьэсанш КъуэкIыпIэ Жыжьэм къулыкъу щещIэ, дивизэм и унафэщIщ, генерал-майорщ. Микеле щхьэкъэIэт имыIэ жыхуаIэм хуэдэу мэлажьэ, ауэ зэныбжьэгъухэрзэрымыщIэу, зэмыпсалъэу зы мази дагъэкIыркъым.

ссылки

ГАЗЕТЫМ И ЛЭЖЬАКIУЭХАР

къыдэкIыгъуэхэр

Copyright © 2005 Buch e-mail: [email protected]